ΜΕΛΠΩ ΑΞΙΩΤΗ Από δόξα και θάνατο (απόσπασμα από το μυθιστόρημα ‘Εικοστός Αιώνας’ – 1946)

ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ ΓΙΑ ΤΗ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ

Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1905 και πέθανε στην ίδια πόλη το 1973 Γεννήθηκε στην Αθήνα το 1905 και πέθανε στην ίδια πόλη το 1973. Καταγόταν από παλιά αρχοντική οικογένεια της Μυκόνου. Ο θάνατος της μητέρας της δημάδεψε την παιδική της ηλικία και επέδρασε στην ψυχική της ευαισθησία. Στη διάρκεια της Κατοχής δούλεψε στον παράνομο αντιστασιακό τύπο και ανέπτυξε πατριωτική δράση. Το 1947 αναγκάστηκε να φύγει από την Ελλάδα και να εγκατασταθεί στη Γαλλία, όπου και επηρεάστηκε από Γάλλους διανοούμενους της εποχής. Ύστερα από διάβημα της ελληνικής κυβέρνησης προς τη γαλλική, απελάθηκε από τη Γαλλία και έζησε στο Ανατολικό Βερολίνο και τη Βαρσοβία έως το 1965, όπου επέστρεψε στην πατρίδα. Εργάστηκε στην ελληνική εκπομπή του Ραδιοφωνικού Σταθμού της Βαρσοβίας και δίδαξε Νέα Ελληνικά και Ιστορία της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο Χούμπολτ της Ανατ. Γερμανίας.

Έργα της: Ποίηση: Σύμπτωση(1939), Θαλασσινά (1961) Πεζογραφία: Δύσκολες Νύχτες (1938) Θέλετε να Χορέψουμε, Μαρία; (1940) Χρονικά (1945) Εικοστός Αιώνας (1946) Το Σπίτι Μου (1965) Κάδμω (1972) Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος χαρακτήρισε τη γραφή της ως «γραμμένη με την πιο μοντέρνα μα και την πιο θελκτική ασυναρτησία».

Θεματικές Ενότητες 1. « Χειμώνας... ανάμεσα στους συγκεντρωμένους» - το συσσίτιο των καλλιτεχνών την περίοδο της Κατοχής 2. «Τον είχε ύστερα.... δε θα υπάρχω» – τα φρικτά βασανιστήρια της Πολυξένης από τους Γερμανούς κατακτητές 3. «Είχε έρθει ύστερα ...απ’ τους φίλους» – η μεγάλη παλλαϊκή διαδήλωση υπέρ της ελευθερίας τα χρόνια της Κατοχής 4. «Σκεφτόταν τώρα...μην έχει τελειωμό» – η Πολυξένη στη φυλακή

Γλώσσα : απλή, δημοτική, χρήση μικροπερίοδου λόγου με σύντομες, παρατακτικά συνδεδεμένες προτάσεις Ύφος: γοργό και ζωηρό, παραστατικό και ζωντανό εμπλουτισμένο με ρεαλιστικές εικόνες (συσσίτιο, διαδήλωση), αλλά παράλληλα σοβαρό και μελαγχολικό. Η αφηγηματική τεχνική που χρησιμοποιείται είναι: Αφήγηση  υπάρχει ένας ιδιαίτερος και προσωπικός τόνος στη γραφή / χρονική ασυνέπεια στην τριτοπρόσωπη ετεροδιηγητική αφήγηση, καθώς τα γεγονότα παρατάσσονται ασύνδετα μεταξύ τους (κανονικά  η κηδεία του Κ. Παλαμά, το συσσίτιο, η μεγάλη διαδήλωση του 1943, η σύλληψη, τα βασανιστήρια και η φυλάκιση της Πολυξένης)

Ερμηνευτική προσέγγιση Οι ιστορίες που αναφέρονται στο απόσπασμα αποτελούν ζοφερά και δυσάρεστα γεγονότα κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής (1941- 1944) στην Ελλάδα και ειδικότερα στην Αθήνα. Αρχικά, η συγγραφέας αναφέρεται στο συσσίτιο (δωρεάν παροχή φαγητού) στους εξαθλιωμένους από την πείνα ποιητές, γλύπτες, συγγραφείς, πνευματικούς ανθρώπους. Με τη φράση «ξεχνούσαν κάθε παρελθόν» φαίνεται ότι όλοι τους ήταν λαμπρές, εξέχουσες προσωπικότητες πριν από τον πόλεμο, ενώ τώρα εχουν ξεπέσει. Με τραγικό τρόπο η συγγραφέας τους μεταμορφώνει σε ‘πεινασμένη μάζα’, ‘σε πεινασμένους επαίτες με τα τενεκεδάκια τους στην ουρά’, που πλέον πια δεν έχουν αξιοπρέπεια, αυτοσεβασμό και ανωτερότητα, που ζουν μέσα στην ταπείνωση, τη μιζέρια και τον εξευτελισμό. Κάποιοι από αυτούς μάλιστα ντρέπονται για την κατάντια τους και δεν εμφανίζονται οι ίδιοι για να παραλάβουν το συσσίτιό τους. Η συγγραφέας δήλωνει ότι η φρίκη και η σκληρότητα του πολεμου δεν ξεχωρίζει τους ανθρώπους, όλοι υποτάσσονται στην αγριότητά του, ακόμα και οι πνευματικοί άνθρωποι που είναι φορείς υψηλών ιδεών και αξιών (ειρωνεία). Μάλιστα η συγγραφέας δηλώνει με σαρκαστικό ύφος πως κάποιοι «έκοψαν καταμεσής τον στίχο», τη δημιουργικότητά τους, για να τρέξουν για το μερίδιό τους και να επιβιώσουν κατάπτωση, εξευτελισμός, ταπείνωση.

Μέσα από αυτή την εικόνα της εξαθλίωσης όμως προβάλλει η συγγραφέας και ένα παράδειγμα αγωνιστικότητας και παρρησίας : ακόμα και κάτω από τις δύσκολες συνθήκες επιβίωσης υπήρχαν πατριώτες – αγωνιστές, υπέρμαχοι των αξιών της ελευθερίας και της ειρήνης, που συμμετείχαν στον εθνικό αντιστασιακό αγώνα εναντίον των Γερμανών κατακτητών διακινώντας μυστικές εφημερίδες , που στόχο είχαν να τονώσουν το ηθικό του κατεκτημένου λαού και να προβάλουν το ύψιστο ιδανικό της ελευθερίας. Μία τέτοια εφημερίδα που κουβαλολυσε πάντα πάνω της και η ηρωίδα του αποσπάσματος, η Πολυξένη, στάθηκε η αιτία να συλληφθεί από τους Γερμανούς  περιγράφεται με ωμότητα, ρεαλισμό και δραματικότητα η σωματική και ψυχολογική βία που άσκησαν πάνω της οι κατακτητές βασανίζοντάς την με αγριότητα και κτηνωδία «από πάνω....του σκύλου του δρόμου»

Παρ΄όλο τον πόνο των βασανιστηρίων που ξεπερνούσε κάθε λογικό μέτρο, η ηρωίδα, όπως και πολλοί αγωνιστές του αντιστασιακού αγώνα, παρέμεινε πιστή στις αρχές και αξίες της, με υψηλό φρόνημα, αγωνιστικότητα, θάρρος και αυταπάρνηση, έως τα όρια της αυτοθυσίας, με γενναιότητα, υπομονή και ηθική ακεραιότητα δε λύγισε, δεν μαρτύρησε και δεν πρόδωσε τους συναγωνιστές της. Στάθηκε ακλόνητη μπροστά στο θάνατο υπερασπιζόμενη την ελευθερία της πατρίδας της.

Στη συνέχεια γίνεται αναφορά στη μεγάλη παλλαϊκή διαδήλωση που έγινε στην Αθήνα το Μάρτιο του 1943 με αφορμή την πολιτική επιστράτευση των Ελλήνων στα αστικά κέντρα. Οι κατοχικές δυνάμεις σκόπευαν να στείλουν κόσμο στη Γερμανία και ανά τη Μεσόγειο για να δουλέψει σε καταναγκαστικά έργα.

Στη διαδήλωση αυτή συμμετείχαν άνθρωποι απ’ όλα τα λαϊκά στρώματα: απλοί μαγαζάτορες, άνθρωποι που είχαν εξοριστεί από το δικτατορικό καθεστώς του Μεταξά πριν τον πόλεμο, άνθρωποι φτωχοί που ζούσαν στα «λασπόσπιτα και στα τέρματα», πρόσφυγες από την Μικρά Ασία, ανάπηροι , άνθρωποι που είχαν χάσει συγγενείς τους στον πόλεμο, μικρά παιδιά, φοιτητές  όλους αυτούς τους ένωνε ο διακαής πόθος για την απελευθέρωση της πατρίδας από τους κατακτητές. Με αίσθημα ενότητας, κοινού σκοπού, αγωνιστικότητας, με θάρρος και αποφασιστικότητα, όλοι τους ευαισθητοποιήθηκαν απο κοινού με στόχο την ελευθερία. Απέναντί τους στάθηκαν ως αμείλικτοι τιμωροί οι γερμανικές δυνάμεις («σπάθες και αλόγατα...πολυβόλα» / «πέσανε οι πρώτες πιστολιές» / «σήκωσαν τους πρώτους νεκρούς...»), με σκληρότητα και βαναυσότητα άρχισαν να πυροβολούν αδιάκριτα μέσα στο άμαχο πλήθος σκορπώντας τον θάνατο. Γι’ αυτούς οι διαδηλωτές ήταν οι «εχθροί» που τόλμησαν να αμφισβητήσουν την ανωτερότητα και την κυριαρχία τους (θρασύδειλη στάση). Παρ’ όλα τα θύματα όμως ο κόσμος συσπειρώθηκε, με έβλημα την ελληνική σημαία και δεν σκορπίστηκε – όπως έγινε στην κηδεία του Κ. Παλαμά στις 28 Φεβρουαρίου του 1943 – παρά με αυταπάρνηση και αυτοθυσία έμειναν ενωμένοι για την ελευθερία και μαζί τους συμπάσχανε και πολλοί άλλοι άνθρωποι, Έλληνες και μη, σε όλο τον κόσμο, άνθρωποι που υπηρετούσαν τα ιδεώδη της δημοκρατίας της ελευθερίας και της ειρήνης («ήταν τώρα δεμένοι...σ’ άλλη γη...»)

«Σε αυτό το φέρετρο ακουμπάει η Ελλάδα» είπε εύστοχα ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός δίνοντας το πνεύμα ομόθυμης παρουσίας του λαού στην κηδεία. Και «με μια φωνή όσο ποτέ δυνατή» απήγγειλε το ποίημα Παλαμάς προς τιμήν του μεγάλου ποιητή: Ηχήστε οι σάλπιγγες... Καμπάνες βροντερές, δονήστε σύγκορμη τη χώρα πέρα ως πέρα... Βογκήστε τύμπανα πολέμου... Οι φοβερές σημαίες, ξεδιπλωθείτε στον αέρα ! Μα εσύ Λαέ, που τη φτωχή σου τη μιλιά, Ήρωας την πήρε και την ύψωσε ως τ' αστέρια, μεράσου τώρα τη θεϊκή φεγγοβολιά της τέλειας δόξας του, ανασήκωσ' τον στα χέρια... Σ' αυτό το φέρετρο ακουμπά η Ελλάδα ! Ένας λαός, σηκώνοντας τα μάτια του τη βλέπει... κι ακέριος φλέγεται ως με τ' άδυτο ο Ναός, κι από ψηλά νεφέλη Δόξας τονε σκέπει...

Η ηρωίδα προσπαθεί να επιβιώσει και τρέχει ανάμεσα στους «φιλικούς» δρόμους γεμάτη από αισιοδοξία, μαχητικότητα και ελπίδα για την απελευθέρωση από τους κατακτητές. Τα συναισθήματά της κλιμακώνονται και από τη μεριά νιώθει χαρά και υπερηφάνεια που συμμετέχει σε αυτήν τη λαϊκή αντίδραση, από την άλλη όμως γεμίζει τρόμο βλεποντας να συντελείται γύρω της αυτό το έγκλημα και να σκοτώνονται αθώοι ανθρωποι. Ξαφνικά, γίνεται μάρτυρας μιας καθημερινής ασήμαντης σκηνής «ένας ανώτερος στρατηγός του ελληνικού στρατού (πιθανόν από αυτούς που συνεργάζονταν με τους Γερμανούς) είχε βγάλει βόλτα τους τρεις σκύλους του και περπατούσε καμαρωτά» . Την ίδια στιγμή που κάποιοι ομοεθνείς του πέθαιναν εξαθλιωμένοι από την πείνα ή εκτελούνταν με βαναυσότητα για τον αγώνα τους για την ελευθερία  αυτή η τραγική αντίθεση αποκαλύπτει το θράσος, την αδιαφορία, την αδιαντροπιά, την κενότητα και ηθική κατάπτωση του στρατηγού που δεν ενδιαφέρεται για τίποτα άλλο εκτός από την άνετη ζωή του. Η Πολυξένη αντιδρά «με τα δύο τρύπια μάτια της από δόξα και θάνατο» ( δηλαδή γεμάτα από έντιμους και υπερήφανους αγώνες για την πατρίδα και την ελευθερία που πολλές φορές κατέληξαν στην αυτοθυσία και τον θάνατο) και κατάλαβε πως μέσα στον ελληνικό λαό είχε αρχίσει ο διαχωρισμός σε «εχθρούς» και «φίλους» (προοικονομία για τον Εμφύλιο πόλεμο που ακολουθησε στην Ελλάδα) Τέλος, το απόσπασμα μας γυρίζει πάλι στη φυλακισμένη Πολυξένη που με μελαγχολική και κάπως απαισιόδοξη διάθεση αναρωτιέται για τη διαιώνιση του δράματος του ελληνικού λαού και για την τραγικότητα των συνθηκών στις οποίες ζει («τι καιρός... τελειωμό»)

ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΠΟΛΥΞΕΝΗΣ Η ηρωίδα βρίσκεται αντιμέτωπη με τη στέρηση της ελευθερίας της, τη αλόγιστη βία, την απειλή του θανάτου, τον εξευτελισμό. Παρ’ όλα αυτά παραμένει σταθερή στο σκοπό της και στο ιδανικό της ελεύθερης πατρίδας, έχει αλύγιστη και ακλόνητη αποφασιστικότητα, ακόμα και ανάμεσα στις πιο δύσκολες συνθήκες, θάρρος και παρρησία. Ως ελεύθερο πνεύμα, διέπεται από αυταπάρνηση, καρτερικότητα, αυτοέλεγχο και αξιοπρέπεια.