ΔΗΜΟΣΙΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΔΙΚΑΙΟ Υποκείμενα Διεθνούς Δικαίου Ευθύμιος Παπασταυρίδης © 2011 papastavridis@hotmail.gr

Εισαγωγή Σύχρονος προβληματισμός, καθώς μέχρι τις αρχές του περασμένου αιώνα, ως άποκλειστικά υποκείμενα διεθνούς δικαίου, δηλ. αποκλειστικοί φορείς δικαιωμάτων και υποχρέωσεων κατά το διεθνές δίκαιο, νοούνταν μόνο τα Κράτη. Δημιουργία διεθνών οργανισμών από τις αρχές του περασμένου αιώνα- απευθείας επιβολή διεθνών υποχρέωσεων και αναγνώριση δικαιωμάτων σε άτομα ή μη κρατικές από το 1950 εφεξής έθεσε το ζήτημα των υποκειμένων- βλ. σχετικούς προβληματισμούς περί «εμπολέμων», «εξαρτημένων εδαφών», πολυεθνικών επιχειρήσεων» κ.α. Κομβικής σημασίας είναι η έννοια της διεθνούς νομικής προσωπικότητας: ως νομική προσωπικότητα εννοούμε ένα φορέα που εκφράζει σύνολο ικανοτήτων που ασκούνται με νομικές συνέπειες/θεμελίωδη στοιχεία νομικής προσωπικότητας: η δυνατότητα άσκησης δικαιωμάτων, ανάληψης υποχρέωσεων και η έγερση διεθνούς ευθύνης από παράνομες ενέργειες Η πρακτική σημασία της θεωρητικής συζήτησης περί υποκειμένων έχει ατονήσει τελευταία-σημασία πλέον το jus standi ενώπιον διεθνών οργάνων και η «χρήση» των κανόνων διεθνούς δικαίου

Ιστορική Αναδρομή Ήδη από το 19ο αιώνα είχαν αναγνωρισθεί ορισμένα «άτυπα» υποκείμενα διεθνούς δικαίου, όπως το Βατικανό (‘Holy See’), η Κρακοβία ως ελεύθερη πόλη από το Συνέδριο της Βιέννης, τα καντόνια της Ελβετίας, τα μέρη σε μια εμφύλια σύρραξη κ.α. Ο πρώτος διεθνής οργανισμός με περιορισμένη νομική προσωπικότητα ήταν η Ευρωπαική Επιτροπή για το Δούναβη, βλ. και Διεθνείς Διοικητικές Ενώσεις Η πρώτη ρητή αναγνώριση διεθνούς νομικής προσωπικότητας σε οργανισμό ήρθε το 1949 με την Υπόθεση των Επανορθώσεων ενώπιον του ΔΔΧ. Η συζήτηση μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο επικεντρώθηκε στην νομική προσωπικότητα των ατόμων με την υιοθέτηση πληθώρας συμβάσεων ανθρωπίνων δικαιωμάτων-επίσης με τις δίκες της Νυρεμβέργης και του Τόκιου ετέθησαν οι βάσεις του διεθνούς ποινικού δικαίου

Κράτη- Έννοια Το κράτος αποτελεί σήμερα κοινωνική, πολιτική αλλά και νομική πραγματικότητα γιατί εκφράζει τον κυριότερο τύπο της πολιτικής εξουσίας. Είναι μια οργάνωση αποκλειστικής επιβολής απέναντι στα πρόσωπα και τα πράγματα που υπάγονται στη αρμοδιότητα του. Τρία συστατικά στοιχεία του Κράτους: α) λαός, β) έδαφος, γ) αυθυπόστατη πολιτική εξουσία (βλ. και δικαιοπρακτική ικανότητα σύμφωνα με τη Συνθήκη του Μοντεβίδεο, 1933). Σημαντικό ρόλο στη δημιουργία ενός Κράτους διαδραμτίζει ο θεσμός της αναγνώρισης, καθώς και η άσκηση του δικαίωματος αυτοδιάθεσης των λαών (βλ. επίσης και εισδοχή σε διεθνείς οργανισμούς και δη Ο.Η.Ε.)

Η Νομική Προσωπικότητα των Κρατών Το Κράτος αποτελεί το πρωτογενές ή «αυθεντικό» υποκείμενο διεθνούς δικαίου και έχει πλήρη και αντικειμενική νομική προσωπικότητα. Από τη στιγμή που δημιουργείται ένα Κράτος, τεκμαίρεται ότι διαθέτει πλήρη νομική προσωπικότητα, δηλαδή μπορεί να απολαμβάνει όλα τα δικαιώματα και να υπέχει όλες τις υποχρεώσεις που απορρέουν από τη διεθνή έννομη τάξη. Επίσης διαθέτει την πληρότητα των αρμοδιοτήτων εντός της εδαφικής επικράτειας του (βλ. θεωρία Kompetenz-Kompetenz) Η νομική προσωπικότητα των Κρατών λογίζεται ως «αντικειμενική», καθώς λόγω της αρχής της κυρίαρχης ισότητας όλα τα Κράτη διαθέτουν προσωπικότητα erga omnes, δηλ. έναντι όλων των υποκειμενών του διεθνούς δικαίου.

Διεθνείς Οργανισμοί-Βασικά Στοιχεία Κάθε Δ.Ο. ιδρύεται με διεθνείς συνθήκες που συνάπτουν κράτη ή άλλος Δ.Ο. Η ιδρυτική συνθήκη καθορίζει τους σκοπούς, την οργανική διάρθρωση και την έκταση των αρμοδιοτήτων του Δ.Ο. Τα κύρια όμως χαρακτηριστικά των περισσοτέρων Δ.Ο. είναι ότι α) αποβλέπουν στη διεθνή συνεργασία β) έχουν μονιμότητα, γ) διαθέτουν όργανα χωριστά από εκείνα των κρατών – μελών και δ) τους αναγνωρίζεται διεθνής προσωπικότητα  Ένα βασικό στοιχείο του Δ.Ο. είναι η ανάγκη ο Οργανισμός να διαθέτει δικά του μόνιμα όργανα που να εκφράζουν την βούληση του για την πραγματοποίηση του επιδιωκομένου σκοπού. Ο Δ.Ο. υφίσταται ως νομική οντότητα από την στιγμή που θα τεθεί σε ισχύ η ιδρυτική του συνθήκη. Το πότε θα γίνει αυτό εξαρτάται από το περιεχόμενο της ίδιας της συνθήκης.

Η Νομική Προσωπικότητα των Διεθνών Οργανισμών Αντίθετα με τα Κράτη, οι διεθνείς οργανισμοί ως δευτερογενή υποκείμενα διεθνούς δικαίου διαθέτουν περιορισμένη νομική προσωπικότητα Η ύπαρξη υποκειμένων διεθνούς δικαίου με διαφορετική νομική φύση έγινε αποδεκτή από το ΔΔΧ στις Επανορθώσεις (‘subjects of law in any legal system are not necessarily identical in their nature or in the extent of their rights’, σελ.178). Επίσης, το ΔΔΧ ακολούθησε μια λειτουργική προσέγγιση σχετικά με την ανάγκη απόδοσης νομικής προσωπικότητας σε έναν οργανισμό για την εκπλήρωση των σκοπών του. Οι διεθνείς οργανισμοί διαθέτουν τα δικαίωματα και τις υποχρεώσεις που προβλέπονται από τις ιδρυτικές τους συνθήκες (αρχή της δοτής αρμοδιότητας) και κατά συνέπεια η νομική τους προσωπικότητα περιορίζεται στα ανωτέρω δικαιώματα και υποχρεώσεις-βλ. και θεωρία «έμμεσων ή αφανών εξουσιών» (implied powers) (ICJ, Certain Expenses case, 1962).

Η αντικειμενική διάσταση της νομικής προσωπικότητας των διεθνών οργανισμών Θεωρητικά ισχύει και η αρχή της σχετικής νομικής προσωπικότητας, ήτοι ότι οι οργανισμοί αναγνωρίζονται μόνο από τα Κράτη-μέλη τους (βλ. αρχή res inter alios acta). Διαφορετική η νομολογία του ΔΔΧ: Στην Υπόθεση των Επανορθώσεων, το Δικαστήριο τόνισε ότι λόγω της σχεδόν οικουμενικής συμμετοχής στον οργανισμό, τα Η.Ε. διαθέτουν αντικειμενική νομική προσωπικότητα-όχι ΄τόσο πειστικό επίχειρημα, καθώς δεν αρκεί μόνο ο αριθμός για να προσδώσει αντικειμενική προσωπικότητα. Η ορθότερη άποψη είναι ότι δυνάμει της σχετικής πρακτικής μετά το 1945, υφίσταται ένα μαχητό τεκμήριο αντικειμενικής προσωπικότητας-πρέκειται για ένα ipso facto γενικό υποκείμενο διεθνούς δικαίου (βλ. και Seyersted) Επίσης, πολλές φορές δεν αρκεί να διαθέτει διεθνή νομική προσωπικότητα ένας οργανισμός για να έχει και ικανότητα δικαίου στις εσωτερικές έννομες τάξεις των Κρατών μελών του, χρειάζεται και ρητή διάταξη εντός της ιδρυτικής συνθήκης (βλ. άρθρο 281 ΣΕΚ).

Συνέπειες της Νομικής Προσωπικότητας των Δ.Ο. α) διεθνείς συνθήκες, συμφωνίες για την έδρα του Οργανισμού, εμπορικές συμφωνίες κ.ά. Ο ΟΗΕ συνάπτει συμφωνίες με τις Ειδικευμένες Οργανώσεις σύμφωνα με τα άρθρα 57 και 63 του Χάρτη, β) να τους παραχωρούνται προνόμια και ασυλίες. Τα προνόμια και οι ασυλίες του Οργανισμού βασίζονται σε συμφωνίες διμερείς ή πολυμερείς, καθώς και στην εθνική νομοθεσία του κράτους, στο έδαφος του οποίου έχει την έδρα του ο Οργανισμός. Αντίστοιχες ασυλίες απολαμβάνουν και οι αντιπρόσωποι του οργανισμού στα κράτη-μέλη ή σε τρίτα κράτη ή οργανισμούς (βλ. inter alia άρθρο 105 Χάρτη, Σύμβαση για τα Προνόμια και Ασυλίες των Ειδικευμένων Οργανισμών του Ο.Η.Ε. (1947) Έθιμο: άγνωστο αν είναι στο ίδιο επίπεδο με τους κανόνες περί ασυλιών των διπλωματικών λειτουργών-το minimum είναι ότι οι υπάλληλοι των διεθνών οργανισμών απολαμβάνουν ετεροδικίας για όλες τις πράξεις που κάνουν εν υπηρεσία.

Συνέπειες της Νομικής Προσωπικότητας των Δ.Ο. (συν.) γ) Το δικαίωμα ενεργητικής ή παθητικής αντιπροσώπευσης. Το πρώτο σχετίζεται με την αποστολή εκπροσώπων του Οργανισμού σε διάφορα κράτη στα πλαίσια συνεργασίας με τα κράτη αυτά, τέλεσης συνδιασκέψεων ή συνεδρίων στο έδαφος των κρατών κ.ά. Το δεύτερο σχετίζεται με την ύπαρξη μονίμων αντιπροσωπειών των κρατών μελών στην έδρα του Οργανισμού που είναι κανονικές διπλωματικές αποστολές. δ) Τέλος, οι διεθνείς οργανισμοί δύνανται να εγείρουν διεθνή αξίωση κατά κράτους μέλους και μη μέλους, όπως επίσης δυνατή είναι η έγερση αξίωσης κατά διεθνούς οργανισμού για παραβίαση κανόνων του διεθνούς δικαίου ή άλλη παράνομη συμπεριφορά. Διεθνή ευθύνη Δ.Ο. Σε περίπτωση παραβίασης μιας διεθνούς υποχρεώσης τους-απαραίτητα στοιχεία α) η απόδοση της παράνομη συμπεριοφοράς στον Δ.Ο. και β) η ύπαρξη μιας διεθνώς παράνομης ενέργειας (βλ. και Επιτροπή Διεθνούς Δικαίου, Σχέδιο Άρθρων για την Ευθύνη των Διεθνών Οργανισμών, 2011) 

Μη Κρατικές Οντότητες- Υποκείμενα ή «Δρώντες» στη Διεθνή Κοινωνία; Υπάρχουν ορισμένες μη κρατικές οντότητες ή μη διακυβερνητικοί οργανισμοί, οι οποίοι δεν θεωρούνται υποκείμενα διεθνούς δικαίου per se, ωστόσο έχουν αυξημένο ρόλο στη λήψη αποφάσεων και στην εφαρμογή του διεθνούς δικαίου ως «δρώντες» ή «συμμετέχοντες» (‘participants’, Higgins) Μη-Κυβερνητικές Οργανώσεις (NGO’s): π.χ. Άρθρο 73 Χάρτη πρβλέπει ένα ειδικό συμβουλευτικό ρόλο στο Οικονομικό και Κοινωνικό Συμβούλιο-δεν έχουν αναγνωριστεί ως υποκείμενα, αλλά έχουν σημαντικό ρόλο στο πλαίσιο της «κοινωνίας των πολιτών» Το Βατικανό και η Διεθνή Επιτροπή του Ερυθρού Σταυρού, που ιδρύθηκε το 1873 και υπάγεται στο Ελβετικό δίκαιο, αναγνωρίζονται από πολλούς ως «άτυπα» υποκείμενα του διεθνούς δικαίου Εξαρτώμενα Εδάφη ή εδάφη υπό το καθεστώς των Εντόλών και Κηδεμονιών (τελευταίο το Παλάου, 1994) «Τρομοκρατικές Οργανώσεις» στο πλαίσιο της χρήσης βίας/αναγνωρισμένα μέρη σε μη διεθνή ένοπλη σύρραξη σύμφωνα με το δίκαιο των ενόπλων συρράξεων

Το Άτομο: υπόκειμενο ή «χρήστης» του διεθνούς δικαίου; Το άτομο μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο είδε τη θέση του να αναβαθμίζεται: πρώτον, έγινε δέκτης υποχρεώσεων στο πλαίσιο του διεθνούς ποινικού δικαίου (βλ. Νυρεμβέργη, ad hoc διεθνή ποινικά δικαστήρια, ΔΠΔ), δεύτερον, απολαμβάνει μια σειρά ανθρωπίνων δικαιωμάτων βάσει διεθνών συνθηκών (ICCPR, ECHR, ACHR) Επίσης, στο πλαίσιο του δικαίου των διεθνών επενδύσεων, τα άτομα και δη οι επιχειρήσεις έχουν γίνει αντικείμενο διεθνών ρυθμίσεων που προβλέπουν και την προσφυγή σε διεθνή διαιτητικά δικαστήρια (ICSID) Κρίσιμο κριτήριο είναι το jus standi, δηλαδή η δυνατότητα επίκλησης του διεθνούς κανόνα απευθείας από το άτομο ενώπιον ενός διεθνούς δικαστηρίου (βλ. ΕΔΔΑ, ICSID) Υποστηρίζεται η θέση ότι τα άτομα (ως φυσικά ή νομικά πρόσωπα) έχουν καταστεί μερικώς υποκείμενα δικαίου. Ορθότερή, όμως, είναι η άποψη ότι υποκείμενα διεθνούς δικαίου πρέπει να εξακολουθούν να θεωρούνται οι φορείς εκείνοι που ενέχουν υποχρεώσεις και δικαιώματα που απορρέουν από το διεθνές δικαίο και έμφαση να δοθεί στο ποιός είναι σήμερα ο «χρήστης» του διεθνούς δικαίου (Ρούκουνας)