Ομάδα εργασίας: «Τα ελαιόπαιδα»

Παρουσίαση με θέμα: "Ομάδα εργασίας: «Τα ελαιόπαιδα»"— Μεταγράφημα παρουσίασης:

1 Ομάδα εργασίας: «Τα ελαιόπαιδα»
Λούσκος Ιωάννης, Μητρόπουλος Γιώργος, Νέλου Βαλεντίνα, Βαρουξής Νικόλαος Θέμα εργασίας: Η ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΤΗΣ ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑΣ ΣΤΗ ΛΕΚΑΝΗ ΤΗΣ ΜΕΣΟΓΕΙΟΥ Η ΕΛΑΙΟΚΑΛΛΙΕΡΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ ΤΟ ΕΛΑΙΟΤΡΙΒΕΙΟ ΣΤΑ ΠΑΛΙΑ ΧΡΟΝΙΑ

2 ΑΝΑΚΑΛΥΠΤΟΝΤΑΣ ΤΑ ΠΡΩΤΑ ΙΧΝΗ ΤΗΣ ΕΛΙΑΣ
Η ελιά εμφανίστηκε εδώ και χιλιάδες χρόνια στη μεσογειακή λεκάνη ως δένδρο αυτοφυές και η καλλιέργεια της αναπτύχτηκε παράλληλα με τους αρχαίους πολιτισμούς της περιοχής . Από τις χώρες της Ανατολικής Μεσογείου , το σημερινό Λίβανο, τη Συρία και το Ισραήλ, αλλά και την Κύπρο, την Κρήτη και την Αίγυπτο, το λάδι ταξίδευε με τα ελληνικά και τα φοινικικά καράβια προς τις χώρες της Δυτικής Μεσογείου μέσα σε οξυπύθμενους αμφορείς. Με την ανάπτυξη των πρώτων αποικιών (1η χιλιετία π.χ.) ακολούθησε η μεταφορά του δέντρου της ελιάς από τους Φοίνικες προς τις αποικίες τους στην Αφρική, στη Σαρδηνία και στην Ισπανία, ενώ οι Έλληνες το μετέφεραν στην Ιταλία και τη Γαλλία.

3 Η Ελλάδα θεωρείται μια από τις πρώτες κοιτίδες της ελιάς , καθώς στη Σαντορίνη, στη Νίσυρο και στην Κύμη βρέθηκαν σε ανασκαφές απολιθωμένα φύλλα ελιάς ηλικίας ετών Τα ευρήματα αυτά δε θεωρούνται επαρκή για να βγάλουμε ασφαλή συμπεράσματα, συνηγορούν ωστόσο στη χρήση του καρπού της ελιάς στην καθημερινή διατροφή της εποχής. Πάντως , η απαρχή της ελαιοκαλλιέργειας στην Ελλάδα συμπίπτει χρονικά με την Πρώιμη Χαλκοκρατία(3η χιλιετία π.Χ.), ενώ η συστηματοποίηση της καλλιέργειας τεκμηριώνεται από την 2η χιλιετία. Απολιθωμένα φύλλα ελιάς από τα τοιχώματα της Καλδέρας της Σαντορίνης ηλικίας ετών.

4 Ο ΜΙΝΩΙΚΟΣ ΕΛΑΙΩΝΑΣ Το προβάδισμα ως προς την ελαιοκαλλιέργεια είχε η Μινωική Κρήτη, λόγω του εύκρατου κλίματός της, της γεωμορφολογίας της, αλλά και της εντατικοποίησης της πρωτογενούς γεωργικής παραγωγής της. Είναι αρκετά πιθανό οι εξελιγμένες ελαιοκομικές γνώσεις των κατοίκων του νησιού να οφείλονται στις στενές επαφές τους με τους άλλους λαούς της Ανατολικής Μεσογείου, όπου η εξάπλωση και η καλλιέργεια της ελιάς είχαν προηγηθεί . Οι ανασκαφές στην Κρήτη έφεραν στο φως τεράστιους πίθους για την αποθήκευση του λαδιού, πιστοποιώντας πως η δύναμη των Μινωιτών βασιλιάδων προερχόταν σε μεγάλο βαθμό και από την εξαγωγή του ελαιόλαδου, τόσο στην Αίγυπτο, όσο και σε άλλες περιοχές της Μεσογείου..   Ανάκτορο Φαιστού Πίθοι παλιού Ανακτόρου.Οι αποθήκες του καταλάμβαναν μεγάλο τμήμα και περιείχαν πολλά πιθάρια, όπου αποθήκευαν τα προϊόντα, από τα οποία το σημαντικότερο ήταν το λάδι, που παραγόταν από τους ελαιώνες της περιοχής.

5 Ελιές από τη μινωική περίοδο.
Υπολείμματα δένδρων, απανθρακωμένα κουκούτσια ήμερης ελιάς, λύχνοι φωτισμού και χρυσά περίαπτα σε σχήμα ελιάς συγκαταλέγονται στα ευρήματα από την Πρώιμη( π.Χ.), τη Μέση( π.Χ.) και την Ύστερη εποχή του Χαλκού( π.Χ.), που προέρχονται από την Ιεράπετρα, τις Αρχάνες, την Κνωσό και τη Ζάκρο. Ελιές από τη μινωική περίοδο. Ζάκρος, Κρήτης

6 Το ιδεόγραμμα του ελαιοδέντρου συναντάται στις πινακίδες της Γραμμικής Α Γραφής. Το ίδιο ιδεόγραμμα επιβιώνει και μετά την καταστροφή του μινωικού πολιτισμού και το συναντάμε στις μυκηναϊκές πινακίδες της Γραμμικής Β. Στις πινακίδες της Γραμμικής Β για πρώτη φορά γίνεται σαφής διαχωρισμός μεταξύ του δέντρου της ελιάς, του ελαιόλαδου και του καρπού, ο οποίος και αποδίδεται με τη μορφή ενός άνθους με τρία πέταλα. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκαν από τους γραφείς της εποχής τρία διαφορετικά ιδεογράμματα Ελαιόδεντρο Ελαιόλαδο Καρπός ελιάς

7 Σημαντικά τεκμήρια για την καλλιέργεια της ελιάς στην Κρήτη αποτελούν δύο τοιχογραφίες της Νεοανακτορικής περιόδου από τα ανάκτορα της Κνωσού. Γηραιός ελαιώνας με ανθρώπινο πλήθος. Αρχαιολογικό μουσείο Ηρακλείου Κρήτης

8 Κλαδιά καλλιεργημένης ελιάς. Μινωική τοιχογραφία Κνωσού

9 Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου
Η οικονομία της ελιάς Καθοριστική ήταν η σημασία της ελιάς και του λαδιού στην οικονομία των αρχαίων προγόνων μας. Όπως ήδη αναφέρθηκε για τη μινωική Κρήτη, το λάδι ήταν σημαίνον εξαγώγιμο προϊόν, και μάλιστα σε ειδικό σκεύος διακίνησης όπως ήταν οι οξυπύθμενοι αμφορείς. Οξυπύθμενος αμφορέας, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου

10 Στους κλασσικούς χρόνους οι παναθηναϊκοί αμφορείς, με χωρητικότητα περίπου 40 κιλά, έπαθλο στους ομώνυμους αγώνες στην Αθήνα, αποτελούν παράδειγμα εμπορίας του λαδιού με ευρύτατη γεωγραφική διασπορά, όντας μάλιστα η πρώτη πιστοποιημένη τυποποίηση επώνυμου λαδιού.

11 Λέσβος, Αιολίς. Αργυρός στατήρ, περ. 500 π.Χ.
Σε έναν αρχαϊκό λεσβιακό στατήρα, ανάμεσα στις δύο κεφαλές βοοειδών, διακρίνουμε ένα κλαδί ελιάς.  Αρχικά το ελαιόλαδο είχε μεγάλη αγοραστική δύναμη, καθώς ήταν ανταλλάξιμο με φορτία εμπορευμάτων ίσης αξίας (αντιφορτίζειν).Στη συνέχεια η αγορά του προϋπέθετε την καταβολή ενός διόλου ευκαταφρόνητου ποσού. Έτσι, τα νομίσματα των ελαιοπαραγωγικών πόλεων φέρουν στις όψεις τους κλαδιά ή φύλλα ελιάς, αναπαραστάσεις της θεάς Αθηνάς στεφανωμένης από εμβληματικά κλαδιά ή φύλλα του δέντρου, αποδεικνύοντας τη ζωτική σημασία του δέντρου της ελιάς για τις πόλεις αυτές. Λέσβος, Αιολίς. Αργυρός στατήρ, περ. 500 π.Χ.  Σάμος, Ιωνία. Αργυρό τετράδραχμο, π.Χ. 

12 Αθήναι. Αργυρό τετράδραχμο, 479-454 π. Χ
Αθήναι. Αργυρό τετράδραχμο, π.Χ.  Στις περίφημες «γλαύκες», όπως έμειναν γνωστά τα αθηναϊκά τετράδραχμα, στην οπίσθια όψη διακρίνουμε ένα κλαδί ελιάς, ενώ μετά το 479 π.Χ. και το τέλος των Περσικών πολέμων, η ελιά προστίθεται και στο κράνος της θεάς, για να θυμίζει τη μεγάλη νίκη κατά των Περσών. Στα αθηναϊκά τετράδραχμα νέας τεχνοτροπίας που κυκλοφορούν κατά τον 2ο και 1ο αιώνα π.Χ. στην οπίσθια όψη η παράσταση περιβάλλεται από ένα στεφάνι ελιάς, εικονογραφικό στοιχείο που έδωσε στα συγκεκριμένα νομίσματα και την ονομασία «στεφανηφόρα». 

13 Αρχαίες πηγές αναφέρουν περιπτώσεις, κατά τις οποίες ο εχθρικός στρατός έπληττε την οικονομία του τόπου με την καταστροφή των ελαιόδεντρων για πολλά χρόνια έως ότου αναπτυχθεί ξανά ο ελαιώνας. Οι Σπαρτιάτες εισβάλλοντας στην Αττική κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο κατέστρεψαν τους ελαιώνες της, αλλά και οι Αθηναίοι με τον Περικλή έκοψαν τα ελαιόδεντρα των πεδιάδων της Κυνουρίας και της Αργολίδος.

14 Δεν είναι τυχαίο που η καλλιέργεια της ελιάς είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις κατά τον 5ο αιώνα (χρυσός αιώνας του Περικλή) όπου σύμφωνα με τον Ηρόδοτο η Αθήνα υπήρξε το κέντρο της ελαιοκαλλιέργειας. Ο Σόλωνας θέσπισε νόμους που απαγόρευαν την κοπή του δέντρου. Ιδιαίτερα αυστηρή ήταν η ποινή σε όποιον τολμούσε να καταστρέψει ελιά και ιδιαίτερα τις «μορίες», τις ιερές ελιές που πίστευαν ότι προέρχονταν από την ελιά της θεάς Αθηνάς. «Κι αν κανείς ξερίζωνε ή απέκοπτε κάποια μορία ελιά δικαζόταν από τον Άρειο Πάγο κι αν ήταν ένοχος τον καταδίκαζαν σε θάνατο…» (Αριστοτέλης, Αθηναίων πολιτεία).Ακόμη κι αν το δέντρο ξεραινόταν κι έμενε μόνο ο κορμός, κανένας δεν μπορούσε να το πειράξει .

15 Ελαιοκομία και ελαιοπαραγωγή
Οι μαρτυρίες που εντοπίζονται στα αρχαιολογικά ευρήματα και στα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, μας δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για την καλλιέργεια, την συγκομιδή της ελιάς και τις μεθόδους παραγωγής λαδιού, που φαίνεται -αναλογικά- να έχουν αλλάξει λίγο από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.

16 Συγκομιδή ελαιοκάρπου
Η συγκομιδή των καρπών της ελιάς εξαρτιόταν από το βαθμό ωρίμανσης, καθώς και από το σκοπό για τον οποίο θα χρησιμοποιούνταν ο εν λόγω καρπός. Για την παραγωγή του κοινού ελαιολάδου η συγκομιδή έπρεπε να γίνεται στο στάδιο των πυραλλίδων και πριν πιάσει ο χειμώνας. Ο Θεόφραστος αναφέρει πώς η μέρα που θα επιλεγεί γι’ αυτή τη δουλειά, δεν θα πρέπει να είναι βροχερή και πως τα φυτά δεν θα πρέπει να έχουν πολύ υγρασία, αλλιώς τα κλαδιά τους είναι εύκολο να σπάσουν.

17 Η συγκομιδή του ελαιοκάρπου γινόταν συνήθως με το χέρι, κουνώντας ή χτυπώντας τα ψηλά κλαδιά του δέντρου με ευλύγιστες βέργες για να μην καταστρέφεται ο καρπός. Οι ελιές έπρεπε να συλλέγονται επάνω σε στρώμα πηλού, σε ψάθα ή σε κάποιο άλλο υπόστρωμα, διαφορετικά ο καρπός έπρεπε να πλυθεί με ζεστό νερό. Για τη διευκόλυνση της συγκομιδής χρησιμοποιούνταν τρίγωνα αναβατήρια. Κάθε μέρα συγκεντρωνόταν τόση ποσότητα καρπού, όση μπορούσαν να επεξεργαστούν τη νύχτα ή την επόμενη μέρα. Η καλύτερη παρασκευή βρώσιμων ελιών γινόταν όταν συλλέγονταν από τα δέντρα οι πιο απείραχτοι και μεγάλοι καρποί. Συγκομιδή ελαιών με ράβδισμα., Μελανόμορφος αμφορέας, 6ος αι.π.Χ., Βρετανικό Μουσείο Λονδίνο.

18 Παραγωγή ελαιολάδου Η διαδικασία της μετατροπής του ελαιοκάρπου σε ελαιόλαδο συντελούταν σε τρεις διαδοχικές φάσεις. Αρχικά πραγματοποιείτο η σύνθλιψη του καρπού ώστε να παραχθεί μία ενιαία μάζα ελαιοπολτού, ακολουθούσε η συμπίεση του πολτού αυτού ώστε να βγουν τα υγρά της μάζας και τέλος γινόταν ο διαχωρισμός του λαδιού από τα υπόλοιπα υγρά.

19 Ανάκτορο Φαιστού Κάτω πέτρες ή λεκάνες ελαιοπιεστηρίου
Η ΣΥΝΘΛΙΨΗ ΤΟΥ ΚΑΡΠΟΥ Η τεχνολογία της παραγωγής του ελαιολάδου με τριβή και σύνθλιψη προέκυψε μετά από την παρατήρηση πως κατά το πάτημα του ελαιοκάρπου έβγαιναν σταγόνες λιπαρού υγρού που απάλυναν το δέρμα των ποδιών. Μετά από πολλά χρόνια ο άνθρωπος άρχισε να χειρίζεται τις πέτρες για το σκοπό αυτό, τοποθετώντας τον καρπό επάνω σε μια τραχιά πλάκα, ενώ ένα ή δύο άτομα έσυραν επάνω στους καρπούς μία βαριά πέτρα. Αργότερα έπλεναν τους καρπούς με ζεστό νερό, τους τοποθετούσαν για κάποιες μέρες μέσα σε λάκκους και έπειτα τους πατούσαν σε τραχιά, επικλινή πέτρα που έφερε τρύπες για τη συγκέντρωση του ελαιολάδου. Ανάκτορο Φαιστού Κάτω πέτρες ή λεκάνες ελαιοπιεστηρίου

20 Το άλεσμα αρχικά γινόταν με το χέρι
Το άλεσμα αρχικά γινόταν με το χέρι. Αργότερα συναντάμε τη χρήση των σάκων, τους οποίους μισογέμιζαν με πολτό. Δύο άτομα κρατώντας τον κάθε σάκο από τα δύο άκρα τον έστριβαν και το εξερχόμενο ελαιόλαδο το μάζευαν στα ειδικά αγγεία που ήταν από κάτω.

21 Αργότερα η σύνθλιψη των καρπών γινόταν σε συγκεκριμένου είδους μύλους
Αργότερα η σύνθλιψη των καρπών γινόταν σε συγκεκριμένου είδους μύλους. Με το πέρασμα των χρόνων και την εξέλιξη της παραγωγής του ελαιόλαδου, ο πρωταρχικός τύπος του μύλου με μία μυλόπετρα που ο ρόλος της ήταν να γυρίζει και να κυλάει επάνω σε μία πέτρινη λεκάνη που περιείχε τις ελιές, δεν ήταν πια επαρκής. Καθώς η απόσταση ανάμεσα σε λεκάνη και μυλόπετρα δεν μπορούσε να προσαρμοστεί σωστά, πολλά κουκούτσια σπάζανε και έτσι χαλούσε το ελαιόλαδο. 

22 Για το λόγο αυτό οι Έλληνες ανακάλυψαν και χρησιμοποίησαν όπως και οι Ρωμαίοι αργότερα, τον Τραπητή, το μεταγενέστερο Τrapetum, όπου ένα ζευγάρι παράλληλες μυλόπετρες γυρνούσε γύρω από μία σταθερή δοκό, στηριγμένη στη μέση της λεκάνης. Στο μηχάνημα αυτό υπήρχε το πλεονέκτημα ότι η θέση της πέτρας μπορούσε να υπολογιστεί κατάλληλα, έτσι ώστε να έχει την απαραίτητη απόσταση από τα τοιχώματα της λεκάνης, για να μην συνθλίβεται μαζί με τη σάρκα και το κουκούτσι της ελιάς και κατά συνέπεια να χαλάει ο χυμός.

23 Η συμπίεση του καρπού.  Στην αρχή η πίεση γινόταν με ποδοπάτημα

24 Αργότερα εμφανίστηκαν τα πιεστήρια
Αργότερα εμφανίστηκαν τα πιεστήρια. Ένα τέτοιο απλό πιεστήριο απεικονίζεται σε αγγείο του 6ου αιώνα από τη Θηρασία. Στο αγγείο αυτό οι σαργάναι που περιέχουν τη ζύμη παριστάνονται με τις παράλληλες γραμμές που βρίσκονται στο δεξιό μέρος της εικόνας, ενώ από κάτω υπάρχει αγγείο στο οποίο μέσα από το αυλάκι συγκεντρώνεται το λάδι. Η πίεση εφαρμόζεται μ' ένα μακρύ δοκάρι, το όρος, στο άλλο άκρο του οποίου ένας άντρας στερεώνει μ' ένα σχοινί δύο μεγάλα βάρη, ενώ στο μέσο του δοκαριού κρέμεται ένας άλλος άνδρας για την αύξηση της πίεσης επάνω στις σαργάνες.

25 Βάση συμπίεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου
Το πιεστήριο της κλασικής περιόδου ήταν πολύ απλό. Αποτελείτο από δύο πέτρινες ή ξύλινες στήλες που στηρίζονταν σε πέτρινες βάσεις και στο επάνω μέρος συνδέονταν με λίθινο ορθογώνιο δοκάρι. Οι στήλες έφεραν στα πλάγια τρύπες στις οποίες τοποθετούνταν ξύλινες δοκίδες για τη στερέωση του όρους (pressing beam). Στο ελεύθερο άκρο του όρους προσδένονταν ογκώδεις πέτρες που αργότερα αντικαταστάθηκαν με βαρούλκα. Ο μοχλός ανεβοκατέβαινε στο ληνό, πατώντας τις σαργάνες που περιείχαν τη ζύμη. Στην κορυφή της αναπτυσσόμενης με τους κύρτους στήλης, για ομοιόμορφη πίεση, τοποθετούνταν μία σανίδα, η θύρα, ενώ οι βάσεις συμπίεσης αποκτούσαν το κυκλικό αυλάκωμα με την εκροή. Βάση συμπίεσης, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου

26 Την σημαντικότερη εξέλιξη στην τεχνολογία παραγωγής λαδιού αποτελεί η χρήση του κοχλία, η οποία σε συνδυασμό με το μοχλό, επέτρεψε την εφαρμογή πολύ μεγαλύτερης δύναμης. Σύμφωνα με τον Πλίνιο, η χρήση του κοχλία για την ελαιοπαραγωγή τοποθετείται στον 1ο αιώνα.

27 Διαχωρισμός Ο διαχωρισμός του ελαιολάδου αποτελεί το τρίτο στάδιο της παραγωγής του λαδιού. Πρόκειται για τη διαδικασία κατά την οποία το λάδι διαχωρίζεται από τα υπόλοιπα φυτικά υγρά, που περιέχονται στον καρπό της ελιάς, με βασικότερο το νερό. Για το διαχωρισμό του λαδιού από τα υγρά χρησιμοποιήθηκε μία ποικιλία μεθόδων βασισμένων στην αρχή της βαρύτητας, καθώς το λάδι ως ελαφρύτερο υλικό από το νερό έχει την ιδιότητα να επιπλέει. Ο Κάτωνας περιγράφει ως την πιο απλή μέθοδο περισυλλογής του λαδιού που επιπλέει σε ανοιχτό αγγείο, αυτή που γινόταν με τη χρήση των οστράκων. Αρύταινα (κουτάλα) για μετάγγιση υγρών Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου

28 Μία δεύτερη μέθοδος σχετίζεται με τη χρήση ειδικών αγγείων – διαχωριστήρων ». Οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν αγγεία από τα οποία το νερό μπορούσε να απομακρυνθεί, μέσω μιας προχοής στον πυθμένα του αγγείου, ώστε μετά να συγκεντρώνεται εύκολα το καθαρό λάδι.

29 Μία τρίτη μέθοδος διαχωρισμού πραγματοποιείται με τη διοχέτευση, μέσω λαξευτής διεξόδου στο ύψος του χείλους, σε άλλη πλαϊνή δεξαμενή, καθώς το λάδι επιπλέει μέσα στη δεξαμενή συλλογής. Οι ανασκαφές έχουν φέρει στο φως τα κατάλοιπα δύο ή περισσότερων δεξαμενών που επικοινωνούσαν στο άνω μέρος τους. Το λάδι το οποίο προερχόταν από τις διαδικασίες διαχωρισμού, τοποθετούνταν μέσα σε αγγεία ή φιάλες καθίζησης με κυκλικά τοιχώματα, για να «ηρεμήσει».

30 Διατήρηση ελαιολάδου Για τη διατήρηση του ελαιολάδου σημαντικό ρόλο έπαιζε η καθαριότητα του ελαιοκάρπου αλλά και του ελαιοτριβείου, όπως και η αποθήκευση του λαδιού σε ξεχωριστά, καθαρά αγγεία, κυρίως πίθους, ύστερα από αλλεπάλληλες μεταγγίσεις. Μάλιστα για κάθε πίεση το ελαιόλαδο συγκεντρωνόταν χωριστά για τις ανώτερες και τις κατώτερες στρώσεις της ελαιοζύμης. Σύμφωνα με τον Πλούταρχο το κάτω μέρος του λαδιού γινόταν χειρότερο, εξαιτίας της θολούρας από την αμόργη. Η προσθήκη αλατιού επιτάχυνε την καθίζηση της μούργας, βοηθώντας στην καλύτερη διατήρηση του ελαιολάδου, καθιστώντας το παράλληλα περισσότερο αρωματικό.