ΘΕΜΑΤΑ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΒΑΜΒΑΚΙΔΟΥ ΚΑΙ ΜΑΤΘΑΙΟΣ ΚΑΡΓΑΚΗΣ ΕΑΥΤΟΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ

Ο ΕΑΥΤΟΣ (The self) Στην πορεία της ανάπτυξης του ατόμου και της διαρκούς αλληλεπίδρασης με τα άλλα άτομα του περιβάλλοντός του το άτομο μαθαίνει να ξεχωρίζει τον εαυτό του από τους άλλους χρησιμοποιώντας γλωσσικά σύμβολα για να αναφερθεί στον εαυτό του τα οποία είναι διαφορετικά από εκείνα που χρησιμοποιεί για να αναφερθεί στους άλλους Αναφορά στον «εαυτό» σημαίνει αυτοαντίληψη, και «αυτοαντίληψη» είναι η βασική δομή του αναστοχασμού: το υποκείμενο γίνεται συγχρόνως αντικείμενο της δράσης του

ΑΥΤΟΑΝΤΙΛΗΨΗ  Με την αυτοαντίληψη ο «εαυτός» αποκτά συγκεκριμένο περιεχόμενο:  το υποκείμενο αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως κάτι συγκεκριμένο, ως μία οντότητα με ορισμένες ιδιότητες

ΑΥΤΟΑΝΤΙΛΗΨΗ: Η ΠΡΩΤΗ ΕΙΚΟΝΑ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ  Η πρώτη εικόνα του «εαυτού» που αποκτά ο νέος άνθρωπος στην αρχή της κοινωνικοποιητικής διαδικασίας είναι η εικόνα που έχουν οι άλλοι για τον «εαυτό» του. 1. Αρχικά,, ενστερνίζεται και κάνει δική του την εικόνα που έχουν οι άλλοι γι’ αυτόν. 2. Στην μετέπειτα πορεία αρχίζει να αντιλαμβάνεται ότι η δική του εικόνα για τον εαυτό του δεν συμπίπτει πάντα με την εικόνα που έχουν οι άλλοι και ότι ενδέχεται ακόμα και να έρχεται σε αντίθεση με αυτήν.

ΟΡΟΛΟΓΙΕΣ ΤΟΥ ΕΑΥΤΟΥ  Ο William James ασχολήθηκε εντατικά με το θέμα της «συνείδησης του εαυτού» στο έργο του “Principles of Psychology” στα τέλη του 19ου αιώνα.  Παρόλο που καταβλήθηκαν προσπάθειες από θεωρητικούς όπως ο James, δεν υφίσταται συμφωνία ανάμεσα στους επιστήμονες σχετικά με την έννοια του «εαυτού» και πώς μπορεί να γίνει μετρήσιμη έννοια.

ΕΑΥΤΟΣ: ΥΠΟΚΕΙΜΕΝΟ - ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ  Έχουν προταθεί διάφοροι όροι που περιγράφουν τον εαυτό όπως «εγώ», «proprium», «ταυτότητα» κ.α.  Οι όροι «εαυτός» και «εγώ» έχουν προταθεί για να εκφράσουν την εσωτερική φύση του ανθρώπου.  Παρόλο όμως που στη βιβλιογραφία δίνεται έμφαση σε διάφορες διαστάσεις χωρίς να υπάρχει μια εσωτερική συνοχή και ένα κοινό σημείο αναφοράς, σταδιακά έχει αναγνωριστεί ένας θεμελιώδης διαχωρισμός ανάμεσα στον εαυτό ως υποκείμενο ή δρώντα, και τον εαυτό ως αντικείμενο που το άτομο γνωρίζει και αξιολογεί.

MEAD: ΕΑΥΤΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΣΤΟΧΑΣΤΙΚΟΤΗΤΑ  George Herbert Mead: ο όρος «εαυτός» εκφράζει αναστοχαστικότητα.  Ενώ, δηλαδή, οι ανώτεροι οργανισμοί έχουν συνείδηση του περιβάλλοντός τους, ο άνθρωπος έχει επιπλέον αυτοσυνείδηση.  Μόνο ο άνθρωπος μπορεί να «σταθεί έξω από τον εαυτό του», να τον περιγράψει, να τον κρίνει, να τον καταδικάσει, να νιώσει υπερηφάνεια, ντροπή και ενοχές

ΑΥΤΟΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΝΤΙΛΗΨΗ  Αυτή είναι και η έννοια της αυτοαντίληψης: η επίγνωση της ολότητας των σκέψεων και των συναισθημάτων ενός ατόμου που έχουν σχέση με τον εαυτό του ως αντικείμενο. ( the totality of the individual’ s thoughts and feelings with reference to himself as an object)

Εγώ Vs Εγώ  Freud : το «εγώ» του Freud το οποίο είναι το σύνολο των πνευματικών διαδικασιών που βοηθούν το άτομο να αντιμετωπίσει την πραγματικότητα.  Το «εγώ» περιλαμβάνει τις διαδικασίες (σκέψη, αντίληψη, ανάμνηση, λογική, προσοχή) που χρησιμοποιούνται από το άτομο για να εκπληρώσει τους σκοπούς του.  Το «εγώ» βοηθά και αναπτύσσει την αυτοαντίληψη, δεν είναι όμως η αυτοαντίληψη.

Η αυτοαντίληψη είναι η «εικόνα» του εαυτού(selfimage)  Η αυτοαντίληψη είναι η «εικόνα» του εαυτού(selfimage)  είναι το αντικείμενο του αναστοχασμού, συμπεριλαμβανομένων και των συναισθηματικών αποκρίσεων στον αναστοχασμό  είναι το αντικείμενο της «αυτό- αντικειμενοποίησης», κατά την οποία το άτομο «στέκεται έξω από τον εαυτό του» και αντιδρά στον εαυτό του σαν να ήταν ένα εξωτερικό αντικείμενο παρατήρησης.

ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΚΑΙ ΣΥΝΕΧΕΙΑ  Η αυτοαντίληψη αποτελεί μια οντότητα με χρονική διάρκεια και συνέχεια (βιογραφία), με συγκεκριμένες ιδιότητες οι οποίες εν μέρει:  α) της αποδίδονται από τους άλλους  β) τις διαπιστώνει το ίδιο το άτομο με αυτό-παρατήρηση και με αυτό- ενδοσκόπηση (introspection).

«ΕΑΥΤΟΣ» ΚΑΙ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑ  Ο Erik Erikson χρησιμοποιεί τον όρο «εαυτό» για να περιγράψει το σύνολο των ψυχολογικών χαρακτηριστικών ενός ατόμου, με άλλα λόγια την προσωπικότητά του.  Επίσης ταυτίζει τον όρο με το άτομο στην ολότητά του.  Η αυτοαντίληψη όμως αποτελεί ένα μόνο μέρος της ολικής προσωπικότητας του ατόμου και σαφώς ένα ακόμη μικρότερο μέρος του ατόμου.

 Η αυτοαντίληψη περιλαμβάνει όχι μόνο την εξιδανικευμένη εικόνα του εαυτού - η οποία δεν αλλάζει εύκολα - αλλά επίσης την πραγματική εικόνα του εαυτού που εισάγεται στις περιστάσεις και αλλάζει συνεχώς επηρεαζόμενη από τις διάφορες καταστάσεις.  Είναι αυτή η εικόνα του εαυτού που οδηγεί το άτομο στην συνεχή αλληλεπίδραση και αλλάζει σύμφωνα με την κοινωνική διαπραγμάτευση ή τα κοινωνικά δεδομένα.  Με άλλα λόγια η αυτοαντίληψη είναι μια στάση προς ένα «αντικείμενο», η οποία, σύμφωνα με τον James, καθορίζει «τι θα δει και θα ακούσει το άτομο, τι θα σκεφτεί και τι θα κάνει».

 Για να διατηρήσει όμως το άτομο μια σταθερή στάση απαιτείται μια έμμεση αναφορά στο τι είδους άτομο είναι και πως οι άλλοι το βλέπουν.  Το σημαντικό σημείο είναι ότι οι αποφάσεις των ατόμων βασίζονται όχι στο τι πραγματικά είναι τα άτομα αλλά στο τι νομίζουν ότι είναι, χωρίς να ενδιαφέρει στο σημείο αυτό τουλάχιστον - αν είναι αληθινή η εικόνα που έχουν για τους εαυτούς τους ή όχι.

Η έννοια της αυτοαντίληψης Η έννοια της αυτοαντίληψης διαχωρίζεται σε τρεις κύριες κατηγορίες:  Η εικόνα του πραγματικού εαυτού (extant self-concept): πως το άτομο βλέπει τον εαυτό του.  Η επιθυμητή εικόνα του εαυτού (the desired self- concept): πως το άτομο θα ήθελε να δει τον εαυτό του.  Η προβαλλόμενη εικόνα του εαυτού (the presenting self-concept): πως παρουσιάζει τον εαυτό του στους άλλους

Η εικόνα του πραγματικού εαυτού (extant self-concept)  Το περιεχόμενο της εικόνας του πραγματικού εαυτού  Τα μέρη ή οι «τομείς» της αυτοαντίληψης αποτελούνται από τα στοιχεία της κοινωνικής ταυτότητας, τις διαθέσεις και τα φυσικά χαρακτηριστικά: Κοινωνική ταυτότητα.  Όπως ήδη αναλύθηκε, ο εαυτός είναι η οντότητα η οποία έχει ένα περιεχόμενο. Το περιεχόμενο αυτό αποτελείται από ιδιότητες ή ταυτότητες μερικές από τις οποίες είναι μοναδικές, δηλαδή προσωπικές, ενώ άλλες είναι γενικές, δηλαδή κοινωνικές.

ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΠΡΟΣΩΠΙΚΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ  Η προσωπική ταυτότητα είναι μοναδική και σε αυτήν αναφέρεται η προσωπική αντωνυμία «εγώ».  Από την άλλη πλευρά, τις κοινωνικές ταυτότητες αποτελούν οι ταυτότητες ρόλων (π.χ. πατέρας, γιατρός, δάσκαλος) και οι συλλογικές ταυτότητες (εθνικές, πολιτικές, θρησκευτικές).  Οι κατηγορίες - οι κοινωνικές θέσεις στις οποίες εντάσσεται ένα άτομο - αποτελούν την κοινωνική του ταυτότητα.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΝΤΙΛΗΨΗ  Γίνεται φανερό ότι τα στοιχεία της κοινωνικής ταυτότητας είναι πολλά και αποτελούν τα σημαντικά τμήματα της αυτοαντίληψης.  Σύμφωνα με τους Manford Kuhn & Thomas McPartland οι 20 πρώτες απαντήσεις στην ερώτηση «Ποιός είμαι;» αποτελούν τα βασικά στοιχεία της κοινωνικής ταυτότητας του ατόμου.  Οι πρώτες από αυτές αποτελούν τον βασικό πυρήνα της αυτοαντίληψης (self-concept) του ατόμου.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΤΗΣ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ  Τα χαρακτηριστικά της κοινωνικής ταυτότητας τα δημιουργεί η κοινωνία, και από το γεγονός αυτό προκύπτει ένα σύνολο κοινωνικών προσδοκιών και στερεοτύπων.  Η διαπίστωση ότι η κοινωνία δημιουργεί τα συγκεκριμένα χαρακτηριστικά συνεπάγεται ότι αυτά δεν είναι φυσιολογικά ή έμφυτα.  Αυτή η διάκριση δεν είναι πάντα τόσο σαφής όσο φαίνεται αρχικά.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΚΑΤΗΓΟΡΙΟΠΟΙΗΣΕΙΣ  Ένα δεύτερο σημαντικό χαρακτηριστικό των γνωρισμάτων αυτών είναι ότι η κοινωνία ανταποκρίνεται στα άτομα με βάση αυτές τις συμβατικές κατηγοριοποιήσεις και όχι σε σχέση με το τι είναι πραγματικά τα άτομα αυτά.  Οι άνθρωποι για παράδειγμα σέβονται έναν καθηγητή (αν και ενδέχεται να είναι χαμηλών δυνατοτήτων), περιφρονούν έναν μετανάστη (παρόλο που είναι ιδιοφυία), φοβούνται έναν πρώην κατάδικο (παρόλο που είναι τίμιος), νιώθουν άσχημα μπροστά σε ένα πρόσφατα θεραπευμένο ψυχικά ασθενή κλπ.  Έτσι, η κοινωνία δομεί ένα σύνολο κοινωνικών προσδοκιών ή στερεοτύπων σε σχέση με τα άτομα τα οποία ταξινομούνται με βάση τα στοιχεία της κοινωνικής τους ταυτότητας και το κοινωνικό σύνολο συμπεριφέρεται απέναντι στα άτομα με βάση αυτές τις τυποποιήσεις.

ΔΙΑΚΡΙΣΗ  Ένα ακόμη σημαντικό σημείο της παρούσας ανάλυσης είναι ότι τα χαρακτηριστικά αυτά δεν είναι «ουδέτερα» αλλά αξιολογούνται κοινωνικά, ιεραρχούνται και έχουν άμεση επίπτωση στην αυτοεκτίμηση του ατόμου.  Έτσι, η άποψη που επικρατεί για την προσωπική αξία ενός ατόμου εξαρτάται από το γόητρο των στοιχείων που απαρτίζουν την κοινωνική ταυτότητά του, δηλαδή των κοινωνικών κατηγοριών στις οποίες ανήκει.  Κάποιες κοινωνικές τάξεις ή κάποια επαγγέλματα αξιολογούνται ως ανώτερα ή κατώτερα με συνέπεια να προτιμώνται περισσότερο αυτά που θεωρούνται στη συγκεκριμένη κοινωνία ως ανώτερα.

ΑΥΤΌ-ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ  Η κοινωνική ταυτότητα εμπεριέχει προσδοκίες ρόλων, οι οποίες αποτελούν σημείο αναφοράς για την αυτο-αξιολόγηση.  Για παράδειγμα, μια γυναίκα που είναι μητέρα επιδιώκει να ανταποκρίνεται στο κοινωνικά αναγνωρισμένο ιδανικό του ρόλου που συγκροτούν οι προσδοκίες των άλλων για αυτή ως μητέρα. Δηλαδή οφείλει να είναι μια «άξια» μητέρα.  Το ιδανικό αυτό περιέχει πολλά στοιχεία όπως γνωρίσματα, στάσεις, συμπεριφορά, αξίες, νόρμες και κώδικες τιμής.  Το μοντέλο ρόλου της μητέρας στην Αμερικάνικη κοινωνία παρουσιάζει τη μητέρα ως ευγενική, συμπαθητική, αξιαγάπητη και αφοσιωμένη στα παιδιά της

ΜΟΝΤΕΛΑ ΡΟΛΩΝ ΚΑΙ ΕΤΙΚΕΤΕΣ  Αυτά τα μοντέλα ρόλων αποτελούν τα σημεία αναφοράς με τα οποία συγκρίνεται ο φορέας του ρόλου και, ως ένα σημείο, το συναίσθημα της προσωπικής αξίας του ατόμου συνδέεται με το βαθμό ταύτισής του με το μοντέλο του κάθε ρόλου του.  Μια μητέρα που καταλαβαίνει ότι δεν ανταποκρίνεται σ’ αυτό που ορίζει ο ρόλος της νιώθει συχνά αισθήματα μειονεξίας· ένας εκπαιδευτικός που αποτυχαίνει να μεταδώσει στους μαθητές του αυτά που πιστεύει ότι θα έπρεπε, αισθάνεται ένοχος διότι δεν εκπληρώνει το μοντέλο ρόλου που έχει εσωτερικεύσει.  Το άτομο αντιλαμβάνεται και αντιδρά στο γεγονός ότι ένα σύνολο χαρακτηριστικών της προσωπικότητας και της συμπεριφοράς του είναι συνδεδεμένα με μια συγκεκριμένη «ετικέτα» (tag), είτε το στοιχείο της κάθε ταυτότητας είναι θετικό είτε είναι αρνητικό.  Αυτά τα χαρακτηριστικά αποτελούν σημεία αναφοράς για την αυτό-αξιολόγηση και επηρεάζουν σημαντικά τον τρόπο με τον οποίο το άτομο τελικά αντιλαμβάνεται και κρίνει τον εαυτό του.

Φυσικά χαρακτηριστικά  Σύμφωνα με τον Paul Schilder, μέρος της αυτοαντίληψης του ατόμου είναι «η εικόνα του ίδιου μας του σώματος που σχηματίζουμε μέσα στο μυαλό μας, ο τρόπος με άλλα λόγια με τον οποίο εμφανίζεται το σώμα μας σε εμάς».  Τα χαρακτηριστικά αυτά (σωματική κατασκευή, ύψος, βάρος) είναι ένας σημαντικός παράγοντας της αυτοαντίληψης, κυρίως όταν έρχονται σε σύγκρουση με τις αντιλήψεις άλλων ατόμων σε σχέση μ’ αυτά τα χαρακτηριστικά

Η επιθυμητή εικόνα του εαυτού: αντανακλώμενες αποτιμήσεις, κοινωνική σύγκριση Οι άνθρωποι ως κοινωνικά όντα επηρεάζονται από τις στάσεις των άλλων και φτάνουν με το πέρασμα του χρόνου να ταυτίζουν τη δική τους άποψη με την άποψη των άλλων όσον αφορά τον ίδιο τον εαυτό τους.

Ο «γενικευμένος άλλος», Mead  Ο εαυτός, σύμφωνα με το Mead, προβάλλεται μέσα από την κοινωνική εμπειρία, ιδιαίτερα μέσα στην κοινωνική αλληλεπίδραση.  Η διαδικασία της επικοινωνίας υποχρεώνει το άτομο να υιοθετήσει τη στάση των άλλων όσον αφορά τον εαυτό του και να τον δει από τη σκοπιά τους.  Στο έργο του «Mind, self and society» αναφέρει ένα παράδειγμα παρμένο από τον αθλητισμό: για να παίξει σωστά ένας αθλητής του baseball πρέπει να εσωτερικεύσει τις στάσεις όλων των άλλων συναθλητών του. Αν δεν το κάνει αυτό δεν μπορεί να παίξει το ρόλο του αποτελεσματικά.

 Πράγματι, η ίδια η καθολικότητα της σκέψης είναι «το αποτέλεσμα του ατόμου που παίρνει τις στάσεις των άλλων για τον εαυτό του, και - στην τελική αποκρυστάλλωση όλων αυτών των στάσεων - σε μια μοναδική στάση που μπορούμε να καλέσουμε «γενικευμένο άλλο».  Για παράδειγμα, αν κάποιο άτομο καταδικάσει τον εαυτό του για μια ανήθικη πράξη (βασισμένος στην πράξη του «εγώ» (I) - του αυθόρμητου και του απρόβλεπτου μέρους του εαυτού), το κάνει ως συνέπεια της εσωτερίκευσης στο «εμένα» (me) των καθολικών στάσεων καταδίκης μιας ορισμένης μορφής συμπεριφοράς που έχει εσωτερικεύσει

Κοινωνικές συγκρίσεις (Social Comparisons)  Οι άνθρωποι μαθαίνουν για τον εαυτό τους συγκρινόμενοι με τους άλλους.  Αυτό το γεγονός τους οδηγεί στην αυτο- αξιολόγηση (self-evaluation).  Το σημαντικό είναι ότι τα άτομα αξιολογούν τους εαυτούς τους συγκρινόμενα με συγκεκριμένα άτομα ή ομάδες ή κοινωνικές κατηγορίες

Η προβαλλόμενη εικόνα του εαυτού  Σύμφωνα με την «δραματουργική» προσέγγιση του Goffman, τα άτομα στην καθημερινή αλληλεπίδραση κυριαρχούνται από το κίνητρο της «διαχείρισης των εντυπώσεων» (impression management), το οποίο καθοδηγεί τις πράξεις τους σε σχέση με τον τύπο του ατόμου που θέλουν να εμφανίζουν στους άλλους.  Αυτή η προβαλλόμενη εικόνα δεν είναι η ίδια σε κάθε περίσταση.

 Εξαιτίας της διαφορετικότητας συμπεριφοράς της εικόνας ανάλογα με τις περιστάσεις, έχει αμφισβητηθεί η ύπαρξη μιας ενιαίας αυτοαντίληψης.  Αν τα άτομα συμπεριφέρονται σύμφωνα με την αυτοαντίληψή τους, δεν είναι ξεκάθαρο ποια οντότητα είναι υπεύθυνη για τόσο διαφορετική συμπεριφορά σε κάθε περίπτωση.  Η απάντηση είναι ότι παρόλο που η συμπεριφορά εξαρτάται από την περίσταση, υπάρχει ένας περισσότερο ή λιγότερο συνεκτικός πυρήνας του εαυτού «που διαπερνά όλες τις περιστάσεις» (crosssituationally).  Αυτόν τον εαυτό επιλέγουν να παρουσιάζουν τα άτομα.

ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ  Addis DR, Tippett L J.(2008). The contributions of autobiographical memory to the content and continuity of identity. Στο F. Sani (Ed.), Self-Continuity: Individual and Collective Perspectives (pp. 71–84). New York: Psychology Press  Μπέργκερ, Π., & Λούκμαν, Τ., (2003) Η Κοινωνική κατασκευή της πραγματικότητας, Αθήνα, Νήσος, σελ  Demo, D. H., (1992), The Self-Concept over Time: Research Issues and Directions, Annual Review of Sociology, Vol. 18, σελ  Erikson, E. H. (1956). Identity and the life cycle: selected papers. Psychological Issues 1: σελ  «The image of our own body as it is formed in our mind, the way our body is presented to us». Στο Schilder, P. (1968). The image and appearance of the human body. Στο C. Gordon & K. J. Gergen The self in Social Interaction. New York: Wiley, σελ