ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ
ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΕΣ ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΕΙΣ
Η διερεύνηση των αιτιολογικών παραγόντων της εξάρτησης συνδέεται άμεσα με τη κλινική πρακτική και οδηγεί στην υιοθέτηση συγκεκριμένων μεθόδων και τεχνικών. Πολύ συχνά παρατηρείται ένας αιτιολογικός σοβινισμός που οδηγεί τις διάφορες σχολές σε αντιπαράθεση και προκαταλήψεις και δεν επιτρέπει την εφαρμογή πρακτικών που προκύπτουν από νέα επιστημονικά δεδομένα. Στον χώρο της κοινωνικής εργασίας η κατανόηση των βιολογικών, ψυχολογικών και κοινωνικών παραγόντων που οδηγούν τα άτομα στην τοξικοεξάρτηση μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των προκαταλήψεων και στη βελτίωση της επαγγελματικής πρακτικής (Johnson, 2001 – Littrell, 2010).

Η κάθε επαγγελματική ομάδα συχνά υιοθετεί μια συγκεκριμένη θεωρία, είτε αυτή είναι ωευροβιολογική είτε ψυχοκοινωνική, αποκλείοντας την άλλη και δημιουργώντας ένα χάσμα μεταξύ της επιστημονικής γνώσης και της επαγγελματικής πρακτικής (ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας – EMCDDA, 2010). Σε αυτό το πλαίσιο, η έρευνα για την αιτιολογία της εξάρτησης διακρίνεται σε δυο κατηγορίες: στη νευροβιολογική και στη ψυχοκοινωνική.

Οι βιολογικές μελέτες προσπαθούν να ορίσουν τη σχέση των ψυχοτρόπων ουσιών με το σύστημα των νευροδιαβιβαστών, να δούν πως λειτουργούν στους υποδοχείς, να εξερευνήσουν περιοχές του εγκεφάλου που επηρεάζονται από τη χρήση ναρκωτικών και να εντοπίσουν τη ζημιά που μπορεί να προκαλέσουν οι ουσίες στα εγκεφαλικά κύτταρα μετά από βραχύχρονη ή μακρόχρονη χρήση. Προσπαθούν εν ολίγοις να αναλύσουν πως επιδρούν οι βιολογικοί παράγοντες στην τοξικοεξάρτηση και τις επιπτώσεις της χρήσης στον οργανισμό.

Ο εντοπισμός του ρόλου των γενετικών παραγόντων στην αιτιολογία της τοξικοεξάρτησης έχει άμεσες επιπτώσεις στη θεραπευτική αντιμετώπιση. Σε μια βιολογική θεωρία, που αφορά σε προβλήματα στον μεταβολισμό, στηρίχθηκαν και τα προγράμματα χορήγησης μεθαδόνης από τους Dole και Nyswander (1965). Οι νευροβιολογικές θεωρίες επικεντρώνονται στη πιθανή ύπαρξη μιας κληρονομικής ή/και επίκτητης οργανικής δυσλειτουργίας που καθιστά το άτομο ευάλωτο στην κατάχρηση ουσιών.

Την ίδια άποψη υποστηρίζουν οι ανώνυμοι αλκοολικοί (ΑΑ) και οι ανώνυμοι ναρκομανείς (ΑΝ) («μια φορά αλκοολικός, μια ζωή αλκοολικός», once an alcoholic, always an alcoholic), σύμφωνα με τους οποίους οι αλκοολικοί ή οι τοξικομανείς δεν θεραπεύονται, αλλά προσπαθούν εφ’ όρου ζωής να απέχουν από τη χρήση των νόμιμων ή παράνομων ουσιών. Ωστόσο, οι ΑΑ και οι ΑΝ δεν αγνοούν τον ρόλο των ψυχοκοινωνικών παραγόντων και για το λόγο αυτό, όταν μοιράζονται τις εμπειρίες τους στις οποίες συμμετέχουν, αναφέρονται συχνά σε καταστάσεις στις οποίες ένιωθαν κοινωνική πίεση, μοναξιά, θυμό και απογοήτευση πριν από τη χρήση ουσιών ή την υποτροπή.

Οι ψυχοκοινωνικές μελέτες επικεντρώνονται στην προσωπικότητα του ατόμου με έμφαση στα ψυχολογικά χαρακτηριστικά, διερευνούν τον ρόλο που μπορεί να παίξουν η οικογένεια καθώς και οι συγκεκριμένες ιστορικο-κοινωνικές συνθήκες στην εγκαθίδρυση της εξάρτησης, εστιάζουν στα κοινωνικο-δημογραφικά χαρακτηριστικά των εξαρτημένων, στον ρόλο των συνομηλίκων, του σχολείου, της κοινότητας και των προτύπων που επικρατούν σε μια χρονική στιγμή και σε ένα δεδομένο κοινωνικό περιβάλλον. Οι παραπάνω αιτιολογικοί παράγοντες, βιολογικοί και ψυχοκοινωνικοί, έχουν μελετηθεί από πολλούς επιστήμονες, χωρίς όμως να έχει διαμορφωθεί μέχρι σήμερα μια γενικότερη συμφωνία για τον βαθμό και τον τρόπο της επίδρασής τους. Οι διάφορες βιολογικές ή ψυχοκοινωνικές θεωρήσεις συνδέονται άμεσα με τα μοντέλα θεραπευτικής παρέμβασης που εφαρμόζονται.

ΒΙΟΛΟΓΙΚΟΙ – ΓΕΝΕΤΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Η διερεύνηση της συμβολής των γενετικών παραγόντων στην εμφάνιση της εξάρτησης στηρίχθηκε για αρκετά χρόνια σε μελέτες οικογενειών με δίδυμα ή υιοθετημένα παιδιά. Οι μελέτες με υιοθετημένα παιδιά έδειξαν ότι η κατάχρηση ψυχοτρόπων ουσιών από τους βιολογικούς γονείς, παρόλο που τα παιδιά αυτά μεγάλωναν σε διαφορετικό περιβάλλον. Ωστόσο, δεν έχουν απομονωθεί κάποια γονίδια για τα οποία να αποδεικνύεται ότι σχετίζονται άμεσα με την εγκαθίδρυση της τοξικοεξάρτησης. Υφίστανται, ωστόσο, μια σειρά από ενδείξεις ότι οι πιθανότητες να εμπλακεί κάποιος με τις ουσίες είναι αυξημένες όταν οι βιολογικοί του γονείς είχαν επίσης πρόβλημα κατάχρησης. Το κοινωνικό περιβάλλον είναι εκείνο που έρχεται να ενισχύσει ή να περιορίσει αυτή την προδιάθεση για κατάχρηση ουσιών.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΥΡΟΔΙΑΒΙΒΑΣΤΩΝ
Ένας άλλος τομέας της έρευνας επικεντρώθηκε στη λειτουργία του εγκεφάλου και ιδιαίτερα στον ρόλο που παίζουν οι νευροδιαβιβαστές, χημικές ουσίες που παράγονται ενδογενώς και μεταφέρουν μηνύματα σε συγκεκριμένες υποδοχείς του εγκεφάλου. Οι νευροδιαβιβαστές εκείνοι που συνδέθηκαν περισσότερο με την τοξικοεξάρτηση είναι η ενδορφίνη, η ντοπαμίνη και η σεροτονίνη. Οι τρεις αυτοί νευροδιαβιβαστές σχετίζονται κυρίως με την ψυχική διάθεση και τη συναισθηματική κατάσταση του ατόμου.

Ο ΡΟΛΟΣ ΤΩΝ ΝΕΥΡΟΔΙΑΒΙΒΑΣΤΩΝ
Δεν υπάρχουν γονίδια που να αφορούν αποκλειστικά στην κατάχρηση ουσιών. Τα γονίδια αφορούν περισσότερο στις τροποποιήσεις της ισορροπίας των νευροδιαβιβαστών, με αποτέλεσμα ένα μακρόχρονο φάσμα συναισθηματικών διαταραχών και διαταραχών άγχους και εξάρτησης. Γι’ αυτές τις διαταραχές δεν ευθύνεται μόνο ένα γονίδιο αλλά ίσως ένας μικρός αριθμός σημαντικών γονιδίων και ένας μεγάλος αριθμός τροποποιημένων γονιδίων, ανάμεσα στα οποία ιδιαίτερο ρόλο φαίνεται να έχουν αυτά που επηρεάζουν την ισορροπία ορισμένων νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο.

ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Αρκετοί ψυχαναλυτές προσπάθησαν να ερμηνεύσουν το φαινόμενο της τοξικοεξάρτησης, θεωρώντας τα ναρκωτικά υποκατάστατο της σεξουαλικής ικανοποίησης και αποτέλεσμα των τραυματικών εμπειριών στη πρώιμη παιδική ηλικία. Στη βάση αυτής της θεώρησης τα ψυχικά τραύματα και τα άσχημα γεγονότα της ζωής θεωρούνται παράγοντες επικινδυνότητας για τη κατάχρηση αλκοόλ και άλλων ψυχοτρόπων ουσιών. Υπό το πρίσμα αυτό, η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών εμφανίζεται ως μηχανισμός αυτοθεραπείας, τιον οποίο υιοθετούν ορισμένα άτομα προκειμένου να αντιμετωπίσουν τα αρνητικά συναισθήματα που προέρχονται από τραυματικές εμπειρίες της παιδικής ηλικίας. Οι ουσίες χρησιμοποιούνται, δηλαδή, ώστε να μειώσουν το μετατραυματικό άγχος και να ενισχύσουν τα θετικά συναισθήματα.

Ο Wurmser (1984) θεωρεί ότι η τοξικοεξάρτηση έχει τις ρίζες της στα παιδικά τραύματα και αναφέρεται ιδιαίτερα στις περιπτώσεις όπου το παιδί εκτίθεται σε ασυνήθιστα νοσηρές καταστάσεις βίας, σεξουαλικής κακοποίησης, εγκατάλειψης, σκληρότητας, ψεύδους και προδοσίας. Τα γεγονότα αυτά έρχονται να δημιουργήσουν στην εφηβεία και στην ενήλικη ζωή έντονες εσωτερικές συναισθηματικές συγκρούσεις και άγχος, και μπορεί να οδηγήσουν σε αμφισβήτηση ακόμη και της αξίας του ίδιου του ατόμου και της ανθρώπινης ζωής. Τέτοια γεγονότα οδηγούν επίσης σε εχθρότητα απέναντι σε κάθε μορφή εξουσίας, σε τάσεις επαναστατικότητας και περιφρόνησης των άλλων και του εαυτού, σε σκληρότητα και σε ένα «σκοτεινό συναίσθημα τεράστιας ενοχής, σχεδόν μυθικής διάστασης» (Wurmser, 1985).

Από άλλες έρευνες, επίσης, προέκυψε ότι έφηβοι που έκαναν κατάχρηση ουσιών είχαν βιώσει αρνητικά γεγονότα ζωής, συμμετέχοντας ως μάρτυρες σε περιστατικά έντονα βίας (πυροβολισμοί, ληστεία, μαχαίρωμα κ.ά.). Και άλλα αρνητικά γεγονότα ζωής, όπως η απόλυση των γονέων από την εργασία ή η παρατεταμένη ασθένεια των γονέων, έχουν επίσης συνδεθεί με σοβαρή χρήση ουσιών στην εφηβεία (Wills et al., 1992). Η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών έστω και προσωρινά αποδυναμώνει τα έντονα συναισθήματα αμφιβολίας και άγχους που κυριεύουν το άτομο. απενεργοποιώντας, ωστόσο, ανεπιθύμητα συναισθήματα και σκέψεις, η χρήση περιορίζει σημαντικά και άλλες λειτουργίες, όπως την εσωτερική σταθερότητα διάθεσης και συναισθήματος, τη δυνατότητα αυτο-παρατήρησης, την αντίληψη των ορίων της εξωτερικής πραγματικότητας και τη φροντίδα του εαυτού (Wurmser, 1985).

Η χρήση ουσιών αποτελεί τρόπο αποφυγής των συναισθημάτων και των παρορμήσεων του πόνου, του άγχους και της ντροπής που βιώνονται ως απειλή από το άτομο. Κατά συνέπεια, σύμφωνα με αυτή τη θεώρηση για την αιτιολογία της χρήσης, η θεραπεία δεν μπορεί παρά να είναι ψυχαναλυτική και να βασίζεται στην ανάλυση του «υπερεγώ»

Δυο ακόμη θεωρίες για την κατανόηση της εξάρτησης προϋποθέτουν σοβαρη διαταραχή στη πρώιμη αναπτυξιακή φάση (Krystal, 1977). Η μια προσπαθεί να εξηγήσει τη χρήση ουσιών βάσει των αντικειμενοτρόπων σχέσεων (object relations). Σύμφωνα με αυτήν, η ουσία βιώνεται συμβολικά από τον χρήστη ως το πρωταρχικό μητρικό αντικείμενο και έτσι αντικαθιστά τις λειτουργίες που συνήθως αποδίδονται στη μητρική φιγούρα. Ο χρήστης, επομένως, σχετίζεται με την ουσία βάσει του διαταραγμένου τρόπυ σχέσης που είχε με τη μητρική φιγούρα και μεγαλώνοντας «λαχταρά να ενωθεί με το ιδανικό του αντικείμενο, ενώ ταυτόχρονα το φαβάται πολύ» (Krystal, 1977). Στη περίπτωση αυτή, ο Krystal (1977) και άλλοι αναλυτές (Kernberg, 1975· Rinsley, 1988), αντιλαμβάνονται τη κατάχρηση ουσιών ως παραλλαγή της οριακής παθολογίας

Η δεύτερη θεωρία του ίδιου αναλυτή υποστηρίζει ότι οι χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών χαρακτηρίζονται από διαταραγμένες συναισθηματικές λειτουργίες. Αυτή η κατάσταση είναι γνωστή ως «αλεξιθυμία». Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, οι εξαρτημένοι διαφέρουν από άλλα άτομα στο ότι δεν αναγνωρίζουν τις γνωσιακές πλευρές των συναισθηματικών καταστάσεων. Αυτό σημαίνει ότι οι αλεξιθυμικοί, αντί αν βιώνουν ως διαφορετικά τα συναισθήματα της «στενοχώριας», του «θυμού» και της «χαράς», έχουν τη τάση να τα βιώνουν ως συνολικές σωματικές καταστάσεις και εντάσεις. Εξαιτίας αυτού, είναι δύσκολο να αξιποιήσουν τα συναισθήματά τους ως οδηγούς για τη κατανόηση του εαυτού τους, με αποτέλεσμα να περιορίζουν σε μεγάλο βαθμό μια σημαντική πηγή πληροφοριών και ανατροφοδότησης. Έτσι δυσκολεύονται να αναγνωρίσουν τη σημασία συγκεκριμένων καταστάσεων διέγερσης που αποτελούν πηγή άγχους και προσπαθούν να τα αποβάλουν με τη κατάχρηση ουσιών.

Αρκετές μελέτες έχουν δείξει ότι οι χρήστες ουσιών αποτελούν μια ετερογενή ομάδα και ότι οι συμπεριφορές εξάρτησης καθορίζονται από ποικίλους πολιτισμικούς, ψυχολογικούς, συμπεριφορικούς και βιολογικούς παράγοντες.

Η ιδιοσυγκρασία έχει συνδεθεί με γενετικούς παράγοντες, στους οποίους, σύμφωνα με κάποιους μελετητές, οφείλεται το 40%έως 60% της προσωπικότητας του ατόμου, αλλά και με επιδράσεις που δέχεται το άτομο στη πρώιμη παιδική ηλικία. Τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας, εμφανίχουν σχετική σταθερότητα στο χρόνο και τις συνθήκες, ωστόσο είναι δυνατόν να επηρεαστούν από κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες (Kiesler, 1999).

Ως σύνδρομο της «δύσκολης ιδιοσυγκρασίας» (Thomas & Chess, 1984) θεωρείται η κατάσταση ενός παιδιού η οποία χαρακτηρίζεται από κακή διάθεση, δυσκολίες προσαρμογής σε νέες καταστάσεις, έλλειψη συγκέντρωσης, έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις σε ερεθίσματα και ανωμαλίες σε βιολογικές λειτουργίες, όπως η διατροφή και ο ύπνος. Τα συμπτώματα αυτά χαρακτηρίζουν ένα «δύσκολο παιδί», σε αντίθεση με το «εύκολο παιδί», το οποίο δείχνει ενδιαφέρον στα νέα ερεθίσματα, προσαρμόζεται στις νέες καταστάσεις, έχει ευχάριστη διάθεση και ομαλές βιολογικές λειτουργίες. Επιπλέον, η υπεκινητικότητα και η ελλειμματική προσοχή στη παιδική ηλικία έχουν συνδεθεί με τη κατάχρηση ουσιών (Fergusson, 1993).

Η κοινωνική ψυχολογία εξάλλου δίνει έμφαση στη σημασία της περιόδου της εφηβείας, στη διάρκεια της οποίας το άτομο προσπαθεί να βρει τη ταυτότητά του, να κατανοήσει τον κόσμο γύρω του και να προσαρμοστεί σε αυτόν. Στη διάρκεια αυτής της περιόδου ενεργοποιούνται διάφοροι μηχανισμοί με στόχο την προσαρμογή του ατόμου στις αναπτυξιακές απαιτήσεις, ενώ ψυχολογικοί και γνωστικοί παράγοντες επιδρούν στη διαδικασία απόκτησης της νέας ταυτότητας. Οι παράγοντες αυτοί, όπως η ψυχολογική πίεση, η (μη) αυτοεκτίμηση, η (μη) αυτο-αποτελεσματικότητα και η ματαίωση των προσδοκιών συσχετίζονται σε μεγάλο βαθμό με την εκδήλωση προβληματικών συμπεριφορών.

Ένα μοντέλο που αποσαφηνίζει τη σχέση ανάμεσα στη ψυχολογική πίεση, την ικανότητα αντίστασης και τις άλλες παραμέτρους της προσωπικότητας σε σχέση με τη χρήση αλκοόλ και άλλων ουσιών στην εφηβεία είναι αυτό της κοινωνικής ψυχολογικής πίεσης (Rhodes & Jason, 1988). Το μοντέλο αυτό δίνει έμφαση σε ατομικούς και οικογενειακούς παράγοντες, στις στρατηγικές αντιμετώπισης της πίεσης και σε ευρύτερους κοινωνικούς παράγοντες που επηρεάζουν τη συμπεριφορά των εφήβων. Σύμφωνα με το ίδιο μοντέλο, πέρα από το οικογενειακό περιβάλλον και την αλληλεπίδρασή του με το φιλικό πλαίσιο, περιβαλλοντικοί, οικογενειακοί, κοινωνικοί και γνωστικοί παράγοντες αλλά και η έννοια της αυτο-αποτελεσματικότητας, μπορούν να χρησιμεύσουν ως βάση για τη πρόβλεψη της μελλοντικής συμπεριφοράς και αξίζει να ληφθούν υπόψη.

Κύριο ρόλο παίζουν οι προσδοκίες που έχουν οι έφηβοι για τη γνώμη σημαντικών προσώπων στη ζωή τους. Ο βαθμός στον οποίο ο έφηβος τείνει να συμφωνήσει ή να διαφωνήσει με τη γνώμη των σημαντικών προσώπων στη ζωή του, δηλαδή το κίνητρο να υποταχθεί (Fishbein & Ajzen, 1975) για παράδειγμα στις απόψεις της ομάδας των συνομήλικων σε σχέση με τις ουσίες, μπορεί να επηρεάσει την απόφασή του να κάνει χρήση ουσιών.

ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Ο ρόλος των γονέων στην έναρξη της χρήσης ψυχοτρόπων ουσιών και αλκοόλ στην εφηβεία μπορεί να είναι σημαντικός, καθώς σήμερα έχει αποδειχθεί ότι οι πιθανότητες ανάπτυξης μιας συμπεριφοράς που σχετίζεται με τη χρήση ουσιών αυξάνονται μέσα από διαδικασίες μάθησης και μίμησης των πρακτικών της οικογένειας. Η συσχέτιση ανάμεσα σε ένα ιστορικό αλκοολισμού στην οικογένεια και σε σοβαρές μορφές εξάρτησης (Baumrind, 1990· Donovan, 1986· Steinglass, 1988), αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο επίδρασης της οικογένειας ως στενού κοινωνικού κυττάρου.

Σχετικές μελέτες (Hops et al., 1996· Wills, et al., 1994) έχουν δείξει ότι η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών από τους γονείς συνδέεται με την αυξημένη χρήση ουσιών από τους εφήβους, ενώ και οι άλλοι παράγοντες, όπως η έλλειψη επικοινωνίας, συναισθηματικών δεσμών, ορίων, οι ανεπίλυτες συγκρούσεις και οι αντιθέσεις μέσα στην οικογένεια «συνεισφέρουν» προς αυτή τη κατεύθυνση (Turner, 1985). Η κατάχρηση ουσιών από τους γονείς πιθανόν να οδηγεί σε αναποτελεσματικές γονικές πρακτικές, σε κακή σχέση γονέν-παιδιών, σε οικογενειακή δυσλειτουργία και σε αυξημένο περιβαλλοντικό άγχος (Chassin et al., 1991).

Σε ποιοτική έρευνα (Pollo, 2001) που πραγματοποιήθηκε παράλληλα σε τρεις ευρωπαϊκές χώρες (Ιταλία, Ελλάδα, Δανία) έγινε εμφανές ότι οι χρήστες ουσιών είτε αντιμετώπισαν στη διάρκεια της εφηβείας κάποιο σοβαρό οικογενειακό πρόβλημα, όπως διαζύγιο των γονέων, μετανάστευση, φυσική ή συναισθηματική απουσία του πατέρα, είτε παρέστησαν μάρτυρες σε σκηνές σωματικής και λεκτικής κακοποίησης της μητέρας. Οι περισσότεροι χρήστες ανέφεραν επίσης ότι από την παιδική τους ηλικία είχαν έρθει σε επαφή με τη χρήση ουσιών και το 50% αυτών δήλωσε ότι έχει αδέλφια χρήστες ή συγγενείς αλκοολικούς ή χρήστες παράνομων ουσιών.

Η οικογένεια ως πρωταρχικός παράγοντας κοινωνικοποίησης επιδρά έμμεσα ή άμεσα στη στάση και στη συμπεριφορά των νεαρών μελών της, μέσα από τη συνεχή αλληλεπίδραση και τη μίμηση των οικογενειακών προτύπων και πρακτικών. Οι έφηβοι που μεγαλώνουν σε οικογένειες όπου γίνεται χρήση ουσιών από τους γονείς έχουν περισσότερες πιθανότητες από άλλους να υιοθετήσουν αυτό το μοντέλο συμπεριφοράς, το οποίο έμαθαν μέσα στην οικογένειά τους και με το οποίο προσπαθούν να διαχειριστούν τις συναισθηματικές τους δυσκολίες, τις ανησυχίες τους, το άγχος και τα αδιέξοδά τους.

Είναι σαφές ότι το φαινόμενο της χρήσης ουσιών στην εφηβεία εμφανίζεται και σε οικογένειες στις οποίες κανένας από τους δυο γονείς δεν είναι χρήστης. Υπάρχουν αρκετά παιδιά και έφηβοι των οποίων οι γονείς δεν κάνουν χρήση ουσιών. Κινδυνεύουν, ωστόσο, να εμφανίσουν το πρόβλημα της χρήσης, καθώς προέρχονται από δυσλειτουργικές οικογένειες που δημιουργούν εμπόδια στη φυσιολογική τους ανάπτυξη (Lowe & Foxcroft, 1993). Η ζωή σε αυτές τις οικογένειες είναι συχνά χαοτική, απρόβλεπτη, τυχαία και ασυνεπής, ακι οι σχέσεις των γονέων μεταξύ τους ιδιαίτερα δυσλειτουργικές.

Προκύπτει, επομένως, ότι ο κίνδυνος υιοθέτησης αρνητικών μορφών συμπεριφοράς από τα παιδιά, όπως η εξάρτηση, είναι αυξημένος σε οποιδήποτε δυσλειτουργική οικογένεια και όχι μόνο σε οικογένειες όπου οι γονείς κάνουν χρήση. στις δυσλειτουργικές οικογένειες τα παιδιά είανι συχνά παραμελημένα, χωρίς όρια, γίνονται «αποδιοπομπαίοι τράγοι» και έχουν ελάχιστα παραδείγματα σταθερής συμπεριφοράς τα οποία μπορούν να ακολουθήσουν. Σε αυτές τις περιπτώσεις παρατηρείται έλλειψη επικοινωνίας ανάμεσα στους γονείς και σχέσεις που είναι «παθολογικές». Τέτοιου είδους οικογενειακές σχέσεις λειτουργούν αποτρεπετικά στη συναισθηματική ωρίμανση του παιδιού.

Η έλλειψη συναισθηματικών δεσμών και η απώλεια ενός σημαντικού προσώπου από τη ζωή του παιδιού, ιδιαίτερα αν κάτι τέτοιο συμβεί πριν από την ηλικία των 11 ετών, αποτελούν πρόσθετους παράγοντες επικινδυνότητας (Werner & Smith, 1992). Στο επίπεδο των ρόλων μελέτες περιγράφουν έναν πατέρα που μπορεί να είναι αυταρχικός ή βίαιος (συνήθως κάνει χρήση αλκοόλ), αλλά εύκολα ελεγχόμενος από τη μητέρα, ή έναν πατέρα ο οποίος είναι απόμακρος, συναισθηματικά απών και χωρίς ισχύ μέσα στην οικογένεια, σε σύγκριση με τη μητέρα η οποία τον αμφισβητεί μέσω του παιδιού (Stanton, Todd & Associates, 1982). Άλλες μελέτες αναφέρονται σε μια μητέρα υπερπροστατευτική, η οποία έχει πέραν του δέοντος επιτρεπτική σχέση με το παιδί-χρήστη και η οποία θεωρεί «ότι το παιδί της ήταν εύκολο στο μεγάλωμα και ποτέ δεν είχε ιδαίτερα προβλήματα». Γενικά, όταν δεν δίνονται σαφείς κατευθύνσεις και επιτρέπονται αρκετές μορφές συμπεριφοράς χωρίς όρια, αυξάνονται οι πιθανότητες ο έφηβος να εμπλακεί με τη χρήση ψυχότροπων ουσιών.

Η χρήση ουσιών λειτουργεί «εξισορροπιστικά» για το οικογενειακό σύστημα, επιτρέποντας την εκδήλωση ορισμένων συμπεριφορών και απαγορεύοντας άλλες. Το αποτέλεσμα είναι σε ορισμένες οικογένειες η χρήση να θεωρείται μέρος της οικογενειακής ζωής και τα μέλη τους να δυσκολεύονται να δεχτούν αλλαγές ή να προσαρμοστούν σε νέες καταστάσεις (Steinglass, 1988). Αξίζει να σημειωθεί ότι στην Ελλάδα σημαντικό ποσοστό των χρηστών ψυχοτρόπων ουσιών (32,7%) ξεκινά τη θεραπεία του λόγω οικογενειακών πιέσεων (ΚΕΘΕΑ, 2007).

ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΩΝ ΟΜΟΤΙΜΩΝ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΕΙΟΥ
Η εφηβεία είναι μια κρίσιμη περίοδος στη ζωή του ανθρώπου και χαρακτηρίζεται από την ανάγκη να βρίσκεται κάποιος σε μια ομάδα, η οποία έχει τις ίδιες αξίες και τους ίδιους στόχους με αυτόμ. Μελέτες προοπτικής έχουν δείξει ότι η χρήση ουσιών από τους ομοτίμους αποτελεί παράγοντα επικινδυνότητας, ο οποίος μπορεί να οδηγήσει σε προβληματική χρήση. Η ανάγκη του «ανήκειν» και η πίεση για ομοιογένεια μπορεί να οδηγήσουν, κάτω από ορισμένες συνθήκες, στην κατάχρηση ψυχοτρόπων ουσιών, όταν ο έφηβος υιοθετεί μια τέτοια συμπεριφορά προκειμένου να γίνει αποδεκτός από τα υπόλοιπα μέλη της ομάδας. Αν και υπάρχουν άλλοι παράγοντες που μπορούν να οδηγήσουν στη χρήση ή την κατάχρηση, η πίεση των ομοτίμων θεωρείται σημαντική, γιατί αυτοί διαμορφώνουν τη στάση απέναντι στις ουσίες, διευκολύνουν τη πρόσβαση σε αυτές και ορισμένες φορές ενισχύουν τη συμπεριφορά χρήσης ή και κατάχρησης (Oetting & Beauvais, 1986).

Οι ομότιμοι μπορεί επίσης να αποτελέσουν το πρότυπο που τείνει να μιμηθεί ο έφηβος. Σε μια μελέτη που έγινε βρέθηκε ότι η σοβαρότερη χρήση μαριχουάνας συνδεόταν με τον παραδειγματισμό/υιοθέτηση ενός μοντέλου συμπεριφοράς (Brook et al., 1992). Η χρήση και η κατάχρηση ουσιών έχει βρεθεί ότι συνδέεται με μια αρνητική συμπεριφορά η οποία εκφράζεται και στο σχολικό περιβάλλον. Παράλληλα, η χρήση ψυχοτρόπων ουσιών που εμφανίζεται στη περίοδο της εφηβείας συνδέεται και με άλλου τύπου αρνητικές συμπεριφορές, όπως η διακοπή από το σχολείο και η παραβατικότητα.

Οι έφηβοι οι οποίοι κάνουν σοβαρή χρήση ουσιών βαθμιαία αποκόπτονται από το σχολικό περιβάλλον και εμφανίζουν προβληματική συμπεριφορά η οποία εκφράζεται με συχνές απουσίες, κακή επίδοση στα μαθήματα και υψηλά ποσοστά αποβολών (Crundall, 1993· Swadi, 1992). Η αιτιολογική σχέση μεταξύ του σχολικού περιβάλλοντος και της κατάχρησης ουσιών δεν έχει διευκρινιστεί επαρκώς. Δεν είναι γνωστό αν η χρήση οδηγεί σε προβληματική συμπεριφορά στο σχολείο ή αν η αδυναμία ένταξης ενός εφήβου στο σχολείο ή αν η αδυναμία ένταξης ενός εφήβου στο σχολείο μπορεί να οδηγήσει στη χρήση.

Σε μια μελέτη βρέθηκε ότι η κακή σχολική επίδοση και η απόρριψη από τους μη παρεκκλίνοντες ομοτίμους στο σχολείο κατά το παρελθόν σχετίζονταν με την ένταξη αυτών των ατόμων σε ομάδες εφήβων με παρεκκλίνουσα συμπεριφορά (Dishion et al., 1991). Αυτές οι συναναστροφές οδηγούν σε έλλειψη ενδιαφέροντος απέναντι στο σχολείο, σε συχνές απουσίες, σε ακόμη πιο κακές επιδόσεις και συνδέονται με την κατάχρηση ουσιών. Η ευρύτερη κοινότητα επίσης μπορεί να παίξει σημαντικό ρόλο. Η διαθεσιμότητα των ουσιών σχετίζεται με αυξημένη χρήση και διακίνηση. Η αντίληψη της κοινότητας και η στάση που αυτή διαμορφώνει απέναντι στις ουσίες επηρεάζει το σχολικό περιβάλλον και κατά συνέπεια τους εφήβους που συμμετέχουν σε αυτό.

ΟΙ ΕΥΡΥΤΕΡΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΘΗΚΕΣ
Σύμφωνα με ορισμένους μελετητές, οι κοινωνικές συνθήκες αποτελούν σημαντικό παράγοντα για τη γένεση όχι μόνο της εξάρτησης αλλά και άλλων φαινομένων όπως η αυτοκτονία και η παραβατική συμπεριφορά. Οι έντονες κοινωνικές αναταραχές, οι συνεχείς κρίσεις κυρίως σε οικονομικό επίπεδο (οικονομική καταστροφή ή και άνθηση) μπορούν να προκαλέσουν το φαινόμενο της κοινωνικής ανομίας, που εκφράζεται με κρίση αξιών και επηρεάζει τις σχέσεις των ατόμων τόσο σε οικογενειακό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο.

Ο Merton (1968) αναφέρθηκε, επίσης, σε μια κατάσταση ανομίας που εμφανίζεται στη σύγχρονη καταναλωτική κοινωνία όπου υπάρχει μεγάλη αντίφαση και σύγκρουση ανάμεσα στους κανόνες, τις αξίες και τα μέσα που υιοθετούνται από τα άτομα, με αποτέλεσμα να επικρατεί σύγχυση και αβεβαιότητα. Θεωρεί ότι η ανομία ταυτίζεται με την αστάθεια και συνδέεται με την απώλεια του ηθικού και την αποθεσμοποίηση. Σε αυτή ρην κατάσταση ορισμένα άτομα, νιώθοντας ξένα προς το περιβάλλον τους, απορρίπτουν τους σκοπούς και τα μέσα που υιοθετούνται από την κοινωνία και οδηγούνται σε απόσυρση. Οι τοξικομανείς και οι αλκοολικοί αποτελούν παραδείγματα ανθρώπων που αποσύρθηκαν κοινωνικά. Ο Fromm (1942) επίσης αναφέρεται στην ηθική μοναξιά που βιώνει ο άνθρωπος στις σύγχρονες ανεπτυγμένες κοινωνίες όπου επικρατεί ανομία.

Οι εξαρτημένοι χρήστες παρανόμων ψυχοτρόπων ουσιών αποτελούν μια από τις κοινωνικές ομάδες που βιώνουν τις συνέπειες του κοινωνικού στιγματισμού και του αποκλεισμού (Τσαούσης, 1980). Οποιοσδήποτε διαφοροποιείται κοινωνικά θεωρείται ότι παραβιάζει τα κυρίαρχα «ιδεατά» κοινωνικά πρότυπα περί ταυτότητας, η οποία προσδιορίζεται από «εσωτερικά» ή «εξωτερικά» χαρακτηριστικά, και ότι δεν καλύπτει τις προσδοκίες της πλειονότητας ως προς τα γνωρίσματα που θα έπρεπε να έχει. Η διαδικασία του στιγματισμού είναι ιδιαίτερα ισχυρή απέναντι σε εκείνους που «δεν συμμορφώνονται» με τις βασικές επιταγές της κυρίαρχης ομάδας, κυρίως σε θέματα «ηθικής». Ως εκ τούτου, όσοι αποκλίνουν έστω και λίγο από αυτήν, εξυπηρετούν μια «χρήσιμη» λειτουργία, αποτελώντας τη δικλίδα για εκτόνωση των εντάσεων και τη βάση για ψευδοενότητα και ψευδοαλληλεγγύη.

Τα μέλη που επιλέγονται αποβάλλονται ή πρέπει να μετακινηθούν προς τη περιφέρεια ή να «θεραπευτούν» σε ένα «ιδιαίτερο» χώρο, προκειμένου να «προστατευτεί» η ομάδα από τους κινδύνους ή τη «μόλυνση». Σύμφωνα με αυτή την άποψη και η ίδια θεραπεία δεν μπορεί παρά να στιγματίσει τους ανθρώπους που κάνουν κατάχρηση ουσιών και να τους οδηγήσει σε απομόνωση.

Ένα άλλο σημαντικό ζήτημα αφορά στη διαθεσιμότητα της κάθε ουσίας και τη δημιουργία κουλτούρας που «ευνοεί» τη χρήση. Όταν μια ουσία είναι εύκολα διαθέσιμη, συνήθως αυξάνεται η διάδοσή της. Ορισμένοι αναφέρουν το παράδειγμα του καπνού και του αλκοόλ, των οποίων η χρήση αυξάνεται συνεχώς. Το Ευρωπαϊκό Κέντρο Παρακολούθησης Ναρκωτικών και Τοξικομανίας-EMCDDA (2010) επισημαίνει ότι η οικονομική κρίση δείχνει να επηρεάζει τη κατάχρηση ουσιών μέσω της ανεργίας, η οποία οδηγεί περισσότερους νέους στη διακίνηση ναρκωτικών και σε αύξηση της διαθεσιμότητας και της χρήσης κάνναβης στον νεανικό πληθυσμό. Επιπλέον, αναφέρει ότι καποιοι νέοι ενήλικοι στρέφονται τη περίοδο της οικονομικής κρίσης στα ναρκωτικά, για να αντιμετωπίσουν το άγχος και τα οικονομικά προβλήματα, ενώ η μείωση του εισοδήματος μπορεί να οδηγήσει στη μείωση της χρήσης στο πλαίσιο της διασκέδασης.

Οι υψηλές τιμές των παράνομων ψυχοτρόπων ουσιών οδηγούν τους χρήστες, λόγω οικονομικής ανάγκης, σε μια σειρά από εγκληματικές πράξεις (κλοπές, ληστείες κ.ά.), προκειμένου να εξασφαλίσουν χρήματα για τη δόση τους. Με αυτό τον τρόπο περιθωριοποιούνται ακόμη περοσσότερο, στιγματίζονται και η έννοια «τοξικομανής» ταυτίζεται με την έννοια «εγκληματίας».

Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΣΥΝΘΕΤΙΚΗΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗΣ
Διάφορα μεθοδολογικά θέματα που αφορούν στις παραπάνω έρευνες και θεωρήσεις χρειάζεται να διευκρινιστούν. Το πρώτο αφορά στα δείγματα αυτών των ερευνών. Οι περισσότερες μελέτες έχουν σε μαθητικό πληθυσμό ή σε άτομα που συμμετείχαν σε θεραπευτικά προγράμματα τοξικοεξάρτησης. Οι έρευνες στο μαθητικό πληθυσμό χάνουν ένα μεγάλο αριθμό ανθρώπων που έχουν διακόψει το σχολείο ή κάνουν συχνά απουσίες (Farell et al., 1992). Οι έρευνες σε εξαρτημένους μπορεί να προσφέρουν αρκετές πληροφορίες για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά αυτής της ομάδας, τη σχέση με την οικογένεια και τη πιθανή πορεία στη χρήση, αλλά περιορίζονται στον πληθυσμό μόνο αυτών που προσεγγίζουν τις θεραπευτικές υπηρεσίες.

Ένα άλλο θέμα αφορά στην απομόνωση κάποιου ή κάποιων αιτιολογικών παραγόντων. Η εξέταση ενός μόνο παράγοντα είναι αποσπασματική και αποκλείει άλλους παράγοντες που πιθανόν έχουν εξίσου σημαντικό ρόλο. Από την άλλη πλευρά, η παράλληλη διερεύνηση πολλών παραγόντων μπορεί να προσφέρει αρκετές πληροφορίες, αλλά δεν επιτρέπει πάντα τη βαθύτερη κατανόηση του ρόλου που παίζει κάθε παράγοντας χωριστά. επίσης, ένα τρίτο θέμα αφορά στα μεθοδολογικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται για τη συλλογή των στοιχείων τα οποία συνήθως, δίνοντας βάρος στα ποσοτικά δεδομένα, μπορεί να αγνοούν τις ποιοτικές παραμέτρους του φαινομένου.

Η τοξικοεξάρτηση αποτελεί ένα πολύπλοκο φαινόμενο το οποίο χρειάζεται αντιμετώπιση, γιατί έχει κόστος γοα το άτομο, την οικογένεια και την κοινωνία. Τα θεραπευτικά προγράμματα είναι απαραίτητο να οργανώνονται με βάση τις ανάγκες των εξαρτημένων και όχι μόνο με βάση τις ιδεολογικές προσεγγίσεις των ειδικών. Επομένως, είναι θετικό το γεγονός ότι πολλές ακι διαφορετικές θεραπευτικές προσεγγίσεις, με ή χωρίς φαρμακευτική υποστήριξη, έχουν αναπτυχθεί σε διάφορες χώρες. Οι προσεγγίσεις αυτές περιλαμβάνουν ψυχοθεραπεία, συμβουλευτική, οικογενειακή θεραπεία και στοχεύουν, εκτός από την αποχή της χρήσης των ουσιών, στην κοινωνική επανένταξη και στη μείωση της βλάβης που επιφέρουν οι ψυχότροπες ουσίες για το άτομο και την κοινωνία

Η ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑ ΩΣ ΝΕΑ ΠΡΟΤΑΣΗ
Η κοινωνική πολιτική που εφαρμόζεται σε μια χώρα για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών είναι το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης διαφορετικών συστημάτων του εκάστοτε κοινωνικού πλαισίου. Με τον όρο συστήματα περιγράφονται οι δομές, οι ομάδες και τα άτομα που άμεσα ή έμμεσα εμπλέκονται στη διαμόρφωση και την εφαρμογή της κοινωνικής πολιτικής: υπό την έννοια αυτή, τα άτομα που χρειάζονται συμβουλευτική υποστήριξη και θεραπεία και οι οικογένειές τους, τα θεραπευτικά προγράμματα, η πολιτική ηγεσία, τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης και άλλες ομάδες πίεσης αποτελούν διακριτά συστήματα. Οι ενέργειες ενός συστήματος επηρεάζουν τα υπόλοιπα και τα οδηγούν σε δράση ή αντίδραση (Gernstein & Harwood, 1990).

Σε διεθνές επίπεδο, το ενδιαφέρον της κοινωνίας για την αντιμετώπιση του προβλήματος των ναρκωτικών, αλλά και για την ψυχική υγεία γενικότερα, ήταν περιορισμένο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Ο εγκλεισμός σε άσυλα και η κοινωνική απομόνωση ήταν οι μοναδικές «υπηρεσίες» που παρέχονταν σε αυτά τα άτομα. Μετά τον πόλεμο, με την ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας, έγινε μια προσπάθεια εξανθρωπισμού των υπηρεσιών, στο πλαίσιο της γενικότερης αμφισβήτησης των ιδρυματικών δομών που λειτουργούσαν με αυταρχικό τρόπο.

Με τη δημιουργία των πρώτων θεραπευτικών κοινοτήτων και την ανάπτυξή τους σε έναν αριθμό χωρών κατά τα τέλη της δεκαετίας του 1950, το κίνημα της αμφισβήτησης πήρε μεγάλες διαστάσεις. Οι προτάσεις για νέους τρόπους οργάνωσης των δομών της εκπαίδευσης και της ψυχικής υγείας βρήκαν αρκετούς υποστηρικτές, κυρίως μεταξύ των νέων επαγγελματιών. Από την άλλη πλευρά, οι εκπρόσωποι της παραδοσιακής προσέγγισης της ψυχιατρικής και της εκπαίδευσης κράτησαν επικριτική στάση όσον αφορά τις νέες προσεγγίσεις και μεθόδους.

Η δεκαετία του 1960 υπήρξε η δεκαετία της αμφισβήτησης των παλαιών αξιών. Η αμφισβήτηση απέναντι στην υπάρχουσα τάξη πραγμάτων εκφράστηκε δυναμικά με την εξέγερση των φοιτητών τον Μάη του ‘68 στο Παρίσι, με αντιπολεμικές διαδηλώσεις των Αμερικανών για τον πόλεμο του Βιετνάμ και με την παράλληλη υιοθέτηση ενός τρόπυ ζωής που διεύρυνε τις προσωπικές ελευθερίες. Η προάσπιση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οι προσπάθειες ανατροπής των συνθηκών που επικρατούν στις φυλακές, στα ψυχιατρεία, στην εκπαίδευση, στο σύστημα παροχής κοινωνικής φροντίδας αποτελούν σημαντικούς στόχους για τους επαγγελματικούς υγείας. Οι προσπάθειες αυτές συνδέονται με τα κινήματα της εποχής, όπως το αντιπολεμικό, το φυλετικό, το φεμινιστικό, το οικολογικό. Στο χ.ωρο αντιμετώπισης των προβλημάτων που σχετίζονται με την κατάχρηση παρανόμων ψυχοδραστικών ουσιών, η θεραπευτική κοινότητα την περίοδο αυτή αποτελεί μια νέα πρόταση που έρχεται να ανατρέψει την υπάρχουσα κατάσταση στην Αμερική, ενώ το ίδιο ισχύει και για τη θεραπευτική κοινότητα για άτομα με προβλήματα ψυχικής υγείας στην Ευρώπη.

Η δεκαετία του 1960 επίσης από διευρυμένη χρήση ναρκωτικών, τα οποία χρησιμοποιούνται από τη νεολαία τόσο ως μέσον αντιμετώπισης των ψυχολογικών και κοινωνικών της προβλημάτων όσο και ως εργαλείο αλλαγής της διάθεσης ακι μεταβολής της συνείδησης για ψυχαγωγικούς λόγους. Η χρήση της κάνναβης, των LSD, των αμφεταμινών και του οπίου είναι πλέον συστηματική, ενώ στις αρχές της δεκαετίας του 1970 η ηρωίνη εισάγεται στους κύκλους των χρηστών

Την ίδια περίοδο οι εξελίξεις στους τομείς της κοινωνικής ψυχιατρικής είναι ραγδαίες και συνοδεύονται από προσπάθεια για εκδημοκρατισμό των ψυχιατρικών νοσοκομείων και για αποασυλοποίηση. Στη Γαλλία και την Ιταλία τα νέα φιλοσοφικά ρεύματα «συναντώνται» με τα κινήματα για τα πολιτικά και κοινωνικά δικαιώματα και αποτελούν τη βάση για την ανάπτυξη των θέσεων της αντιψυχιατρικής και της αποϊδρυματοποίησης (Roth & Kroll, 1986).

Η οικονομική ύφεση στη δεκαετία του 1970 και η αύξηση της χρήσης των «σκληρών» ναρκωτικών και των ψυχικών διαταραχών στον ευρύτερο πληθυσμό συνοδεύονται από τα πρώτα σημάδια αμφισβήτησης της επιτυχίας των θεραπευτικών κοιννοτήτων αλλά και του κινήματος της κοινωνικής ψυχιατρικής, καθώς επικρατεί όλο και περισσότερο η αντίληψη ότι η προσπάθεια για τις «ανοιχτές πόρτες» των ψυχιατρείων ήταν μια συγκινητική αλλά ρομαντική άποψη (Clark, 1977).

Το ενδιαφέρον για τις θεραπευτικές κοινότητες μειώνεται βαθμιαία στη δεκαετία του 1980, καθώς αρχίζουν να θεωρούνται μέθοδος που ενέχει τον κίνδυνο του ιδρυματισμού. συγχρόνως, ενισχύεται η τάση για μικρές ανεξάρτητες μονάδες στο κέντρο των πόλεων. Από μέθοδος που θεωρήθηκε ότι αμφισβητούσε την κοινωνία και τους θεσμούς, η θεραπευτική κοινότητα αμφισβητείται πλέον η ίδια και δέχεται κριτική ως μηχανισμός συμμόρφωσης. Οι θεραπευτικές κοινότητες που ακολουθούν το δημοκρατικό μοντέλο συνεχίζουν να λειτουργούν στον χώρο της ψυχικής υγείας, ενω βαθμιαία αναπτύσσεται το μοντέλο της θεραπευτικής κοινότητας για εξαρτημένους από ψυχοτρόπους ουσίες, το οποίο έχει τις ρίζες του στο Synanon. Ως εκ τούτου δημιουργούνται δυο ομάδες στελεχών, αυτοί που εγάζονται στο δημοκρατικό μοντέλο και αυτοί που δουλεύουν σε ιεραρχημένες δομές με τοξικομανείς, και αρχίζει η μεταξύ τους αμφισβήτηση.

Ο ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΕΤΕΡΟΧΡΟΝΙΣΜΟΣ
Την ίδια εποχή που στην υπόλοιπη Ευρώπη αμφισβητείται ο θεσμός, στην Ελλάδα γίνονται οι πρώτες οργανωμένες προσπάθειες δημιουργίας θεραπευτικών κοινοτήτων με σημαντική καθυστέρηση. Η έλλειψη πολιτικής στην ανάπτυξη του κράτους πρόνοιας ήταν αποτέλεσμα της δυναμικής αλληλεπίδρασης διαφόρων ιστορικών, πολιτικών, κοινωνικών, οικονομικών και πολιτιστικών γεγονότων εκείνης της περιόδου. Η καθυστέρηση που εμφανίζεται στην Ελλάδα στον τομέα της ψυχοκοινωνικής μεταρρύθμισης έχει τις ρίζες της, αφενός, σε κοινωνικοπολιτικά και οικονομικά αίτια που εμπόδισαν γενικότερα την ανάπτυξη της κοινωνικής πολιτικής και, αφετέρου, στη στάση των ειδικών για τη ψυχική ασθένεια σε συνάρτηση με τα ιδιαίτερα κοινωνικοπολιτισμικά στοιχεία της εποχής.

Η τετραετής εμφύλια σύγκρουση και αργότερα η επταετής στρατιωτική δικτατορία δημιούργησαν κλίμα επιφυλακτικότητας και καχυποψίας της επίσημης Πολιτείας απέναντι στις προτάσεις που έρχονταν να ανατρέψουν την καθεστηκυία τάξη πραγμάτων. Παράλληλα, για δεκαετίες τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα ήταν περιορισμένα και συνεπώς ήταν δύσκολο να εκφραστούν τα αντίστοιχα κοινωνικά κινήματα και οι νεωτεριστικές ιδέες που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη, πολύ δε περισσότερο να εφαρμοστούν στην πράξη. Γενικά, οι δαπάνες για κοινωνική προστασία ήταν ελάχιστες σε σύγκριση με τις άλλες ευρωπαϊκές χώρες, και τις ανάγκες για κοινωνική προστασία των ατόμων ήρθε να καλύψει σε μεγάλο βαθμό ο κύκλος αλληλοβοήθειας της οικογένειας.

Μέχρι τότε τόσο η τοξικοεξάρτηση όσο και η ψυχική ασθένεια αποτελούσαν ηθικά φορτισμένες έννοιες και γίνονταν αντιληπτές ως μολυσματικές ασθένειες που μεταδίδονταν κληρονομικά και, επομένως, στιγμάτιζαν έντονα το άτομο που ήταν φορέας τους, καθώς και την οικογένεια με την οποία είχε «δεσμούς αίματος». Η τοξικομανία ιδιαίτερα εθεωρείτο αποκλειστικά αποτέλεσμα της «ψυχοπαθολογίας» της οικογένειας, και, άρα, απόδειξη της «αποτυχίας» της. Έτσι από τη μια πλευρά, η ταυτότητα του ατόμου συνδεόταν άμεσα με την οικογένεια καταγωγής και καθοριζόταν πρωταρχικά από αυτήν, ενώ, από την άλλη πλευρά, τα χαρακτηριστικά του ατόμου διαμόρφωναν την αντίληψη της κοινωνίας για την οικογένειά του.

Η οικογένεια, που είχε τον ρόλο της πρωταρχικής μονάδας κοινωνικοποίησης, στην προσπάθειά της να προστατευθεί και να επιβιώσει κοινωνικά, έφτανε να οδηγηθεί στην εγκατάλειψη του μέλους της που απειλούσε την κοινωνική της ύπαρξη. Η φυλακή και το ψυχιατρείο, όπου συνήθως κατέληγαν οι τοξικομανείς, ήταν χώροι απομόνωσης που απάλλασσαν την οικογένεια από το κοινωνικό όνειδος.

Οι προσπάθειες για την εφαρμογή προγράμματος κοινωνικής ψυχιατρικής αναπτύσσονται μετά την Μεταπολίτευση και σε αυτό το πλαίσιο θα εμφανιστούν και τα προγράμματα για την αντιμετώπιση της τοξικομανίας. Το προηγούμενο διάστημα και μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1970, άλλωστε, η χρήση παράνομων ουσιών στην Ελλάδα φαίνεται να περιορίζεται σε συγκεκριμένες ομάδες των μεγάλων αστικών κέντων, όπως οι καλλιτέχνες, οι εργάτες από τη Μικρά Ασία, που συνήθιζαν να καπνίζουν κάνναβη στο πλαίσιο της ανατολίτικης, και οι άνθρωποι της νύχτας. Το κράτος εξαντλούσε τη παρέμβασή του στην ανακοίνωση σποραδικώς συλλήψεων, ενώ η κοινή γνώμη έβλεπε το φαινόμενο από απόσταση ως ξένο και άσχετο με την ελληνική κοινωνία

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ Από τα τέλη της δεκαετίας του 1970 αρχίζει να παρατηρείται σταδιακή αύξηση της χρήσης ναρκωτικών ουσιών, γεγονός που επιβεβαιώνεται και από τα στοιχεία της Δίωξης και τις δικαστικές υπηρεσίες (ΕΚΤΕΠΝ, 1996). Ο ρυθμός εξάπλωσης του προβλήματος και η μορφή που λαμβάνει πλέον η χρήση το φέρνουν σταδιακά στο προσκήνιο. Η ρωίνη αρχίζει να προβάλλεται ως το «επικίνδυνο ναρκωτικό» με κατστροφικές συνέπειες για την κοινωνία. Οι αλλαγές αυτές συνοδεύονται από διαφοροποίηση της αντίληψης της ελληνικής κοινωνίας για τη τοξικομανία, γεγονός στο οποίο συνέβαλε ιδιαίτερα ο Τύπος. Με αφορμή τους πρώτους επίσημα δηλωμένους θανάτους από ναρκωτικά το 1980, το πρόβλημα της τοξικομανίας αρχίζει σταδιακά να προβάλλεται ως θέμα βαρύνουσας σημασίας και κοινού ενδιαφέροντος.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ Ενώ μέχρι τότε η τοξικομανία δεν αποτελεί μείζον πολιτικό ζήτημα, οι εξελίξεις αυτές, σε συνδυασμό με τις καταγγελίες για απουσία κυβερνητικής πολιτικής γύρω από το θέμα, θα οδηγήσουν σύντομα στη πρώτη επίσημη πρωτοβουλία της κυβέρνησης του ΠΑΣΟΚ με στόχο τη μείωση της ζήτησης (Τσίλη, 1995). Πρωτοβουλία που δεν είναι τυχαίο ότι συμπίπτει χρονικά με την έναρξη των συζητήσεων για το Εθνικό Σύστημα Υγείας και τις πρώτες προσπάθειες για τη ψυχιατρική μεταρρύθμιση στην Ελλάδα. Το 1983 και ενώ η Ελλάδα είναι από διετίας ενταγμένη στην ΕΟΚ με τις μεταβολές που αυτό σταδιακά συνεπάγεται στην οργάνωση του κράτους και στον τρόπο ζωής, ιδρύεται η θεραπευτική κοινότητα ΙΘΑΚΗ, η πρώτη εξειδικευμένη δομή θεραπευτικής αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης στη χώρα μας.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ Το πρόγραμμα, που θα λειτουργήσει πιλοτικά για τέσσερα χρόνια, περιλαμβάνει τη Θεραπευτική Κοινότητα ΙΘΑΚΗ, κέντρο σωματικής αποτοξίνωσης στην Αθήνα και δυο συμβουλευτικούς σταθμούς σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Υπάγεται διοικητικά και οικονομικά στον Εθνικό Οργανισμό Πρόνοιας (ΕΟΠ) και το Παιδιοψυχιατρικό Νοσοκομείο Αττικής (ΠΝΑ). Το Ειδικό Θεραπευτικό Πρόγραμμα για άτομα εξαρτημένα από φαρμακευτικές ουσίες αργότερα θα μετεξελιχθεί στο Κέντρο Θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων (ΚΕΘΕΑ), ως αυτοδιοικούμενο ΝΠΙΔ με τη χρηματοδότηση του Υπουργείου Υγείας και τελώντας υπό την αιγίδα του. Έχει ως βασικές αρχές την οικιοθελή προσέλευση και το «στεγνό» πρόγραμμα (μη χορήγηση υποκατάστατων ή άλλων ουσιών). Βασίζεται στ ομοντέλο των θεραπευτικών κοινοτήτων αυτοβοήθειας με στόχο την ψυχική απεξάρτηση και την κοινωνική ένταξη.

Ο ΔΡΟΜΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΙΘΑΚΗ Σε γενικές γραμμές, παρά τις πρωτοβουλίες που ελήφθησαν στη δεκαετία του 1980 σε διάφορα επίπεδα από την Πολιτεία, τόσο για τη μείωση της ζήτησης όσο και για τη μείωση της προσφοράς, η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από την απουσία ενιαίας εθνικής στρατηγικής και πολιτικής για τα ναρκωτικά η οποία, αξιολογώντας τα αποτελέσματα των παρεμβάσεων σε όλους τους τομείς και θέτοντας μακροπρόθεσμους στόχους, θα ορίζει τις προτεραιότητες και την πολιτική ανάπτυξης νέων υπηρεσιών και μηχανισμών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 ξεκινούν οι προσπάθειες για την αντιμετώπιση της τοξικοεξάρτησης με εξειδικευμένα προγράμματα και στο πλαίσιο του Ψυχιατρικού Νοσοκομείου Αττικής (18 ΑΝΩ) και στο Αιγινήτειο Νοσοκομείο με τη δημιουργία Συμβουλευτικού Σταθμού.

Η ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ Το 1993 ψηφίζεται ένας καινούριος νόμος για τα ναρκωτικά, ο 2161, που περιλαμβάνει τη δημιουργία του Οργανισμού Κατά των Ναρκωτικών (ΟΚΑΝΑ). Η δημιουργία του ΟΚΑΝΑ συνδέθηκε με την απειλή διάδοσης του AIDS και με την αύξηση του αριθμού των εξαρτημένων στις ανάγκες των οποίων θεωρήθηκε ότι τα «στεγνά» θεραπευτικά προγράμματα δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν. Ως εκ τούτου, ο νέος οργανισμός γίνεται εκφραστής της στροφής προς τα προγράμματα μείωσης της βλάβης. Τα πρώτα χρόνια εφαρμογής των προγραμμάτων μεθαδόνης επιδιώχθηκε να τηρηθούν υψηλές προδοαγραφές, που σημαίνει απαγόρευση της παράλληλης χρήσης, παροχή υπηρεσιών ψυχολογικής υποστήριξης και αυστηρό πλαίσιο για τη χορήγηση των υποκατάστατων.

Η ΜΕΙΩΣΗ ΤΗΣ ΒΛΑΒΗΣ Το Μάρτιο του 1999 προκύπτει απ΄οτη 42η σύνοδο της Επιτροπής για τις Ναρκωτικές Ουσίες στη Βιέννη το πρώτο σχέδιο δράσης των Ηνωμένων Εθνών για τη μείωση της ζήτησης. Βασικοί άξονες του σχεδίου αποτελούν η διάδοση και βελτίωση των πληροφοριών, η ανάπτυξη προγραμμάτων με στόχο την πρόληψη της χρήσης ουσιών και τη μείωση των συνεπειών στην υγεία και την κοινωνία, η ευρεία συμμετοχή όλων των εμπλεκόμενων φορέων και η αξιολόγηση των στρατηγικών (EMCDDA, 1999).

ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Στα τέλη του 2001 εξαγγέλεται το πρώτο ελληνικό εθνικό σχέδιο δράσης για τα ναρκωτικά. Βασικοί στόχοι του σχεδίου είναι οι εξής: Ανάπτυξη υποδομής και προγραμμάτων πρόληψης, ώστε να καλύψουν ολόκληρη την επικράτεια. Ανάπτυξη νέων θεραπευτικών δομών, οι οποίες θα μπορούν να εξυπηρετήσουν χρήστες με διαφορετικές ανάγκες, σε όλη την επικράτεια. Η κατεύθυνση που προτείνεται είναι η ανάπτυξη σε κάθε περιφέρεια υπηρεσιών τριών τύπων: προγράμματα για εφήβους, στεγνά θεραπευτικά προγράμματα ανοιχτά ή διαμονής και θεραπευτικά προγράμματα απεξάρτησης με χρήση υποκατάστατων ή ανταγωνιστών. Μείωση της βλάβης. Μείωση της διάδοσης της χρήσης σε νεαρούς χρήστες. Αντιστροφή της ανοδικής τάσης των θανάτων. Μείωση της παραβατικότητας που σχετίζεται με τη χρήση. Μείωση της διάθεσης των παράνομων ναρκωτικών.

ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Το Εθνικό Σχέδιο Δράσης μπαίνει σε εφαρμογή το 2002 με αρκετές δυσκολίες, οι οποίες σχετίζονται κυρίως με αντιδράσεις που αντιμετωπίζουν οι φορείς υλοποίησης (ΟΚΑΝΑ, ΚΕΘΕΑ) από τις τοπικές κοινωνίες στη δημιουργία νέων μονάδων ή με γραφειοκρατικά προβλήματα. Η ανάπτυξη νέων μονάδων συναντά επίσης πολύ συχνά εμπόδια λόγω δυσκολιών χρηματοδότησης, χρονοβόρων διαδικασιών στις προσλήψεις και άλλων γραφειοκρατικών προβλημάτων

ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ Το 2002 ξεκινά η πιλοτική λειτουργία του Κέντρου Απεξάρτησης Τοξικομανών Κρατουμένων στον Ελεώνα Θηβών με στόχο την απεξάρτηση και κοινωνική επανένταξη των κρατούμενων χρηστών. Παράλληλα, ορίζονται οι προϋθέσεις για τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα: Να είναι άνω των 17 ετών Η ποινή τους να μην υπερβαίνει τα 12 έτη κάθειρξης Να έχουν εκτίσει το 1/5 της ποινής τους Να έχει αποδειχθεί ότι είναι χρήστες ουσιών Να μην είναι υπόδικοι Να μην πάσχουν από ψυχική νόσο και Να κατανοούν την ελληνική γλώσσα

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ
Ο σχεδιασμός μιας σύγχρονης και αποτελεσματικής εθνικής στρατηγικής θα προϋπόθετε τη δημιουργία ολοκληρωμένων δικτύων ανά γεωγραφική περιφέρεια, τα οποία θα περιλαμβάνουν τουλάχιστον μια μονάδα από κάθε κατηγορία υπηρεσιών: πρόληψης, έγκαιρης παρέμβασης, σωματικής αποτοξίνωσης, ψυχικής απεξάρτησης, κοινωνικής επανένταξης, μείωσης της βλάβης καθως και μονάδες στο πλαίσιο του σωφρονιστικού συστήματος. Τα προγράμματα πρόληψης και έγκαιρης παρέμβασης στο σχολείο, στη κοινότητα, σε χώρους διασκέδασης μπορούν όντως να μειώσουν τον αριθμό των νέων ατόμων που ξεκινούν να πειραματίζονται με τη χρήση. Σε επίπεδο θεραπείας ο πλουραλισμός των προγραμμάτων, με ή χωρίς φαρμακευτική υποστήριξη, για διαφορετικές ομάδες χρηστών (έφηβοι, εργαζόμενοι, γονείς, μετανάστες κ.ά,) εξασφαλίζει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα.

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ
Τα προγράμματα προσέγγισης χρηστών στο δρόμο δίνουν τη δυνατότητα σύνδεσης των εξαρτημένων με τις θεραπευτικές υπηρεσίες, όταν το θελήσουν, και διευκολύνουν την πρόσβασή τους σε αυτές. Η λειτουργία δομών κοινωνικής επανένταξης όπου θα παρέχονται υπηρεσίες κατάρτισης, σύνδεσης με την αγορά εργασίας και επίλυσης των νομικών εκκρεμοτήτων είναι προϋπόθεση για την ομαλή ένταξη των απεξαρτημένων. Όλες οι μονάδες αντιμετώπισης της εξάρτησης είναι χρήσιμο να μην αποτελούν ένα αποκομμένο δίκτυο, αλλά να συνδεθούν με τα συστήματα υγείας, πρόνοιας και απασχόλησης, τα οποία μπορούν να παίξουν σημαντικό ρόλο στην προσπάθεια.

Η ΔΙΚΤΥΩΣΗ ΚΑΙ Η ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΤΩΝ ΦΟΡΕΩΝ
Η αντιμετώπιση της λίστας αναμονής και η αναβάθμιση των υπηρεσιών που παρέχονται στους εξαρτημένους μπορεί να βασιστεί σε μέτρα τριών κατευθύνσεων: Την ανάπτυξη εξειδικευμένων προγραμμάτων σε διάφορες περιοχές, πάντα εντός του κοινωνικού ιστού, στα νοσοκομεία και στην κοινότητα, που θα πλαισιώνονται από ψυχοκοινωνικές υπηρεσίες. Την καθιέρωση διπλής βάρδιας στα προγράμματα υποκαταστάτων. Τη συνεργασία των προγραμμάτων υποκατάστασης με «στεγνά» προγράμματα, ώστε να διασφαλίζεται η προοπτική της απεξάρτησης και της κοινωνικής επανένταξης.

Στο πλαίσιο ενός εθνικού σχεδιασμού για τα ναρκωτικά η συνεργασία μεταξύ των φορέων απεξάρτησης, κοινωνικής φροντίδας και δημόσιας υγείας μπορεί να εξειδικευτεί με μέτρα όπως: Η δημιουργία προγραμμάτων βραχείας θεραπείας και σωματικής αποτοξίνωσης σε εξωτερική βάση για όσους είναι στη λίστα αναμονής και θέλουν να αποτοξινωθούν από τις παράνομες ουσίες αλλά και για εκείνους που παραμένουν σε προγράμματα συντήρησης και θέλουν να αποτοξινωθούν και από τα υποκατάστατα. Η δημιουργία κέντρων σωματικής αποτοξίνωσης με δωρεάν παροχή υπηρεσιών, για να σταματήσει η εκμετάλλευση των εξαρτημένων και των οικογενειών τους από ιδιωτικές κλινικές. Τα κέντρα αυτά μπορούν να ενταχθούν στο ΕΣΥ και να συνεργάζονται με τις θεραπευτικές κοινότητες, οι οποίες θα αναλάβουν τη κινητοποίηση και την ψυχοκοινωνική στήριξη των εξυπηρετουμένων, δίνοντας σε όσους αποτοξίνονωνται τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν πρόγραμμα πρόγραμμα ψυχικής απεξάρτησης και να ενταχθούν στην κοινωνία. ....

Η καθιέρωση υψηλών προδιαγραφών για τα προγράμματα συντήρησης, ώστε να στοχεύουν στη διακοπή της χρήσης και των υποκαταστάτων και στην απεξάρτηση. Εδώ οι θεραπευτικές κοινότητες έχουν πολλά να δώσουν από τη μεθοδολογία και την τεχνογνωσία τους και ιδίως σε σχέση με τον τρόπο που οι ίδιοι οι χρήστες μπορούν να αναλάβουν πρωτοβουλία, για να αλλάξουν τη ζωή τους και όχι να είναι παθητικοί χρήστες ενός φαρμάκου. Η δικτύωση των οργανισμών αντιμετώπισης της εξάρτησης με τις υπηρεσίες υγείας για την αντιμετώπιση των προβλημάτων σωματικής και ψυχικής υγείας και με τις υπηρεσίες πρόνοιας για την υποστήριξη της κοινωνικής ένταξης. Μέχρι σήμερα δεν έχει αξιοποιηθεί το υφιστάμενο δίκτυο υπηρεσιών υγείας και πρόνοιας. Οι όποιες μορφές συνεργασίας έχουν αναπτυχθεί έως τώρα βασίζονται στην ευαισθητοποίηση και στην πρωτοβουλία προσώπων και δεν είναι θεσμοθετημένες. ...

Η δημιουργία καινοτόμων προγραμμάτων υποδοχής, αξιολόγησης και παραπομπής, ώστε κάθε ενδιαφερόμενος να παραπέμπεται στο κατάλληλο γι αυτόν πρόγραμμα και να αποφευχθεί το φαινόμενο της «περιστρεφόμενης πόρτας», η μετακίνηση, δηλαδή, των χρηστών από τη μια υπηρεσία στην άλλη, χωρίς να τους παρέχεται ουσιαστική βοήθεια. Η παροχή ψυχοκοινωνικής στήριξης από διάφορους φορείς υγείας και πρόνοιας σε όσους είναι σε λίστα αναμονής ή συμμετέχουν σε προγράμματα μείωσης της βλάβης χαμηλών προδιαγραφών, ώστε να μην αναδεικνύεται το φάρμακο σε μαγική λύση, δημιουργώντας αποπροσανατολισμό και ματαιώσεις στους χρήστες ουσιών και στις οικογένειές τους.

Η δημιουργία προγραμμάτων προσέγγισης χρηστών στο δρόμο με στόχο την ενημέρωση και την κινητοποίησή τους για θεραπεία, από πρώην χρήστες και επαγγελματίες υγείας με αίσθημα υψηλής δέσμευσης και βαθιά γνώση του αντικειμένου. Η δημιουργία προγραμμάτων αγωγής της κοινότητας για τη μείωση των προκαταλήψεων και των στερεοτύπων γύρω από τα εξαρτημένα και απεξαρτημένα άτομα καθώς και τα προγράμματα θεραπείας.

ΟΙ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ
Η ομαδική θεραπεία αποτελεί το κύριο χαρακτηριστικό των προγραμμάτων απεξάρτησης από ψυχοτρόπους ουσίες. Παρόλο που χρησιμοποιείται σε όλα τα μοντέλα αντιμετώπισης του προβλήματος της τοξικοεξάρτησης, έχει καλύτερα αποτελέσματα όταν τα άτομα που συμμετέχουν σε αυτήν δεν βρίσκονται υπό την επήρεια των ψυχοτρόπων ουσιών. Με τη συμμετοχή στις ομαδικές θεραπείες επιδιώκεται η προσωπική αλλαγή μέσω της ανταλλαγής εμπειριών, της έκφρασης σκέψεων και συναισθημάτων, της ανάπτυξης δεξιοτήτων και εκμάθησης διαφορετικών τρόπων αντιμετώπισης των προβλημάτων και των δυσκολιών.

Οι άνθρωποι μεγαλώνουν μέσα σε ομάδες, όπως η οικογένεια, το σχολείο, η κοινότητα και δέχονται τόσο θετικές όσο και αρνητικές επιδράσεις από τη συμμετοχή τους σε αυτές. Οι εξαρτημένοι χρήστες με τη συμμετοχή τους σε δυσλειτουργικές ομάδες στη διάρκεια της χρήσης και με την κοινωνική απομόνωση που συνήθως υφίστανται βιώνουν αισθήματα μοναξιάς, ανεπάρκειας και απόγνωσης. Ένα θεραπευτικό πλαίσιο, όπως η θεραπευτική κοινότητα, αξιοποιεί τις ομαδικές δραστηριότητες, για να υποστηρίξει το μέλος στην προσπάθεια για αλλαγή. Με τη συμμετοχή σε μια θεραπευτική ομάδα οι άνθρωποι διαπιστώνουν ότι υπάρχουν και άλλοι με παρόμοια προβλήματα, φόβους και αδυναμίες.

Οι βασικοί τύποι θεραπευτικών ομάδων που εφαρμόζονται στη θεραπευτική κοινότητα είναι η ομάδα αντιπαράθεσης (encounter group), ο μαραθώνιος (marathon), η συνάντηση κοινότητας (community meeting) και η ομάδα των ομοτίμων (peer group). O Yalom (1985) έχει αναφερθεί αναλυτικά στους θεραπευτικούς παράγοντες μιας ψυχοθεραπευτικής ομάδας. Οι παράγοντες που επιδρούν στις θεραπευτικές ομάδες με εξαρτημένους και εφαρμόζονται στη θεραπευτική κοινότητα είναι: Η θετική υποστήριξη και, ορισμένες φορές, η πίεση για αλλαγή μορφών συμπεριφοράς που είναι καταστροφικές για το ίδιο το άτομο και το περιβάλλον του. Η ενίσχυση της αποχής από τη χρήση των ουσιών μέσω της βιωματικής μάθησης. ...

Η δυνατότητα για κατανόηση των προσωπικών αντιστάσεων μέσω της αναγνώρισης των αντιστάσεων των άλλων. Η αναγνώριση των δυσκολιών, προβλημάτων και αδυναμιών που εμφανίζονται και σε άλλους ανθρώπους. Η ενίσχυση της αυτοεκτίμησης μέσω της παροχής βοήθειας και υποστήριξης σε άλλους ανθρώπους. Η συμβολική αναπαράσταση της οικογένειας και η επεξεργασία των βαθύτερων συναισθημάτων που σχετίζονται με αυτήν. Η ταύτιση, η συνοχή και η ελπίδα σε ένα δομημένο πλαίσιο με ξεκάθαρα όρια που βοηθά τα άτομα να αναλάβουν τις ευθύνες τους. Η εκμάθηση νέων τρόπων επικοινωνίας και η δημιουργία ουσιαστικών διαπροσωπικών σχέσεων.

Η ΟΜΑΔΑ ΑΝΤΙΠΑΡΑΘΕΣΗΣ (ENCOUNTER GROUP)
Η θεραπευτική κοινότητα επιδιώκει την αλλαγή μέσω της θετικής ενίσχυσης και την αντιμετώπιση των αρνητικών συμπεριφορών που εμφανίζουν τα μέλη. Αρνητικές συμπεριφορές στη θεραπευτική κοινότητα θεωρούνται οι συμπεριφορές «πιάτσας», όπως η «μαγκιά», η επιβολή του ισχυροτέρου, η έλλειψη εμπιστοσύνης, η αναζήτηση άμεσης ικανοποίησης των αναγκών, η ψευδο-αλληλεγγύη της «πιάτσας». Επίσης επιδιώκεται να γίνουν κατανοητές και να πάψουν να υιοθετούνται συμπεριφορές που είχαν τα μέλη στη περίοδο της χρήσης, όπως η απόσυρση από την ομάδα και οι αντιστάσεις στην αναγνώριση των συναισθημάτων. Για την αντιμετώπιση των αρνητικών συμπεριφορών, τη θέσπιση οριών συμπεριφοράς και την τήρηση των κανόνων του προγράμματος χρησιμοποιείται η ομάδα αντιπαράθεσης. Το έμψυχο αυτό εργαλείο έχει συνδεθεί άμεσα με το μοντέλο των θεραπευτικών κοινοτήτων για τοξικοεξαρτημένους.

Η ομάδα αντιπαράθεσης αναπτύχθηκε αρχικά στην πρώτη θεραπευτική κοινότητα για εξαρτημένους χρήστες ουσιών, την κοινότητα Synanon. Στην αρχική φάση λειτουργίας του Synanon o Charles Dederich, ιδρυτής του προγράμματος, παρατήρησε ότι στη διάρκεια των διαλειμμάτων τα μέλη συζητούσαν έντονα μεταξύ τους, πείραζαν ο ένας τον άλλο για θέματα συμπεριφοράς και στάσης ή καβγάδιζαν παίζοντας ένα παιχνίδι. Με τον τρόπο αυτό έφευγε η ένταση που υπήρχε ανάμεσά τους και εξομάλύνονταν οι σχέσεις. Αυτή η άτυπη λειτουργία καθιερώθηκε στη διάρκεια του ημερήσιου προγράμματος του Synanon και ενισχύθηκε ακόμη περισσότερο ως διαδικασία όταν τέθηκαν τα όρια λειτουργίας του προγράμματος.

Το πλαίσιο του προγράμματος όριζε τότε ότι τα μέλη ήταν υποχρεωμένα να τηρούν αυστηρά την ιεραρχία στη διάρκεια της ημέρας, την οποία μπορούσαν ωστόσο να ανατρέψουν στη διάρκεια των αντιπαραθετικών ομάδων. στις αντιπαραθετικές ομάδες συμμετείχαν όλοι ισότιμα και υπήρχε η δυνατότητα έκφρασης των αντιθέσεων, της κριτικής, της αμφισβήτησης του συστήματος αλλά και του ρόλου των άλλων. Οι αντιπαραθετικές ομάδες αξιολογήθηκαν αμπειρικά ως σημαντικό θεραπευτικό εργαλείο των κοινοτήτων και μέχρι σήμερα στις περισσότερες θεραπευτικές κοινότητες πραγματοποιούνται αυτές οι ομάδες μια έως τρεις φορές την εβδομάδα.

Θεμελιώδης αρχή της ομάδας αντιπαράθεσης είναι η άμεση λεκτική έκφραση των συναισθημάτων θυμού και πόνου με κύριο αποδέκτη το άτομο που τα προκαλεί και η έμφαση στο «εδώ και τώρα». Οι συμμετέχοντες (θεραπευτές και θεραπευόμενοι) προκαλούν και δέχονται τη διερεύνηση των αρνητικών συμπεριφορών εκφράζοντας τα συναισθήματα που αυτές τους δημιουργούν. Δεν επιτρέπεται η χρήση σωματικής βίας και οι απειλές, αλλά τα μέλη μπορούν να εκτονωθούν λεκτικά. Ενθαρρύνονται να εκφράσουν θυμό, αρνητικές σκέψεις ή παρανοήσεις που σχετίζονται με την καθημερινή ζωή στη θεραπευτική κοινότητα, με σκοπό να συνειδητοποιήσουν τα συναισθήματά τους και να κατανοήσουν τις συμπεριφορές τους. Η αποκάλυψη των συμπεριφορών των άλλων καθώς και η αυτοαποκάλυψη είναι έννοιες βαθιά ριζωμένες στις αντιπαραθετικες ομάδες και δεν σχετίζονται μόνο με την ανάγκη για συμμόρφωση με τους κανόνες της ομάδας αλλά και με την ανάγκη για αποδοχή και επιδοκιμασία των άλλων.

Οι αντιπαραθετικές ομάδες αποτελούνται συνήθως από 8-12 άτομα τα οποία είτε έχουν ζητήσει τσ ίδια να συμμετάσχουν στη συγκεκριμένη συνεδρία είτε αποτελούν μέλη μιας μικρής ομάδας στην οργανωτική δομή της κοινότητας. Στις ομάδες αντιπαράθεσης καταλύεται η ιεραρχία και όλα τα μέλη και το προσωπικό, εκτός του συντονιστή, συμμετέχουν ισότιμα. Εάν κάποιο μέλος στη διάρκεια της συνεδρίας ζητήσει να αντιπαρατεθεί στον συντονιστή, τότε κάποιο άλλο μέλος αναλαμβάνει τον ρόλο του και ο συντονιστής συμμετέχει στη αντιπαράθεση με τους ίδιους όρους. Στη διάρκεια της αντιπαράθεσης, τα μέλη κάθονται σε κύκλο και κάποιο από αυτά ζητά να αντιπαρατεθεί σε κάποιο άλλο αναφέροντας το όνομά του και το λόγο για τον οποίο ζητά την αντιπαράθεση. Εκείνοι που αντιπαρατίθενται έρχονται τότε στο κέντρο του κύκλου, ώστε να μπορούν όλοι να παρακολουθήσουν την αντιπαράθεση και να παρέμβουν αν χρειασθεί. Ο συντονιστής-θεραπευτής μπορεί να βρίσκεται στον κύκλο ή εκτός αυτού.

Οι θεραπευτές έχουν περισσότερο τον ρόλο του διευκολυντή (facilitator) της διαδικασίας και φροντίζουν να μην παραβιάζονται οι βασικοί κανόνες. Ορισμένες φορές εμφανίζονται στις ομάδες πολύ ισχυρές αντιστάσεις που φαίνεται να οδηγούν την αντιπαράθεση σε αδιέξοδο. Η συναισθηματική εκφόρτιση, η διευκρίνιση και η αναπλαισίωση αποτελούν τα βασικά στάδια της ομάδας αντιπαράθεσης. Η αντιπαραθετική ομάδα ως τεχνική έχει δεχθεί κριτική ως προς το ότι έχει περιορισμένες δυνατότητες, καθώς δεν μπορεί να επεξεργαστεί σε βάθος τις μεταβιβάσεις που συμβαίνουν στη διάρκειά της και να τις προσεγγίσει, φέρνοντας στην επιφάνεια την προέλευσή τους.

ΜΑΡΑΘΩΝΙΟΣ (MARATHON GROUP)
Ο μαραθώνιος αποτελεί εντατική διαδικασία η οποία συνήθως διαρκεί 8-24 ώρες (σε ορισμένες περιπτώσεις έως και 48 ώρες) με ελάχιστες ώρες ύπνου. Έχει ως στόχο να εμβαθύνει σε ένα συγκεκριμένο θέμα ή να αντιμετωπίσει μια κατάσταση κρίσης στη θεραπευτική κοινότητα. Έτσι, για παράδειγμα, διεξάγονται θεματικοί μαραθώνιοι που σχετίζονται με την παιδική ηλικία των μελών, τη σχέση με την οικογένεια, τις ερωτικές σχέσεις ή μαραθώνιοι κρίσης που σχετίζονται με τις σχέσεις των μελών μεταξύ τους, όταν έχει επέλθει απομάκρυνση και ψυχρότητα, ή με συμπεριφορές εκδραμάτισης που έχουν εκδηλωθεί και επηρεάζουν τη λειτουργία της κοινότητας. Οι μαραθώνιοι πραγματοποιούνται κάθε τέσσερις περίπου μήνες, και αναμένεται ένα μέλος να συμμετάσχει στη διάρκεια της θεραπείας του σε τρεις περίπου μαραθώνιους.

Στη διάρκεια του μαραθώνιου τα μέλη προσπαθούν να αναγνωρίσουν εμπειρίες και συναισθήματα του παρόντος ή του παρελθόντος που επηρεάζουν τη συμπεριφορά τους και τη στάση τους απέναντι στον εαυτό τους και τους άλλους. Όταν διεξάγεται μαραθώνιος, η κοινότητα αναστέλει την κανονική λειτουργία της, ακι μόνον ορισμένα μέλη μπορούν να εξαιρεθούν για τις απολύτως απαραίτητες εργασίες. Ο μαραθώνιος συνήθως χρειάζεται αρκετό χρόνο προετοιμασίας από το έμπειρο προσωπικό και τα παλαιότερα μέλη της κονότητας, που σε ορισμένες περιπτώσεις συμμετέχουν ΄ρχοντας βοηθητικούς ρόλους. Τα θέματα μπορεί να προσεγγίζονται με διάφορες διαδικασίες, όπως ασκήσεις προσωπικής ανάπτυξης, ομάδες αντιπαράθεσης, δραματοθεραπεία, ψυχόδραμα, χαλάρωση, σεμινάρια. Αυτές συνθέτους ένα πρόγραμμα με συνεχείς εναλλαγές που πραγματοποιείται σε μικρές και μεγάλες ομάδες. Η πολύωρη διάρκεια βοηθά να μειωθούν οι αντιστάσεις των συμμετεχόντων και να έρθουν ποιο κοντά στα συναισθήματά τους.

Ορισμένες δυσκολίες που έχουν τα εξαρτημένα άτομα σχετίζονται με τη διαχείριση των συναισθημάτων και την κακή σχέση με το σώμα τους, το οποίο έχουν κακοποιήσει στη διάρκεια της χρήσης. Προκειμένου να προφυλάξουν τον εαυτό τους απ΄οτους άλλους και να καλύψουν τις αδυναμίες και τα βαθύτερα συναισθήματά τους, πολύ συχνά υιοθετούν διάφορες «μάσκες» που νομίζουν ότι τους προστατεύουν. Έτσι, αποκτούν μια ψευδοεικόνα, την οποία απροβάλλουν για να αποφύγουν να αποκαλυφθεί ο πραγματικός εαυτός. Μέσω του μαραθωνίου επιδιώκεται η έκφραση των συναισθημάτων και εμπειριών, η αναγνώριση των δυσκολιών, η αποδοχή και φροντίδα του σώματος και η ενίσχυση της αυτογνωσίας.

Η κριτική που ασκήθηκε στους μαραθωνίους είναι ότι δημιουργούν έντονη ψυχολογική πίεση στους συμμετέχοντες, με αποτέλεσμα ορισμένοι να οδηγούνται σε πρόωρη εγκατάλειψη, ότι δημιουργούν ψευδαίσθηση αλλαγής και ότι πολύ συχνά τα άτομα που τους διεθύνουν δεν έχουν τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες για να διαχειριστούν τη δυναμική μιας τόσο μεγάλης ομάδας σε μια τόσο εντατική διαδικασία και να επεξεργαστούν τις μεταβιβάσεις και αντιμεταβιβάσεις που συμβαίνουν. επίσης, η συμμετοχή νέων μελών της θεραπευτικής κοινότητας στον μαραθώνιο μπορεί να τους δημιουργήσει ανησυχία και φόβο για τις διαδικασίες της θεραπευτικής κοινότητας.

ΣΥΝΑΝΤΗΣΗ ΚΟΙΝΟΤΗΤΑΣ (COMMUNITY MEETING)
Η συνάντηση κοινότητας αποτελεί βασική θεραπευτική διαδικασία των θεραπευτικών κοινοτήτων και εφαρμόστηκε συγχρόνως στις δύο πρώτες δημοκρατικές κοινότητες που δημιουργήθηκαν στην Αγγλία. Ο Bion (1961) ήταν ο πρώτος που εισήγαγε τη συνάντηση κοινότητας στο Northfield, όπου όλοι οι ασθενείς είχαν τη δυνατότητα να συζητούν σε κοινή τους συνάντηση μια φορά την ημέρα τα προβλήματα που προέκυπταν από τη λειτουργία της κοινότητας, τα προσωπικά τους συναισθήματα καθώς και θέματα που προέκυπταν από τις θεραπευτικές διαδικασίες.

Η συνάντηση κοινότητας αποτέλεσε μια δημοκρατική διαδικασία έκφρασης των ατομικών δικαιωμάτων των μελών, μέσα σε ένα πλαίσιο με κυρίαρχες αξίες τη συλλογικότητα, την επιτρεπτικότητα, τη δημοκρατία και την αντιμετώπιση της πραγματικότητας. Οι ασθενείς από παθητικοί αποδέκτες της θεραπείας βαθμιαία αναλάμβαναν την ευθύνη του εαυτού τους και του χώρου μέσα στον οποίο ζούσαν. Η συνάντηση κοινότητας έδινε τη δυνατότητα να συζητηθούν ανοικτά που συνέβαιναν εντός και εκτός αυτής και να αναλυθεί η πολύπλοκη εσωτερική και εξωτερική πραγματικότητα. Το μεγάλο πλεονέκτημα ήταν η ανοικτή ανταλλαγή των πληροφοριών, μέσω της οποίας το προσωπικό μπορούσε να κατανοήσει, να ερμηνεύσει και να επεξεργαστεί τις αντιστάσεις και τις συγκρούσεις που επηρέαζαν την κοινότητα.

Αντίστοιχη διαδικασία, με κάποιες όμως διαφοροποιήσεις, εφαρμόστηκε στο Synanon και στο Daytop, τις πρώτες αμερικανικές θεραπευτικές κοινότητες για εξαρτημένους. Αυτή η διαδικασία εφαρμόζεται και σήμερα στις θεραπευτικές κοινότητες. Ονομάζεται πρωινή συνάντηση (morning meeting) και γίνεται κάθε πρωί, σε αντίθεση με την οικογενειακή συνάντηση (family meeting) που γίνεται μια φορά την εβδομάδα και αποτελεί ένα είδος ανασκόπησης της εβδομαδιαίας λειτουργίας της κοινότητας και των σημαντικών θεμάτων που την απασχολούν.

Στη πρωινή συνάντηση, εκτός άλλων, γίνεται το καλωσόρισμα των νέων μελών, η παρουσίαση των σημαντικών νέων από την κοινότητα και την κοινωνία, η ανάγνωση της φιλοσοφίας της κοινότητας, ανακοινώσεις, παρατηρήσεις και δίνεται η δυνατότητα έκφρασης των συναισθημάτων και των σκέψεων των μελών. Συνήθως διαρκεί μια ώρα συμμετέχουν σ αυτήν όλα τα μέλη της κοινότητας και το προσωπικό. Συντονίζεται από ένα μέλος του προσωπικού ή ένα παλαιότερο μέλος της κοινότητας. Σε αυτή τη συνάντηση φαίνονται η διάθεση της κοινότητας και η ψυχολογική κατάσταση των μελών. Αν έχουν συμβεί αρνητικά γεγονότα, δίνεται η δυνατότητα επεξεργασίας τους. Αν κάποιο μέλος χρειάζεται υποστήριξη, μπορεί να τη ζητήσει δημόσια από τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας. Όλα τα μέλη που συμμετέχουν μπορούν να πληροφορηθούν άμεσα τα γεγονότα που συμβαίνουν και επηρεάζουν τη δυναμική της κοινότητας. Δίνεται η ευκαιρία συγκέντρωσης πληροφοριών, αξιολόγησης των γεγονότων, αναθεώρησης λανθασμένων αντιλήψεων ή αποφάσεων και αναπλαισίωσης.

Παρά τη θετική της συμβολή στη θεραπεία των μελών, υπάρχουν ορισμένοι πεεριορισμοί που σχετίζονται με τη συνάντηση της κοινότητας ως μεγάλης ομάδας. Ο μεγάλος αριθμός των συμμετεχόντων δίνει ελάχιστες ευκαιρίες σε όλα τα μέλη να εκφρασθούν. Επίσης, ορισμένα μέλη αισθάνονται περισσότερο εκτεθειμένα, όταν πρόκειται να μιλήσουν για θέματα που τους απασχολούν σε μια τόσο μεγάλη ομάδα.

ΟΜΑΔΑ ΟΜΟΤΙΜΩΝ (PEER GROUP)
Η ομάδα των ομοτίμων αποτελεί μια υποστηρικτική ομάδα ευαισθητοποίησης και διερεύνησης ιδιαίτερων θεμάτων που απασχολούν τα μέλη και εφαρμόζεται στις περισσότερες θεραπευτικές κοινότητες. Απαρτίζεται από μέλη που έχουν τον ίδιο περίπου χρόνο παραμονής στη θεραπευτική κοινότητα και αντιμετωπίζουν κοινές δυσκολίες και προβλήματα ατη θεραπεία τους. Πραγματοποιείται συνήθως μια φορά την εβδομάδα και διαρκεί περίπου δυο ώρες. Συνήθως μια θεραπευτική κοινότητα είναι χωρισμένη σς τρεις ή τέσσερις ομάδες που αποκαλούνται «παρέες» και αντιπροσωπεύουν τη φάση της εξέλιξης των μελών στη κοινότητα. Ο αριθμός των συμμετεχόντων σε κάθε παρέα είναι συνήθως από 5 έως και 15 μέλη και εξαρτάται από τη δυναμικότητα της θεραπευτικής κοινότητας και τον χρόνο εισαγωγής των μελών.

Η πρώτη ομάδα ομοτίμων αφορά στα νέα μέλη της κοινότητας (έως 4 μήνες παραμονής στη θεραπεία) και μπορεί να περιλαμβάνει μια μικρότερη υπο-ομάδα, τους νεοεισερχόμενους (μέχρι 1 μήνα), η οποία να λειτουργεί ως ανεξάρτητη παρέα. Στην ομάδα των νεοεισερχομένων συζητούνται θέματα που σχετίζονται με τις επιπτώσεις της εισαγωγής στη θεραπευτική κοινότητα, όπως οι δυσκολίες ένταξης στην ομαδική ζωή και το ημερήσιο πρόγραμμα, η αντιμετώπιση του στερητικού συνδρόμου, οι παρορμήσεις για διακοπή της θεραπείας και χρήση ουσιών. Στην ομάδα των νέων μελών συζητούνται κυρίως θέματα που σχετίζονται με την ένταξη και την προσαρμογή στη κοινότητα, με τον χρόνο παραμονής στη θεραπεία, με τις δυσκολίες στην έκφραση των συναισθημάτων και στην αναγνώριση της ψευδοεικόνας.

Στην ομάδα των μεδαίων μελών (5-8 μήνες) προσφιλή θέματα αποτελούν εκείνα που σχετίζονται με την αλλαγή των στάσεων και των συμπεριφορών, την ανάληψη της ευθύνης, τη κατάρριψη της ψευδοεικόνας και την εμβάθυνση στην αιτιολογία της χρήσης ουσιών. Στην ομάδα των παλαιών μελών (9-12 μήνες) απαιτείται το κάθε μέλος να λειτουργεί ως πρότυπο για τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας, και συζητούνται θέματα που αφορούν στη σχέση με την οικογένεια, στο άλλο φύλο, στον αποχωρισμό από την κοινότητα και στην προετοιμασία για επανένταξη.

Το πέρασμα από τη μία παρέα στην άλλη γίνεται με μια διαδικασία εισαγωγής, κατά την οποία το υποψήφιο μέλος πρέπει να απαντήσει σε ερωτήσεις των μελών της παρέας όπου επιθυμεί να ενταχθεί σχετικά με την πορεία του στη κοινότητα, τον ρόλο του και τους στόχους που απαιτείται από την παρέα να έχει επιτύχει, για να μπορέσει να θεωρηθεί μέλος της. Αυτή η διαδικασία δίνει τη δυνατότητα για αυτοαξιολόγηση, γιατί το υποψήφιο μέλος υποχρεούται να υποβάλει ένα αίτημα στο οποίο κάνει ανασκόπηση της πορείας του, των επιτευγμάτων και των δυσκολιών του. Η διαδικασία της εισαγωγής αποτελεί ένα είδος αξιολόγησης η οποία δείχνει με ήπιο τρόπο τις αντιλήψεις μιας ομάδας ομοτίμων για την πορεία του μέλους και βοηθά στην ταχύτερη εξέλιξη μέσω της θετικής ενίσχυσης

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Το άτομο που εμπλέκεται στην εξάρτηση από παράνομες ψυχότροπες ουσίες για μεγάλο χρονικό διάστημα θέτει σε σοβαρό κίνδυνο τη ζωή του: η κατάχρηση εντείνεται, η υγεία επιδεινώνεται, ο κίνδυνος του θανάτου από υπερβολική ή νοθευμένη δόση είναι αυξημένος, η καθημερινότητα συνδέεται με απογοητεύσεις, απορρίψεις, διώξεις κλπ. Αυτή η κατάσταση συνεπάγεται διαιώνιση των κοινωνικών και ψυχολογικών συνθηκών που οδηγούν στην ανάγκη για κατάχρηση και στην εξάρτηση. Επομένως, η αλλαγή πορείας του εξαρτημένου και η ανατροπή των σχέσεών του είναι θέμα επιβίωσης.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Ωστόσο, οι χρήστες ουσιών που προσεγγίζουν τις θεραπευτικές υπηρεσίες δεν είναι πάντα απολύτως έτοιμοι να ενταχθούν σε ένα μακρόχρονο πρόγραμμα θεραπείας. Αυτό μπορεί να γίνει κατανοητό, ιδιαίτερα αν λάβουμε υπόψη ότι φτάνουν στις θεραπευτικές υπηρεσίες κάτω από την πίεση εξωγενών παραγόντων, όπως είναι η οικογένεια ή το ποινικό σύστημα. Η αμφιθυμία είναι αυτή που κυρίως χαρακτηρίζει τη πρώτη επαφή των χρηστών με το θεραπευτικό πλαίσιο. Έτσι, αρκετοί χρήστες μετά τη πρώτη συνάντηση στο πλαίσιο του θεραπευτικού προγράμματος είναι πιθανόν να μην επιτρέψουν ξανά. Η αμφιθυμία δεν σημαίνει απαραίτητα ότι το άτομο δεν νιώθει την ανάγκη για αλλαγή. Μάλλον εκφράζει τον φόβο του για πιθανές επιπτώσεις της αλλαγής στον τρόπο ζωής του. Από άτομο σε άτομο, η αμφιθυμία διαφέρει σε ένταση και βάθος και εκδηλώνεται με διαφορετικούς τρόπους.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Για να μπορέσει το άτομο να παραμείνει στην θεραπεία, χρειάζεται να αναπτυχθεί μια θεραπευτική συμμαχία, η οποία να ενισχύεται συνεχώς στη διάρκεια του προγράμματος. Η θεραπευτική συμμαχία στην αρχική περίοδο της θεραπευτικής κοινότητας είναι χαλαρή και βασίζεται περισσότερο στο θεραπευτικό συμβόλαιο που κάνει το μέλος με την κοινότητα κατά την εισαγωγή του. Αφορά στη δέσμευσή του ότι θα συμμετέχει στο πρόγραμμα, θα τηρεί τους κανόνες και θα προσπαθήσει στο πλαίσιο της κοινότητας να αλλάξει την εξαρτητική συμπεριφορά του.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η θεραπευτική συμμαχία ενισχύεται βαθμιαία μέσω της επικοινωνίας και των σχέσεων εμπιστοσύνης και αλληλοϋποστήριξης που επικρατούν στην κοινότητα. Δεν συνάπτεται μόνο με τους θεραπευτές, αλλά και και με τα υπόλοιπα μέλη που συμμετέχουν στη προσπάθεια για αλλαγή. Αποτελεί την ουσιαστική έκφραση του θεραπευτικού συμβολαίου και έχει ως αρχές τη συνεργασία, την εμπιστοσύνη, τον σεβασμό, την ευθύτητα και την ειλικρίνεια. Οι αρχές αυτές δεσνεύουν όλα τα μέλη της κοινότητας και διαμορφώνουν ένα περιβάλλον το οποίο ευνοεί την προσωπική αλλαγή.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η έκφραση των προσωπικών συναισθημάτων και εμπειριών στη διάρκεια της παραμονής στη θεραπευτική κοινότητα αποτελεί το «ρίσκο» που παίρνει κάθε μέλος αποκαλύπτοντας κομμάτια του εαυτού του. Τα υπόλοιπα μέλη μπορούν να δουν σε αυτά και κομμάτια του εαυτού του. Τα υπόλοιπα μέλη μπορούν να δουν σε αυτά και κπμμάται του δικού τους εαυτού στη διάρκεια των ομαδικών θεραπευτικών διεργασιών. Αυτό το «καθρέφτισμα» βοηθά στην αλλαγή τόσο του ίδιου το ατόμου όσο και των υπολοίπων μελών. Μειώνει τους προσωπικούς φόβους, περιορίζει τη μοναξιά και ενισχύει τη συντροφικότητα.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Με αυτή την έννοια ένας ακρογωνιαίος λίθος της θεραπευτικής προσέγγισης στη θεραπευτική κοινότητα είναι οι σχέσεις που αναπτύσσονται όχι μόνο ανάμεσα στα μέλη και το προσωπικό, αλλά ιδιαίτερα μεταξύ των ίδιων των μελών. Η έννοια του «σχετίζεσθαι» για τη θεραπευτική κοινότητα είναι τόσο σημαντική όσο η έννοια της μεταβίβασης για την ψυχανάλυση. Στις σχέσεις που διαμόρφωνονται αναπτύσσονται μεταβιβάσεις σε ένα οικογενειακό μοντέλο: τα μέλη πολύ συχνά παίρνουν ρόλους παιδιών, γονέων, αδελφών και συνδέουν αυτό που συμβαίνει στο εδώ και τώρα με το παρελθόν τους.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Παρά τα θετικά αποτελέσματα που επιφέρει η αλλαγή που βιώνεται, οι εξαρτημένοι είναι επιφυλακτικοί απέναντι σε αυτήν. Οι αντιστάσεις στην αλλαγή και ο προβληματισμός γύρω από τις επιπτώσεις της είναι, άλλωστε, ένα συνηθισμένο φαινόμενο όχο μόνο στη θεραπευτική κοινότητα αλλά σε κάθε μορφή ψυχοθεραπείας. Οι άνθρωποι φοβούνται το άγνωστο που φέρνει η αλλαγή, το οποίο μπορεί αν είναι εκτός του ελέγχου τους. Η έντονη επιθυμία (craving) για χρήση ουσιών είναι μια συνηθισμένη κατάσταση που προκαλείται όταν το άτομο εκτίθεται σε ερεθίσματα τα οποία σχετίζονται με την κατάχρηση ουσιών. Οι μηχανισμοί που συνήθως χρησιμοποιούνται είναι αυτοί της άρνησης και κυρίως της μετάθεσης που λειτουργούν ασυνείδητα. Οι χρήστες ουσιών συνήθως μεταφέρουν την έντονη επιθυμία τους για χρήση ουσιών σε κάποια άλλη δραστηριότητα υψηλού κινδύνου την οποία δεν αντιλαμβάνονται ως τέτοια.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι κάποιες προσωπικές ή οικογενειακές εκκρεμότητες για τις οποίες «ανακαλύπτουν» ότι χρειάζεται να διευθετηθούν πολύ σύντομα. Όσοι συμμετέχουν σε προγράμματα διαμονής μπορεί να διακόψουν επικαλούμενοι την ανάγκη να δώσουν προτεραιότητα στη διευθέτηση αυτών των εκκρεμοτήτων, δηλώνοντας ότι δεν πρόκειται να κάνουν χρήση ουσιών και ότι θα επανέλθουν στη θεραπεία αμέσως. Εκείνοι που συμμετέχουν σε προγράμματα εξωτερικής παρακολούθησης θα βρεθούν «εντελώς τυχαία» κοντά σε καταστάσεις υψηλού κινδύνου.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η εκδραμάτιση (acting out) είναι μια συνηθισμένη μορφή αντίστασης που εμφανίζεται στις θεραπευτικές κοινότητες, Πρόκειται για σειρά παρορμητικών συμπεριφορών, ενίοτε επικίνδυνων ή και αντικοινωνικών, οι οποίες παρουσιάζονται κατά τη διάρκεια της θεραπείας, ως αποτέλεσμα των ασυνείδητων διεργασιών που βιώνει το άτομο. Μπορεί να θεωρηθεί μορφή αντίστασης που ενισχύει το άτομο στην προσπάθειά του να προστατευθεί από αναμνήσεις και συναισθήματα τα οποία, αν αναδύονταν στο συνειδητό, αθ προκαλούσαν πόνο.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Υπάρχουν περιπτώσεις μελών στη θεραπευτική κοινότητα που, ενώ έχουν κάνει σημαντική πρόοδο στη θεραπεία τους και έχουν παραμείνει αρκετό διάστημα σε αυτήν, ξαφνικά εμφανίζουν παράδοξη συμπεριφορά ή διακόπτουν απότομα το πρόγραμμα. Μπορεί η βελτίωση της κατάστασής τους να τους γεμίζει ενοχές, γιατί έχοντας εσωτερικεύσει τον ρόλο «του προβληματικού παιδιού», επιτελούσαν ένα χρέος απέναντι στην οικογένειά τους, αναλαμβάνοντας ένα ρόλο που συνέβαλε στη συνοχή της και της παρείχε με τον τρόπο αυτό προστασία. Φοβούνται ότι θα γίνουν πλέον συναισθηματικά ευάλωτοι, όπως όταν ήταν τα παιδιά, ότι δεν θα μπορούν να έχουν τον έλεγχο των σκέψεων και των πράξεών τους και ότι θα υποφέρουν. Διακόπτοντας τη θεραπεία, επαναφέρουν την προηγούμενη ισορροπία με την οποία ένιωθαν κάποια ασφάλεια, παρά τις αρνητικές επιπτώσεις που είχε η χρήση ουσιών.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Για να μπορέσει το άτομο να επεξεργαστεί τα βαθύτερα συναισθήματά του, χρειάζεται να έχει πάρει κατ’ αρχάς την απόφαση για αλλαγή. Κανείς δεν μπορεί να αλλάξει, εαν δεν το έχει αποφασίσει ο ίδιος. Επιπλέον, χρειάζεται να βρεθεί σε περιβάλλον όπου θα επικρατούν οι κατάλληλες συνθήκες για να επιτευχθεί η αλλαγή μέσω κάποιων διεργασιών.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Μια από τις λειτουργίες της θεραπευτικής κοινότητας είναι να διευκολύνει την αλλαγή μέσω της πρόσκαιρης παλινδρόμησης των μελών της. Η παλινδρόμηση δίνει τη δυνατότητα στο άτομο να βιώσει ξανά τις καταστάσεις της παιδικής ηλικίας και να κατανοήσει τα συναισθήματα και τις συμπεριφορές που πηγάζουν από αυτήν. Οι πληροφορίες που έρχονται από την παιδική ηλικία δίνουν σημαντικό υλικό για την κατανόηση των αιτιών που οδήγησης στη χρήση καθώς και των δυσκολιών και των προβλημάτων που συνεχίζει να αντιμετωπίζει το άτομο. Καθώς η εξάρτηση είχε γίνει τρόπος ζωής μπορεί η επίτευξη της αποχής να προκαλεί στην αρχή ικανοποίηση, αλλά στη συνέχεια αντικαθίσταται από μια διαδικασία «πένθους» για την απώλεια της ουσίας, αλλά και του τρόπου ζωής που συνδέεται με αυτήν.

Η ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΑΛΛΑΓΗ Η συνειδητοποίηση και η αναγνώριση των αιτιολογικών παραγόντων, των δυσκολιών και των προβλημάτων που σχετίζονται με την εξάρτηση δεν αρκούν για να επιφέρουν θεμελιώδη αλλαγή στον θεραπευόμενο. Χρειάζεται η επεξεργασία όλων αυτών να γίνει τόσο στ οσυναισθηματικό όσο και στο διανοητικό επίπεδο και να υιοθετηθεί μια νέα συμπεριφορά η οποία θα εφαρμοστεί στη πράξη, ώστε να αποτελέσει ένα νέο βίωμα. Στη θεραπευτική κοινότητα η υιοθέτηση νέων τρόπων αντιμετώπισης αποτελεί μια μαθησιακή διαδικασία μέσω της οποίας αναπαράγονται και παραμερίζονται ο ισυμπεριφορές του παρελθόντος και ενισχύονται οι νέες. Η ενίσχυση και η επιβράβευση αποτελούν μέρος της διαδικασίας μάθησης και βοηθούν στην ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων και στην εγκατάσταση νέων συμπεριφορών.

ΕΠΟΥΛΩΝΟΝΤΑΣ ΤΑ ΤΡΑΥΜΑΤΑ ΤΟΥ ΠΑΡΕΛΘΟΝΤΟΣ
Οι άνθρωποι που προσεγγίζουν τις θεραπευτικές κοινότητες πολύ συχνά νιώθουν αδύναμοι και ανοήθητοι, αισθάνονται φόβο για τον εαυτό τους και τους άλλους, δυσκολεύονται να εμπιστευθούν και, ορισμένες φορές, νιώθουν ντροπή και ενοχή για ότι έχει συμβεί στο παρελθόν, ιδιαίτερα αν πρόκειται για γεγονότα σεξουαλικής κακοποίησης. Είναι συναισθηματικά και σωματικά εξουθενωμένοι και ενδεχομένως να δίνουν την εντύπωση ότι βρίσκονται σε σύγχυση ή αποδοργάνωση. Αυτή η κατάσταση μπορεί να συνδέεται με τη κατάχρηση ουσιών, αλλά μπορεί να αποτελεί και το σύμπτωμα έντονων τραυματικών εμπειριών τις οποίες τα άτομα δεν μπόρεσαν να διαχειριστούν.

Η χρήση παράνομων ουσιών εμπλέκει το άτομο σε βίαιες και απειλητικές καταστάσεις που δεν επιτρέπουν την επούλωση των τραυμάτων. Η επανάληψη παρόμοιων καταστάσεων και γεγονότων φέρνει στην επιφάνεια αρνητικές σκέψεις και εμπειρίες του παρελθόντος, ενισχύει τα έντονα δυσάρεστα συναισθήματα που τα άτομα βίωσαν στο παρελθόν και δεν επιτρέπει τη διακοπή της χρήσης. Πολύ συχνά, οι ουσίες χρησιμοποιούνται από το άτομο για να αδρανοποιήσουν τα έντονα συναισθήματα και να το βοηθήσουν να διατηρήσει μια ισορροπία, έστω και παθολογική.

Η σύνδεση του τραύματος ή των τραυμάτων με τη κατάχρηση ουσιών μπορεί να βοηθήσει τα άτομα να κατανοήσουν τους λόγους που τα οδήγησαν στη χρήση, ώστε να ανισχυθεί η αλλαγή της εξαρτητικής συμπεριφοράς. Επίσης μπορεί να τα βοηθήσει να αποκτήσουν δεξιότητες και γνώσεις για να αντιμετωπίζουν όχο μόνο τις καταστάσεις του παρελθόντος, αλλά και αυτές που πιθανώς να εμφανιστούν στο μέλλον.

Η πίεση να εκφρασθεί το γεγονός που προξένησε το τραύμα και οι επιπτώσεις του μπορεί να έχουν αντίθετα από τα αναμενόμενα αποτελέσματα. Χρειάζεται οπωσδήποτε να δημιουργηθεί πλαίσιο ασφάλειας και εμπιστοσύνης και να επωθεί στο μέλος ότι μπορεί να μιλήσει όταν θα είναι έτοιμο, επιλέγοντας τις διαδικασίες καθώς και τα πρόσωπα, τον θεραπευτή και τους συν-θεραπευόμενους με τα οποία θα το κάνει, είτε στο πλαίσιο μιας ατομικής συνεδρίας είτε στην ομάδα. Με τον τρόπο αυτό μπορεί να ενισχυθεί η εμπιστοσύνη προς το σύστημα και να δοθεί η δυνατότητα επεξεργασίας του τραύματος. Πολύ συχνά, τα άτομα που έχουν βιώσει μια βαθιά τραυματική εμπειρία δυσκολεύονται ή αρνούνται να τη συζητήσουν.

Η ΚΡΙΣΗ ΩΣ ΕΥΚΑΙΡΙΑ ΓΙΑ ΑΛΛΑΓΗ
Η εξάρτηση από τη χρήση ουσιών αποτελεί μια περίοδο παρατεταμένης κρίσης τόσο για το ίδιο το εξαρτημένο άτομο όσο και για την οικογένειά του. Η συμμετοχή στο πρόγραμμα μιας θεραπευτικής κοινότητας συνιστά μια προσπάθεια αντιμετώπισης της κρίσης. Ωστόσο, και οι ίδιες οι θεραπευτικές κοινότητες έρχονται συχνά αντιμέτωπες με καταστάσεις κρίσης που σχετίζονται με την εσωτερική τους ζωή. Οι κρίσεις αυτές συνδέονται με απροσδόκητα γεγονότα και απρόβλεπτες καταστάσεις και αγγίζουν τόσο τα θεραπευόμενα μέλη όσο και τη διεπιστημονική ομάδα του προσωπικού. Υπό κανονικές συνθήκες αυτά τα γεγονότα ακι οι καταστάσεις είναι περιορισμένα και συμβαίνουν σε αραιά χρονικά διαστήματα.

Η πρόωρη εγκατάλειψη της θεραπείας από μεγάλο αριθμό μελών ή θεραπευομένων σε προχωρημένη φάση θεραπείας που αποτελούσαν πρότυπο για τα υπόλοιπα μέλη, η χρήση βίας, η υποτροπή, οι απόπειρες αυτοκτονίας, ένας θάνατος, μια σοβαρή ασθένεια, όπως το HIV/AIDS, και ακραίες συμπεριφορές που εμπεριέχουν κίνδυνο είναι γεγονότα που μπορεί να συμβούν σε μια θεραπευτική κοινότητα και να αποδιοργανώσουν όλο το σύστημα. Αυτά τα γεγονότα συνδέονται με αίσθηση απώλειας, φόβου και απειλής, είναι στρεσογόνα και μπορεί να καταλήξουν σε καταστάσεις κρίσης.

Η αντιμετώπιση των καταστάσεων κρίσης που μπορεί να εμφανιστούν στη θεραπευτική κοινότητα αποτελεί ευθύνη του προσωπικού, το οποίο φροντίζει για την ασφάλεια του πλαισίου. Οργανώνει τις θεραπευτικές κα ιεκπαιδευτικές δραστηριότητες και παρέχει ατομική και ομαδική συμβουλευτική. Για την αντιμετώπιση της κρίσης είναι σημαντικό να αξιοποιούνται διάφορες μορφές παρέμβασης στην κρίση. Οι παρεμβάσεις αυτές θα βοηθήσουν τα άτομα να υιοθετήσουν στρατηγικές ακι συμπεριφορές αντιμετώπισης. Στο πλαίσιο της κοινωνικής εργασίας έχουν αναπτυχθεί θεωρίες και προσεγγίσεις παρέμβασης στην κρίση που απευθύνονται σε άτομα, ομάδες και κοινότητες.

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Η θεραπευτική κοινότητα ως αναπαράσταση του οικογενειακού περιβάλλοντος χαρακτηρίζεται απ΄οσυνεχή αλληλεπίδραση ανάμεσα στα μέλη της, ακθώς και ανάμεσα στα μέλη και το προσωπικό. Η δυναμική που δημιουργείται επηρεάζεται τόσο από την τρέχουσα πραγματικότητα όσο και από τις προηγούμενες εμπειρίες των ατόμων. Οι εμπειρίες της παιδικής ηλικίας σε σχέση με την οικογένεια από την οποία προέρχεται κάθε άτομο μπορεί να είναι καθοριστικές για το πώς αυτό αντιλαμβάνεται το παρόν. Μια κατάσταση κρίσης συνήθως ανασύρει στην επιφάνεια εμπειρίες και εικόνες από το παρελθόν. Παράλληλα, προκαλεί έντονα συναισθήματα και απροσδόκητες συμπεριφορές, που θέτουν σε κίνδυνο τη θεραπευτική πορεία αρκετών μελών.

Η ΔΙΑΔΙΚΑΣΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Όταν τα άτομα βιώνουν πένθος από την απώλεια, η διαρκής ενασχόληση με το αντικείμενο της απώλειας φέρνει στην επιφάνεια έντονα συναισθήματα πόνου, φόβου, θυμού και μπορεί να οδηγήσει σε απόσυρση ή έντονη επιθετικότητα και συγκρούσεις. Θέτει μάλιστα σε κίνδυνο την προσωπική τους ασφάλεια και υγεία, καθώς και τη λειτουργία του ίδιου του συστήματος. Η θεραπευτική κοινότητα έρχεται να προσφέρει τη φροντίδα, τη ζεστασιά και τη συναισθηματική ασφάλεια που χρειάζεται το άτομο, προκειμένου να διαχειριστεί τα συναισθήματά του χωρίς τη χρήση ουσιών.

Η ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ
Η κρίση χρειάζεται να αντιμετωπιστεί με έναν αποτελεσματικό τρόπο ο οποίος περιλαμβάνει γνωστικές μεθόδους, διαδικασίες συναισθηματικής έκφρασης, ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων και αξιοποίηση των κοινωνικών δικτύων. Ένα μοντέλο παρέμβασης στην κρίση το οποίο μπορεί να εκφραστεί στη θεραπευτική κοινότητα είναι αυτό που προτείνουν οι Flannery και Everly (2000). Περιλαμβάνει τα ακόλουθα στάδια: Άμεση παρέμβαση: Με δεδομένο το γεγονός ότι τα μέλη είναι υψηλού κινδύνου για πρόωρη εγκατάλειψη της θεραπείας, για υποτροπή ή για acting out συμπεριφορά, είναι σημαντικό το προσωπικό να παρεμβαίνει γρήγορα, σε ατομικό επίπεδο και ομαδικό επίπεδο, αλλά και στο επίπεδο της κοινότητας. Σε ατομικό επίπεδο η παρέμβαση μπορεί να γίνει με τη διεξαγωγή ατομικών συνεδριών, δίνοντας προτεραιότητα στα μέλη της κοινότητας που βιώνουν έντονα την κρίση και έχουν αποδιοργανωθεί. ...

... Σε ομαδικό επίπεδο η σύγκληση της ολομέλειας της κοινότητας και η διάγνωση της δυναμικής που επικρατεί θα βοηθήσουν στον χωρισμό σε μικρότερες ομάδες, στις οποίες θα εκφραστούν τα έντονα συναισθήματα που έχουν δημιουργηθεί. Αυτή η διαδικασία είναι απαραίτητη, προκειμένου τα μέλη να απεμπλακούν από τα συναισθήματα θυμού και ενοχής και να υπάρξει μια διαδικασία κάθαρσης. Η κάθαρση αποτελεί απαραίτητο συστατικό της παρέμβασης σε κρίση για οποιαδήποτε ψυχοθεραπευτική διαδικασία, ωστόσο δεν αρκεί από μόνη της για να ξεπεραστεί η κρίση. Σταθεροποίηση: Είναι σημαντικό να σταθεροποιείται γρήγορα η κοινότητα με την αξιοποίηση των κοινωνικών δικτύων των γονέων, των μελών των επανεντάξεων, εθελοντών και «σημαντικών άλλων» οι οποίοι μπορούν να προσφέρουν άμεσα υποστήριξη. ....

... Διευκόλυνση της κατανόησης: Είναι σημαντικό τα μέλη να κατανοούν τι έχει συμβεί, να μαθαίνουν τα γεγονότα, να συζητούν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Έμφαση στην επίλυση του προβλήματος: Είναι σημαντικό τα μέλη να κατανοούν τις συνέπειες του προβλήματος και να εντοπίζουν τις εναλλακτικές λύσεις, ώστε να ξεπεράσουν αποτελεσματικά την κρίση. Ενθάρρυνση της αυτονομίας: Είναι σημαντικό να δοθεί έμφαση στην ανεξαρτησία και στην αυτονομία διαμέσου της αξιολόγησης του προβλήματος, της ανάπτυξης στρατηγικής και της αποκατάστσης της φυσιολογικής λειτουργίας και ισορροπίας.

Η κρίση δεν σχετίζεται μόνο με τυχαία και απροσδόκητα γεγονότα που συμβαίνουν στα θεραπευόμενα μέλη, αλλά και με προβλήματα που σχετίζονται με το προσωπικό και το ίδιο το σύστημα της θεραπευτικής κοινότητας. Μπορεί, επίσης, να συμβούν όταν το προσωπικό δεν έχει αναπτύξει θεραπευτική συμμαχία με τα μέλη και προσπαθεί να λειτουργήσει κυρίως αυταρχικά ή χαοτικά. Οι συχνές απουσίες του προσωπικού λόγω ασθενειών, οι συχνές παραιτήσεις του προσωπικού λόγω περικοπής των δαπανών, η επαγγελματική εξουθένωση αλλά ακόμη και η συχνή εναλλαγή του προσωπικού (rotation) μπορεί να οδηγήσουν σε κρίση, καθώς τα μέλη χάνουν ανθρώπους με τους οποίους συνδέονται στενότερα, αναβιώνοντας με αυτό τον τρόπο την εγκατάλειψη.

Η κρίση μπορεί να συμβεί όταν το προσωπικό στέλνει διπλά μηνύματα (splitting) λόγω απειρίας, ανομοιογένειας, ανεπίλυτων συγκρούσεων και σοβαρών διαφωνιών. επίσης, όταν στη διεπιστημονική ομάδα επικρατεί αλαζονεία, αδιαφορία, έλλειψη αναγνώρισης και δικαιοσύνης για τα μέλη και το προσωπικό, υπερβολικός ή καθόλου έλεγχος ή συγκρούσεις, δημιουργείται ένα περιβάλλον παθολογικό. Το σύστημα αρχίζει να προσομειάζει με αυτό της εξαρτημένης οικογένειας και, αντί να προωθεί την αλλαγή, οδηγεί τα πιο αδύναμα μέλη του σε εξουθένωση.

Η ΑΛΛΑΓΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ
Στη δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 η εξάρτηση εθεωρείτο ατομικό πρόβλημα που η αντιμετώπισή του έπρεπε να γίνει μακριά από το οικογενειακό και κοινωνικό περιβάλλον, προκειμένου το άτομο να προστατευθεί από τις αρνητικές επιδράσεις τους αλλά και αντίστροφα. Οι θεραπευτικές κοινότητες θεωρούσαν ότι η οικογένεια αναπαράγει το πρόβλημα και μπορεί να οδηγήσει το μέλος σε πρόωρη εγκατάλειψη και υποτροπή. Αυτό βασίστηκε στην άποψη ότι πολλές φορές η οικογένεια μπορεί «να συντηρεί» το πρόβλημα για να καλύψει δικές της αδυναμίες ή ότι ο χρήστης αναλαμβάνει να λειτουργήσει ως «παράγοντας συνοχής» της οικογένειας με την υιοθέτηση μιας αρνητικής συμπεριφοράς. ‘Ετσι συγκεντρώνει την προσοχή των υπόλοιπιων μελών της οικογένειας και τα αποτρέπει από την αντιμετώπιση άλλων οικογενειακών προβλημάτων.

Για αρκετά χρόνια, επομένως, οι θεραπευτικές κοινότητες στην Αμερική και στη Βόρεια Ευρώπη κρατούσαν μακριά την οικογένεια από το παιδί που έκανε θεραπεία στη θεραπευτική κοινότητα. Οι δυσλειτουργίες της είναι φυσικό και αναπόφευκτο να επηρεάζουν τα μέλη της και να συνδέονται με προβλήματα, όπως η εξάρτηση από ψυχότροπους ουσίες. Με την ανάπτυξη της οικογενειακής θεραπείας τη δεκαετία του 1970 η κατάστση άλλαξε. Η οικογένεια αναγνωρίστηκε ως σημαντικός παράγοντας, όχο μόνο για την αιτιολογία της χρήσης αλλά και για τη διακοπή της πορείας της εξάρτησης. Οι θεραπευτικές κοινότητες βαθμιαία ενσωμάτωσαν προγράμματα οικογενειακής συμβουλευτικής.

Συγχρόνως, αναπτύχθηκαν από οικογενειακούς θεραπευτές ανεξάρτητα προγράμματα: αυτά απευθύνονταν σε αλκοολικούς με κύρια παρέμβαση τη θεραπεία ζευγαριών και σε τοξικοεξαρτη-μένους με κύρια παρέμβαση τη συστημική προσέγγιση, την επεξεργασία, δηλαδή, των δυναμικών του οικογενειακού συστήματος. Αυτές οι προσεγγίσεις εξελίχθηκαν και εφαρμόζονται σήμερα ευρέως ως ανεξάρτητες αλλά και συμπληρωματικές στη θεραπεία των εξαρτήσεων. Περιλαμβάνουν τη συμμετοχή όχο μόνο της οικογένειας, αλλά και των στενών φίλων, εργοδοτών, συνεργατών και όλων εκείνων που αποτελούν μέρος του κοινωνικού δικτύου του εξαρτημένου και ενδιαφέρονται για την αλλαγή της εξαρτητικής συμπεριφοράς.

Συνεπώς, η οικογενειακή θεραπεία για τους εξαρτημένους από ψυχοτρόπυς ουσίες άρχισε σταδιακά να διευρύνεται, καθώς ο ιεπαγγελματίες ψυχικής υγείας κατανοούσαν όλο και περισσότερο τον τρόπο με τον οποίο οι οικογενειακές πρακτικές συνεισέφεραν στην εμφάνιση της εξάρτησης, ιδιατέρως απ΄οαλκοόλ και ηρωίνη. Η αποτελεσματικότητα της θεραπείας βελτιώθηκε, εμφανίστηκαν, όμως, δυσκολίες στη συμμετοχή της οικογένειας σε αυτήν. Αρκετοί γονείς αρνούνταν να συμμετέχουν στη θεραπευτική διαδικασία, θεωρώντας ότι δεν τους αφορά.

Η κατάστση στις χώρες της Νότιας Ευρώπης εξελίχθηκε εξαρχής διαφορετικά. Ιδιαίτερα στις μεσογειακές χώρες, όπου το άτομο βρίσκεται σεστενή επαφή με την οικογένεια ή παραμένει σε αυτήν για μεγάλο χρονικό διάστημα, και η οικογένεια ως θεσμός παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο, η συμμετοχή των γονέων θεωρείται καθοριστικής σημασίας για την κινητοποίηση, την παραμονή στη θεραπεία και την κοινωνική επανένταξη του μέλους. Η ίδια η δυναμική της μπορεί να αξιοποιηθεί, ώστε να ενισχυθούν τα θετικά αποτελέσματα. Η άρνηση της οικογένειας για συνεργασία αποτελεί τον μοναδικό λόγο για την μη εμπλοκή της στη θεραπεία. Οι θεραπευτικές κοινότητες από την έναρξη της λειτουργίας τους ενέταξαν στο πρόγραμμά τους και την οικογένεια.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ ΣΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΕΠΑΝΕΝΤΑΞΗ
Υπάρχουν τρεις βασικοί λόγοι για την εμπλοκή της οικογένειας στη θεραπεία. Ο πρώτος είναι για να αλλάξει το εξαρτημένο άτομο τη συμπεριφορά του, ο δεύτερος για να αλλάξουν τα άλλα μέλη τη δική τους συμπεριφορά και στάση που ενισχύει την εξάρτηση και ο τρίτος για να τροποποιηθεί η δυναμική που αναπτύσσεται μέσα στην οικογένεια και έχει αρνητικές επιπτώσεις για όλα τα μέλη της. Προκειμένου να αποκατασταθεί η οικογενειακή ισοορροπία, το πρώτο βήμα είναι να διακοπεί η χρήση των ουσιών. Τότε μόνο μπορεί να γίνει η σε βάθος επεξεργασία των ενδοοικογενειακών προβλημάτων και δυναμικών.

Σύμφωνα με τη συστημική προσέγγιση, η εξάρτηση αποτελεί ένα φαινόμενο γύρω από το οποίο οργανώνεται η οικογένεια, όταν δυσκολεύεται να αντιμετωπίσει κάποια άλλα θέματα στην εξέλιξή της. Η εξάρτηση είναι το αποτέλεσμα μιας κρίσης της οικογένειας κατά την οποία το εξαρτημένο μέλος αναλαμβάνει να κρατήσει τη συνοχή της και την ομοιόστασή της, αποσπώντας την προσοχή της από το κεντρικό πρόβλημα και τροποποιώντας μια δυναμική, την εξέλιξη της οποίας δεν επιθυμούσαν ούτε το ίδιο άτομο ούτε τα άλλα μέλη της οικογένειας. Για παράδειγμα, ο κίνδυνος του αποχωρισμού λόγω διαζυγίου ή λόγω ενηλικίωσης, «αποσοβείται» με τη χρήση, η οποία συσπειρώνει όλη την οικογένεια που έχει πλέον να αντιμετωπίσει ένα κρίσιμο πρόβλημα.

Η επεξεργασία των σχέσεων και των προβλημάτων μέσα στην οικογένεια, όταν το παιδί ενταχθεί στη θεραπεία, αποτελεί τον κύριο στόχο της οικογενειακής θεραπευτικής παρέμβασης. Στην πρώτη φάση, οι γονείς είναι αναγκαίο να εκπαιδευτούν, ώστε να αποφεύγουν ενέργειες που διαιωνίζουν τη χρήση ουσιών. Επιπλέον, η εκπαίδευσή τους θα τους βοηθήσει να συνειδη-τοποιήσουν ότι το πρόβλημα δεν αφορά μόνο σε ένα μέλος της οικογένειας αλλά σε όλο το οικογενειακό σύστημα.

Στη φάση της κοινωνικής επανένταξης δοκιμάζονται οι αλλαγές που έχουν επιτύχει το μέλος στη θεραπευτική κοινότητα και οι γενείς με τη συμμετοχή τους στ οθεραπευτικό πρόγραμμα. Η οικογένεια χρειάζεται να συνεχίσει την προσπάθειά της για αλλαγή, επαυξάνοντας τα θετικά αποτελέσματα της προηγούμενης φάσης. Αν οι γονείς δεν έχουν βρει σε αυτή τη πορεία ένα νέο νόημα στις σχέσεις τους μεταξύ τους και με τα παιδιά τους, μπορεί να παλινδρομήσουν σε παλιότερες συμπεριφορές, ίσως με ένα διαφορετικό τρόπο αυτή τη φορά. Για παράδειγμα, η προηγούμενη ενασχόληση με τη χρήση μπορεί να αντικατασταθεί με μια φορτική ενασχόληση με την αποκατάσταση του εξαρτημένου μέλους.

Με τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει το μέλος στη φάση της επανένταξης, όπως το να βρει εργασία, να δημιουργήσει νέες σχέσεις, να βρει δικό του σπίτι, είναι εύκολο να αφεθεί σε μια προστασία που του εξασφαλίζει οικονομικές παροχές, προσωρινή ασφάλεια, αλλά δεν του επιτρέπει την ενηλικίωση. Γίνεται φανερό ότι, αν οι σχέσεις δεν τεθούν σε νέες βάσεις, δεν μπορούν να αποφευχθούν και συμπεριφορές που μπορεί να οδηγήσουν στην υποτροπή.

Η ΔΙΑΚΟΠΗ ΑΠΟ ΤΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑ ΚΑΙ ΟΙ ΣΥΝΕΠΕΙΕΣ ΤΗΣ
Η πρόωρη εγκατάλειψη ή διακοπή της θεραπείας της τοξικοεξάρτησης έχει αναγνωριστεί ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα στην αντιμετώπιση της χρήσης ουσιών. Επηρεάζει την αποτελεσματικότητα της θεραπείας, το ηθικό του προσωπικού και όσων εξυπηρετούνται από τα θεραπευτικά προγράμματα και μειώνει τις προσπάθειες και τους πόρους που διατίθενται για τη λειτουργία των προγραμμάτων. Το ποσοστό εκείνων που διακόπτουν τη θεραπεία τους από τα προγράμματα απεξάρτησης, ιδιαίτερα την πρώτη περίοδο, είναι σχετικά υψηλό.

Οι συνέπειες από τη διακοπή της θεραπείας είναι ιδιαίτερα σοβαρές τόσο για το άτομο και το κοινωνικό και οικογενειακό του περιβάλλον όσο και για το θεραπευτικό πλαίσιο. Τα περισσότερα άτομα που διακόπτουν πρόωρα τη θεραπεία τους συνήθως επιστρέφουν στη χρήση ουσιών, αντιμετωπίζουν συχνότερα συλλήψεις και καταδικαστικές αποφάσεις, ενώ ελάχιστα από αυτά βρίσκουν εργασία, συνήθως σε θέσεις που δεν απαιτούν ιδιαίτερα προσόντα, και έχουν μικρότερα εισοδήματα σε σχέση με όσους έχουν ολοκληρώσει τα θεραπευτικά προγράμματα. Σημαντική ενέργεια από τους ερευνητές έχει διοχετευθεί στη διερεύνηση των μεταβλητών που σχετίζονται με τα κοινωνικοδη- μογραφικά χαρακτηριστικά, τις ψυχολογικές παραμέτρους, την προηγούμενη θεραπευτική εμπειρία, τον βαθμό κινητοποίησης και τη συμμετοχή της οικογένειας στη θεραπευτική διαδικασία.

Η ηλικία, παρόλο που δεν αποτελεί τον σημαντικότερο παράγοντα, φαίνεται να σχετίζεται με την εγκατάλειψη της θεραπείας. Οι έφηβοι έχουν την τάση να διακόπτουν περισσότερο από τους ενηλίκους. Επίσης, αυτοί που είναι άνω των 30 ετών εμφανίζονται να έχουν μεγαλύτερο ποσοστό διακοπών από τους νεότερους. Κάποιες μορφές πίεσης συνιστούν παράγοντες παραμονής. Ιδιαίτερα τη πρώτη περίοδο η πίεση από τον νόμο (π.χ., ένα επερχόμενο δικαστήριο) μπορεί να συγκρατήσει τα άτομα στη θεραπεία. Τα άτομα που εμφανίζουν ψυχική διαταραχή, ιδιαίτερα κατάθλιψη, διακόπτουν περισσότερο από τους άλλους. Φαίνεται ότι η θεραπευτική κοινότητα είναι ένα περιβάλλον το οποίο ασκεί πίεση για άμεση έκφραση των συναισθημάτων, για ενσωμάτωση στις ομαδικές διαδικασίες και είναι λιγότερο κατάλληλη για άτομα που λειτουργούν «μοναχικά» στο σύστημα ή «απομονώνται».

Σε σχέση με το φύλο, οι γυναίκες εμφανίζονται να έχουν τη τάση να διακόπτουν περισσότερο από τους άνδρες. Αυτό μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι περισσότερο από 80% των μελών στη θεραπευτική κοινότητα για οπιοειδή είναι άνδρες. Οι γυναίκες αποτελούν τη μειονότητα σε ένα περιβάλλον ανδροκρατούμενο, το οποίο ίσως να μη λαμβάνει υπόψη τις ιδιαίτερες ανάγκες τους. Τα προβλήματα που αφορούν στη μελέτη των διακοπών από τα θεραπευτικά προγράμματα αντιμετώπισης της τοξικοεξάρτησης είναι αρκετά. Ένα από αυτά σχετίζεται με τον ορισμό της διακοπής. Ο όρος «διακοπή» περιλαμβάνει συνήθως δυο κατηγορίες: α) όσους διακόπτουν από ένα θεραπευτικό πρόγραμμα λόγω παραβίασης των βασικών κανονισμών του πλαισίου και β) όσους διακόπτουν από το πρόγραμμα παρά την αντίθεση του θεραπευτικού προσωπικού.

ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΚΑΙ ΠΡΟΩΡΗ ΕΓΚΑΤΑΛΕΙΨΗ ΘΕΡΑΠΕΙΑΣ
Τα χαρακτηριστικά κάθε θεραπευτικού προγράμματος που απευθύνεται σε χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών συχνά επηρεάζουν καθοριστικά το αποτέλεσμα της θεραπείας. Οι περιορισμένες μελέτες που υπάρχουν για το θέμα αυτό μπορούν να ταξινομηθούν σε τέσσερις κατηγορίες οι οποίες εστιάζουν: α) στο θεραπευτικό περιβάλλον, β) στις θεραπευτικές μεθόδους, γ) στις διαδικασίες εισαγωγής και δ) στο προσωπικό.

Το θεραπευτικό περιβάλλον επηρεάζει σημαντικά το ηθικό και την αυτοεκτίμηση των μελών και σχετίζεται με την αποτελεσματικότητα αλλά και με την πρόωρη εγκατάλειψη της θεραπείας. Προγράμματα διαμονής, που εμφάνισαν υψηλά ποσοστά διακοπών, φαίνεται ότι είχαν ελάχιστες κοινωνικές δραστηριότητες και δεν έδιναν ιδιαίτερη έμφαση στην εμπλοκή των μελών στη θεραπεία. Στα προγράμματα αυτά το περιβάλλον ήταν συχνά ψυχρό και πρωταρχικός στόχος του προσωπικού ήταν απλώς η τήρηση του θεραπευτικού πρωτοκόλλου για ένταξη των μελών στην κοινωνία. Η επίτευξη όμως αυτού του στόχου εξαρτάται πολύ από την ποιότητα του θεραπευτικού περιβάλλοντος.

Μια εξήγηση για το φαινόμενο αυτό μπορεί να προέρχεται από τις διαφορετικές διαδικασίες εισαγωγής τις οποίες υιοθετεί κάθε θεραπευτικό πρόγραμμα και οι οποίες μπορεί να επηρεάζουν την επιλογή των μελών με πολλούς τρόπους. Οι διαφορετικές διαδικασίες εισαγωγής μπορεί να είναι περισσότερο ή λιγότερο επιτυχείς στην πρόληψη της διακοπής από τη θεραπεία και στη σχέση θεραπευόμενου και προγράμματος. πάντως, η ενίσχυση της πρώτης φάσης εισαγωγής με τις κατάλληλες θεραπευτικές δραστηριότητες μπορεί να βοηθήσει τους θεραπευομένους να συνεχίσουν τη θεραπεία τους.

Στο σύνολό τους, οι ερευνητές φαίνεται να συμφωνούν ότι η «ετοιμότητα για θεραπεία» αποτελεί σημαντικό παράγοντα για την πρόβλεψη της παραμονής και επομένως του κλινικού σχεδιασμού στη πρώτη κρίσιμη περίοδο της θεραπευτικής εμπειρίας. Η ετοιμότητα για θεραπεία (treatment readiness) ορίζεται ως η αναγνώριση από το ίδιο το άτομο της σημασίας της θεραπείας για μερική ή συνολική αποκατάσταση (αποτοξίνωση, απεξάρτηση, επανένταξη) και η προθυμία του να πραγματοποιηθεί ότι είναι αναγκαίο για την αλλαγή. Σε αυτή την αρχική περίοδο των πρώτων τριών μηνών, η «ετοιμότητα για θεραπεία» αποτελεί επιπλέον σημαντικό παράγοντα, γιατί συμβάλλει στη γρήγορη εμπλοκή και στη δέσμευση του εξυπηρετούμενου με το θεραπευτικό σύστημα. Τα χαρακτηριστικά της δέσμευσης και της εμπλοκής είναι η καλή σχέση με το θεραπευτικό προσωπικό, η ένταξη στο πρόγραμμα και η ανάπτυξη δεσμών εμπιστοσύνης.

Η κινητοποίηση (motivation) αποτελεί ένα σύνολο εσωτερικών παραγόντων, ο βαθμός ανάπτυξης των οποίων λειτουργεί ωθητικά ή απωθητικά για αναζήτηση και έναρξη της θεραπείας. Οι Joe, Simpson και Broom υποστηρίζουν (1998) ότι η αναζήτηση, η απομόνωση και η μέτρηση αυτών των παραγόντων επιτρέπουν την κατανόησή του γιατί στη συνέχεια κάποιοι μένουν και κάποιοι όχι στο πλαίσιο ενός θεραπευτικού συστήματος. Ένας σημαντικός πρόσθετος παράγοντας που συμβάλλει στην παραμονή είναι το προσωπικό των προγραμμάτων. συνήθως, το προσωπικό στις θεραπευτικές κοινότητες αποτελείται από ειδικούς ψυχικής υγείας και από πρώην εξαρτημένους. Οι περισσότεροι ερευνητές δεν έχουν εξαγάγει σαφή συμπεράσματα για την αποτελεσματικότητα των ειδικών συμβούλων σε σύγκριση με τους συμβούλους που είναι πρώην εξαρτημένοι ως προς την πρόληψη της διακοπής. Ωστόσο, σημαντικές συγκρούσεις μεταξύ αυτών των δυο υποομάδων είναι λογικό να επηρεάζουν την παραμονή στη θεραπεία.

Σήμερα υπάρχει η τάση να αντικαθίστανται οι πρώην εξαρτημένοι από ειδικούς, καθώς και η τάση για βελτίωση και πιστοποίηση της εκπαίδευσης που παρέχεται στο προσωπικό που εργάζεται στις θεραπευτικές κοινότητες. Τα τελευταία χρόνια, πολλοί πρώην εξαρτημένοι οι οποίοι ήταν διευθυντές σε θεραπευτικές κοινότητες αντικαταστάθηκαν από ειδικούς. Οι περισσότερες ωστόσο έρευνες δεν έχουν δείξει ότι στα προγράμματα απεξάρτησης κάποιος τύπος επαγγελματία υπερτερεί σε αποτελεσματικότητα έναντι άλλων.

Ένα ακόμη πολύ σημαντικό ζήτημα το οποίο δεν έχει να αντιμετωπιστεί από τις περισσότερες θεραπευτικές κοινότητες είναι τα υψηλά ποσοστά επαγγελματικής εξουθένωσης (burn out) του προσωπικού και η επίδρασή του στη διακοπή της θεραπείας. Πολλές θεραπευτικές κοινότητες δεν φροντίζουν ώστε να υπάρχει λογικός φόρτος εργασία στο προσωπικό, να δίνονται άδειες και παροχές γοα εκπαίδευση. Κατά συνέπεια, ο κίνδυνος της επαγγελματικής εξουθένωσης είναι πολύ υψηλός με ευνόητες επιπτώσεις στα ποσοστά διακοπής των μελών. Γενικά, οι θεραπευτικές κοινότητες όπως και άλλα μοντέλα θεραπείας θα πρέπει να αξιολογούν και να λαμβάνουν υπόψη τα μεταβαλλόμενα χαρακτηριστικά των ατόμων που κάνουν κατάχρηση ουσιών. Επιπλέον, το προσωπικό και οι πολιτικές αυτών των κοιννοτήτων πρέπει να είναι σε διαρκή επαφή με τις εξελίξεις στο χώρο της θεραπείας της τοξικοεξάρτησης, ώστε νέες κατάλληλες μέθοδοι να μπορούν να υιοθετηθούν και το προσωπικό να μπορεί να εκπαιδευτεί επαρκώς στη χρήση τους.

ΟΙ ΚΙΝΔΥΝΟΙ ΤΗΣ ΥΠΟΤΡΟΠΗΣ
Συνήθως, οι παράγοντες που σχετίζονται με την υποτροπή αφορούν στην οικογένεια, στις διαπροσωπικές πιέσεις για χρήση ουσιών, στη κοινωνική απομόνωση, στην έλλειψη συμμετοχής σε απραγωγικές διαδικασίες, στην έλλειψη συμμετοχής σε δραστηριότητες αναψυχής, στην αρνητική συναισθηματική κατάσταση και στα σωματικά προβλήματα. Παρ’ όλα αυτά, σήμερα η διαθεσιμότητα και η αποδοχή της χρήσης ουσιών υποσκάπτουν τα θετικά αποτελέσματα της θεραπείας. Επίσης, οι κοινωνικές προκαταλήψεις και τα στερεότυπα απέναντι στους χρήστες και τους πρώην χρήστες δημιουργούν μια πιεστική κατάσταση που αυξάνει το άγχος και ευνοεί την παραμονή στη χρήση ουσιών ή την υποτροπή. Επομένως, η αποτελεσματικότητα των θεραπευτικών παρεμβάσεων σχετίζεται με την αλληλεπίδραση μεταξύ του εξαρτημένου ατόμου, του θεραπευτικού συστήματος και του κοινωνικού περιβάλλοντος.

Η ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ
Η διεπιστημονική ομάδα αποκαλείται «ψυχιατρική ή θεραπευτική ομάδα» και συνήθως συμμετέχουν σε αυτήν ψυχίατρος, ψυχολόγος, κοινωνικός λειτουργός, νοσηλευτής και εργοθεραπευτής. Ανάλογα με την ιδιατερότητα του πλαισίου μπορεί να συμμετέχουν ειδικοί παιδαγωγοί, λογοθεραπευτές, κ.ά. Η κατανομή των ρόλων γίνεται βάσει των ειδικοτήτων των συμμετεχόντων τόσο όσον αφορά τη διάγνωση όσο και τη θεραπεία. Ο ψυχίατρος συμβάλλει στη διαγνωστική διαδικασία με τη χρήση ψυχολογικών τεστ, ενώ μπορεί να συμμετέχει και στις διάφορες ψυχοθεραπευτικές διαδικασίες. Ο κοινωνικός λειτουργός έχοντας λάβει το κοινωνικό και οικογενειακό ιστορικό, δίνει πληροφορίες για την κατάσταση του ατόμου και του κοινωνικού περιβάλλοντος και μπορεί να συνδέσει το περιβάλλον του θεραπευόμενου με το θεματικό πλαίσιο.

Η ΔΙΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΜΑΔΑ
Ο εργοθεραπευτής απασχολεί δημιουργικά το άτομο. Ο νοσηλευτής βρίσκεται αρκετές ώρες με τον θεραπευόμενο και του παρέχει υποστήριξη για τη φροντίδα της υγείας του. Τα μέλη της διεπιστημονικής ομάδας συναντώνται συχνά, ανταλλάσουν πληροφορίες για την πορεία του θεραπευομένου και σχεδιάζουν τη βραχυπρόθεσμη και τη μακροπρόθεσμη θεραπεία του. Στο πλαίσιο της ομάδας είναι δυνατόν να ανατεθούν πρόσθετοι ρόλοι στους επαγγελματίες με την προϋπόθεση ότι έχουν αποκτήσει κατάλληλη γνώση και πείρα. Ωστόσο, η διεπιστημονική ομάδα σε ένα τυπικό θεραπευτικό πλαίσιο παρεμβαίνει περιορισμένα στο κοινωνικό περιβάλλον και επικεντρώνεται κυρίως στην προσωπική αλλαγή των ατόμων στα οποία απευθύνεται.

ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΕΣ Το προσωπικό στις θεραπευτικές κοινότητες αναλαμβάνει συντονιστικό ρόλο στις ομάδες θεραπείας των μελών, αλλά είναι δυνατόν να λειτουργήσει και ως ισότιμο με τα υπόλοιπα μέλη της κοινότητας, εάν κάτι τέτοιο ζητηθεί. Ο ρόλος του προσωπικού στη θεραπευτική κοινότητα είναι να δημιουργεί τις συνθήκες για τη λειτουργία ενός θεραπευτικού πλαισίου που προάγει την αλλαγή. Παρακολουθεί και αξιολογεί την κατάσταση των μελών, εποπτεύει τις ομάδες, αναθέτει και επιβλέπει τις εργασίες και τη λειτουργία των εγκαταστάσεων. Οργανώνει όλες τις θεραπευτικές ομάδες, παρέχει ατομικές συνεδρίες συμβουλευτικής, διοργανώνει δραστηριότητες κοινωνικής φύσης και αναψυχής και προσπαθεί να αναπτύξει ή και να ενισχύσει τα δίκτυα κοινωνικής υποστήριξης των μελών. Συμμετέχει στον θεραπευτικό σχεδιασμό ως μοντέλο προς μίμηση για τα μέλη.

ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΕΣ Χρειάζεται να έχει γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις που να κινητοποιούν τα μέλη για αλλαγή και να επιδιώκει τη δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης και συνεργασίας. Πληροφορίες, ωστόσο, για τα εκπαιδευτικά προσόντα και τη πείρα του προσωπικού δεν είναι πάντα διαθέσιμες σε όλες τις θεραπευτικές κοινότητες. Για τις θεραπευτικές κοινότητες το βασικό στοιχείο που χρειάζεται να διαθέτει ένας θεραπευτής, εκτός από τις απαραίτητες γνώσεις και δεξιότητες, είναι να πιστεύει ότι το μέλος μπορεί να αλλάξει την αυτοκαταστροφική συμπεριφορά του στο πλαίσιο της κοινότητας. Μπορεί μάλιστα να συνεισφέρει από τον ρόλο του στη διαδικασία της αλλαγής, αξιοποιώντας την ομάδα στην κατεύθυνση της αυτοβοήθειας και της αλληλοβοήθειας. Η εμπιστοσύνη στο άτομο και στην ομάδα αποτελεί βασική προϋπόθεση για τη δουλειά στην κοινότητα.

ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΕΥΘΥΝΕΣ Η θεραπευτική κοινότητα χρειάζεται θεραπευτές που είναι ευαίσθητοι στις ανάγκες της και μπορούν να προσαρμόσουν ανάλογα το θεραπευτικό τους στυλ. Ο μη-κατευθυντικός τρόπος θεραπείας είναι κατάλληλος όταν η κοινότητα λειτουργεί καλά και το προσωπικό και τα μέλη είναι διαθέσιμα να αναλάβουν τις ευθύνες τους με θετικό τρόπο. Ακόμη και όταν υπάρχει άγχος, ο θεραπευτής μπορεί να βοηθήσει τα μέλη της κοινότητας να το επεξεργαστούν και να βρουν λύσεις στα προβλήματά τους. Ο κατευθυντικός τρόπος θεραπείας μπορεί να υιοθετηθεί ορισμένες φορές, όταν το άγχος είναι τόσο, ώστε η αποτελεσματικότητα των ατόμων κατά την επίλυση των προβλημάτων τους να έχει μειωθεί σημαντικά και να υπάρχει αδράνεια ή όταν περιστατικά εκδραμάτισης (acting out) παραβλέπονται από τα μέλη της κοινότητας.

Η ΣΥΜΒΟΛΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΛΕΙΤΟΥΡΓΩΝ ΣΤΟΝ ΤΟΜΕΑ ΤΩΝ ΕΞΑΡΤΗΣΕΩΝ
Παρά το γεγονός ότι δεν έχει περιγραφεί επαρκώς ο ρόλος των κοινωνικών λειτουργών στον τομέα των εξαρτήσεων και η συμβολή τους σε αυτόν, οι κοινωνικοί λειτουργοί εργάζονται με τους εξαρτημένους και τις οικογένειές τους από την εμφάνιση του προβλήματος της τοξικοεξάρτησης. Η θεραπευτική κοινότητα δεν αντιμετωπίζει την εξάρτηση στενά ως νόσο, αλλά τοποθετεί στο κοινωνικό επίπεδο μεγάλο μέρος της εξαρτητικής συμπεριφοράς και ως εκ τούτου σηματοδοτεί την απεξάρτηση και την αλλαγή ως δυναμική που αναπτύσσεται από τον ίδιο τον άνθρωπο μέσα στην κοινωνία και όχι σε ένα ίδρυμα. Με τον τρόπο αυτό, τα μέλη της θεραπευτικής κοινότητας δεν επιδιώκουν μόνο την προσωπική αλλαγή, αλλά μαθαίνουν να αναλύουν, να κατανοούν, να σχεδιάζουν και να επιδιώκουν την αλλαγή στο κοινωνικό περιβάλλον.

Ο ρόλος του κοινωνικού λειτουργού, ως εκ τούτου, στις θεραπευτικές κοινότητες είναι να δημιουργήσει τις συνθήκες για τη λειτουργία ενός πλαισίου που προάγει τόσο την προσωπική όσο και την κοινωνική αλλαγή. Χρειάζεται να έχει γνώσεις, δεξιότητες και στάσεις που να κινητοποιούν τα μέλη για αλλαγή, επιδιώκοντας τη δημιουργία σχέσεων εμπιστοσύνης και συνεργασίας. Χρειάζεται, επίσης, να μπορεί να λειτουργήσει στο πλαίσιο της διεπιστημονικής ομάδας, αναλαμβάνοντας διαφορετικούς ρόλους, συμμετέχονυας στην αξιολόγηση, στον θεραπευτικό σχεδιασμό και στη θεραπευτική παρέμβαση σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο και ενισχύοντας την κοινωνική επανένταξη των μελών.

Η δέσμευσή του, η θετική του στάση, η διάθεσή του για προσωπική ανάπτυξη αποτελούν στοιχεία με τα οποία τα μέλη της κοινότητας μπορούν να ταυτιστούν. Η συνεχής εκπαίδευση αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση, προκειμένου να ανταποκρίνεται στις ολοένα αυξανόμενες και διαφοροποιημένες ανάγκες της εργασίας αυτής. Παρά το γεγονός ότι πολλοί κοινωνικοί λειτουργοί έχουν εργαστεί και εργάζονται σε θεραπευτικές κοινότητες, δεν έχει προσδιοριστεί σαφώς ο ρόλος τους με βάση την ειδικότητά τους, αλλά κυριαρχεί ο ρόλος του συμβούλου ή του θεραπευτή που είναι ισχυρότερος και σαφώς περιεγεγραμμένος. Αυτό ισχύει και για τις άλλες ειδικότητες που συμμετέχουν στη διεπιστημονική ομάδα της θεραπευτικής κοινότητας.

Οι κοινωνικοί λειτουργοί καλούνται να αντιμετωπίσουν τις νέες προκλήσεις στον τομέα αντιμετώπισης των εξαρτήσεων αναλαμβάνοντας ρόλους στο πεδίο της θεραπείας, της πρόληψης και της εκπαίδευσης. Μπορούν να εργαστούν αποτελεσματικά στο πλαίσιο της διεπιστημονικής ομάδας, καθώς και να αναλάβουν με την κατάλληλη εκπαίδευση διευθυντικούς ρόλους και θέσεις ευθύνης σε κέντρα πρόληψης και θεραπείας, συνεισφέροντας στη βελτίωση και στην ανάπτυξη του δικτύου υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων. Μεταξύ άλλων μπορούν να λειτουργήσουν ως επόπτες των διαφόρων υπηρεσιών αντιμετώπισης των εξαρτήσεων.

Οι κοινωνικοί λειτουργοί χρειάζεται να προσπαθήσουν να υπερασπιστούν τα δικαιώματα των ανθρώπων που βρίσκονται σε κίνδνο και να προωθήσουν τη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων συστημάτων και επαγγελματιών, προκειμένου να ανταποκρίνονται αποτελεσματικά στις ανάγκες που υπάρχουν. Η ενδυνάμωση των εξυπηρετουμένων, των επαγγελματιών και της κοινότητας προϋποθέτει αυτογνωσία και κριτική συνειδητοποίηση της κατάστασης και αποτελεί την καλύτερη συνθήκη για την προσωπική και την κοινωνική αλλαγή. Οι κοινωνικοί λειτουργοί που εργάζονται στις εξαρτήσεις χρειάζεται επίσης να γνωρίζουν τις αντίστοιχες θεωρίες και μεθόδους που έχουν σε αυτό τον τομέα και να βελτιώνουν συνεχώς τις γνώσεις τους και τις δεξιότητές τους, προκειμένου να παρέχουν αποτελεσματικές υπηρεσίες.

Οι βασικές παρεμβάσεις που εφαρμόζονται στον τομέα των εξαρτήσεων περιλαμβάνουν διάγνωση και αξιολόγηση, θεραπευτικό σχεδιασμό, παρέμβαση σε κρίση, ατομική και ομαδική θεραπεία, συμβουλευτική ζευγαριών και οικογενειών, παραπομπή, κοινωνική δραστηριοποίηση και πρόληψη της υποτροπής. Ορισμένες φορές, το κύρος που έχει μια ειδικότητα στην κοινωνία και στην αγορά εργασία καθώς και τα στερεότυπα και οι προκαταλήψεις που τη συνοδεύουν αναπαράγονται στον χώρο των εξαρτήσεων, επηρεάζοντας την επιλογή προσώπων σε θέση ευθύνης. Στις περιπτώσεις αυτές οι κοινωνικοί λειτουργοί, λόγω των στερεοτύπων και των προκαταλήψεων στην ειδικότητά τους, μπορεί να χρειάζεται να καταβάλλουν μεγαλύτερη προσπάθεια από άλλες επαγγελματικές ομάδες για καταξίωση.

Η ερευνητική δραστηριότητα των κοινωνικών λειτουργών που εγάζονται στον τομέα των εξαρτήσεων – αλλά και όσων προσφέρουν υπηρεσίες και παραπέμπυν τους εξαρτημένους και τις οικογένειές τους χωρίς να ανήκουν στο δίκτυο των δομών αντιμετώπισης της εξάρτησης – συμβάλλει στην επιστημονική γνώση και αναβαθμίζει την κοινωνική εργασία. Η δημοσίευση ερευνών στον χώρο της κοινωνικής εργασίας δίνει τη δυνατότητα για καλύτερη κατανόηση των αιτιολογικών παραγόντων της εξάρτησης, των διαφορετικών αναγκών και χαρακτηριστικών των εξαρτημένων και των οικογενειών τους και των παρεμβάσεων που είναι κατάλληλες ανά ομάδα-στόχο. Συγχρόνως είναι σημαντικό οι κοινωνικοί λειτουργοί να ενημερώνονται για τα νέα στοιχεία που φέρνουν στο φως έρευνες σε άλλα πεδία και τα οποία μπορεί να επηρεάσουν την επαγγελματική τους πρακτική.

Η εποπτεία αποτελεί απαραίτητη διαδικασία για την αποτελεσματική εργασία στον τομέα των εξαρτήσεων τόσο στο κλινικό όσο και στο διοικητικό πεδίο και η εφαρμογή της υποστηρίζεται από τις εκδόσεις σχετικών οδηγιών και εγχειριδίων από αναγνωρισμένους οργανισμούς και συλλόγους επαγγελματιών. Οι επαγγελματίες είναι απαραίτητο να αναζητούν εποπτεία, προκειμένου να μπορούν να αναγνωρίζουν τα δικά τους συναισθήματα, στερεότυπα και προκαταλήψεις που επηρεάζουν τη δουλειά τους, ώστε να παραμείνουν λειτουργικοί και αποτελεσματικοί σε αυτόν τον τομέα. Οι κοινωνικοί λειτουργοί μπορούν φυσικά μπορούν να λειτουργήσουν ως επόπτες ή εποπτευόμενοι στους οργανισμούς, κατανοώντας τις δικές τους ανάγκες, δυνατότητες και περιορισμούς.

Η οικονομική κρίση που ξέσπασε το τελευταίο διάστημα, επηρεάζει σημαντικά τόσο τον τομέα των εξαρτήσεων όσο και την εκπαίδευση και εφαρμογή της κοινωνικής εργασίας και δημιουργεί νέες ανάγκες και νέες προκλήσεις. Η αύξηση της φτώχειας και του κοινωνικού αποκλεισμού με την παράλληλη μείωση των δαπανών του κοινωνικού κράτους, τη μεταφορά των υπηρεσιών υγείας από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα και τη μετάθεση ευθύνης για κοινωνική φροντίδα στο άτομο και την οικογένεια δημιουργούν ένα νέο πλαίσιο για τον ρόλο των κοινωνικών λειτουργών.

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Παρουσίαση με θέμα: "ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Σχετικά με το έργο

Σχόλια

Είσοδος

Σύνδεση μέσω των κοινωνικών δικτύων:

ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Παρουσίαση με θέμα: "ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΙ ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΤΕΙ ΑΘΗΝΑΣ"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

Παρόμοιες παρουσιάσεις

Σχετικά με το έργο

Σχόλια