Μάθημα: ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΣΤΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ Διδάσκουσα: ΔΟΜΝΑ ΜΙΧΑΗΛ Επικ. Καθηγήτρια

ΕΝΟΤΗΤΑ 2η ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Αρχαία φιλοσοφία: α. Προσωκρατική φιλοσοφία από τον 6ο αιώνα π.Χ. μέχρι περίπου τα μέσα του 5ου αιώνα π.Χ.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Οι Έλληνες της πρώϊμης εποχής, καθώς και ευρύτατα λαϊκά στρώματα κατά την κλασική εποχή, κυριαρχούνταν από τη μυθική σκέψη, που συνάμα ήταν ανορθολογική και μαγική σκέψη.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Η μυθική σκέψη αποτελεί το παρελθόν αλλά και το παρόν της φιλοσοφίας. Αυτό σημαίνει ότι ο λόγος και ο μύθος έχουν κάποια σχέση μεταξύ τους, με την επισήμανση ωστόσο ότι ο μύθος είναι επινόηση, ενώ ο λόγος γεννά την επιστημονική σκέψη.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Με αφετηρία τη γένεση ή τη δημιουργία του κόσμου εκφράστηκαν πολλές ημιορθολογικές αντιλήψεις, δηλαδή αντιλήψεις με μυθικό χαρακτήρα, οι οποίες στην πορεία συστηματοποιήθηκαν από τον Ησίοδο στο έργο του Θεογονία.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι διάφορες θεότητες, οι οποίες πρόβαλαν κάθε φορά ως αίτιο της αρχής του κόσμου, να θεωρηθούν από τον Ησίοδο ότι κατάγονται από ένα κοινό πρόγονο ή ζεύγη προδρόμων, από τα οποία γεννήθηκαν κατά την κοσμολογική αρχή. Επιπλέον η μετέπειτα σκιαγράφηση από τον Πλάτωνα του φιλοσόφου-βασιλιά φαίνεται να αποτελεί προέκταση της μυθικής εικόνας του θεού ως σοφού και βασιλιά.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Επομένως, πριν έρθουμε στην ορθολογική σκέψη των Ιώνων φιλοσόφων, συντελέστηκε αρχικά η μετάβαση από το μύθο στο λόγο, γεγονός που οριοθετεί και τη γένεση της φιλοσοφίας. Οι πρώτες απόπειρες να εξηγηθεί η αρχή του κόσμου περιορίζονταν σε απλές περιγραφές, τις οποίες οι άνθρωποι απέδιδαν με ανθρωπόμορφα μοντέλα.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Συστηματικοί φιλόσοφοι, όπως ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης, επεδίωξαν να συνενώσουν το μύθο με το λόγο. Ο πρώτος συνέλαβε νοηματικά, μόνο με το μύθο και τα σύμβολα, τη δυαρχία των αισθητών εικόνων και των αρχέτυπων προτύπων σε μυθικές παραστάσεις.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Από τη θέση αυτή δεν είναι λίγες οι αναφορές των αρχαίων φιλοσόφων περί της απλοϊκής αντίληψης που είχε ο Όμηρος για τον κόσμο.

… Έτσι ο Πλάτων, προτιθέμενος να δείξει ότι όλα προέρχονται από τη μεταβολή και την κίνηση και τη μεταξύ τους σύγκρουση, επικαλείται την κοινή με τη δική του άποψη του Πρωταγόρα, του Ηράκλειτου και του Εμπεδοκλή και επαναλαμβάνει τους λόγους του Ομήρου, ο οποίος θεωρούσε τον Ωκεανό πρόγονο των θεών και μητέρα την Τηθύ, υποστηρίζοντας πως όλα είναι προϊόντα της ροής και της κίνησης.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Μετέπειτα και ο Αριστοτέλης αναφέρει τον Ωκεανό και την Τηθύ ως γεννήτορες του κόσμου και αναφέρει ότι το νερό είναι ο όρκος των θεών.

… Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να αναφερθούν και οι νεοπλατωνικές περιγραφές για τις μυθολογικές αντιλήψεις των ορφικών περί κοσμογονίας.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Το όνομα του θρακιώτη Ορφέα συνδέθηκε με τις μυστηριακές λατρείες και θεωρούνταν μαζί με τον Πυθαγόρα προφήτες, καθώς, με τη σεξουαλική αγνότητά του, τις μουσικές ικανότητές του και τη μεταθανάτια προφητική δύναμή του, συνδύαζε δύο στοιχεία, τη ζωή και το θάνατο και στη συνείδηση των ανθρώπων ήταν ο προστάτης διαφόρων τελετουργιών που συνδέονταν με τα δύο ανωτέρω στοιχεία.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Στις θεογονίες που εμφανίστηκαν μετά τον Ησίοδο τόσο εκείνη του χορικού ποιητή Αλκμάνα όσο και του μυθογράφου και θεογονιστή Φερεκύδη (6ο αιώνα π.Χ.), και κυρίως του τελευταίου, αντιλαμβάνεται ο υποψιασμένος αναγνώστης ότι η αντίληψή τους περί της γένεσης του κόσμου, αν και φέρει στο εσωτερικό της στοιχεία διάσπαρτα από την ησιόδεια θεογονία, δεν είναι καθαρά μυθολογική.

ΜΥΘΟΣ Από τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι ο μύθος ενείχε μια δράση και κίνηση, καθώς ενοποιούσε τα αποσπασματικά στοιχεία του κόσμου και της ζωής. Ο μύθος έδινε μια γονιμική δύναμη και μαζί μια εσωτερική αίσθηση υπερβαίνοντας την αντικειμενική και ιστορική διάσταση και δίνοντας στα γεγονότα και στον ίδιο τον κόσμο άλλες δυνατότητες και διαστάσεις από εκείνες της καθημερινότητας.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Ωστόσο με το μύθο ο κόσμος των θεών και η δομή και η εξέλιξη του σύμπαντος αποδίδονταν συμβολικά και με μυθολογικούς όρους. Η ιδέα του ανθρωπομορφικού ή της προσωποποίησης ήταν άμεσα συνυφασμένη με το κοινωνικό, πολιτικό και θρησκευτικό περιβάλλον της εποχής. Το γεγονός αυτό σημαίνει ότι η απομάκρυνση από το μύθο και η μετάβαση στο λόγο δεν ήταν εύκολη υπόθεση.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ αλλά έπρεπε να δεχθεί ουσιαστικές και αποφασιστικές συνδρομές, με αποτέλεσμα την απαλλαγή από την κλειστή παραδοσιακή κοινωνία με αντίστοιχη προσπάθεια για εξέλιξη προς μια ανοιχτή κοινωνία, στην οποία μπορούν να δημιουργηθούν νέες αξίες και να διαμορφωθούν πρωτότυπες ιδέες.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Αυτό βέβαια δε σημαίνει αναγκαία εξάλειψη ή κατάργηση του μύθου, αλλά πολύ περισσότερο η αλλαγή που συντελέστηκε αφορούσε στη συνύπαρξη του λόγου με το μύθο με την επικράτηση του λόγου στο μύθο, του οποίου την ενοποιητική δύναμη χρειάζεται ο λόγος.

… Είναι ιδιαίτερα σημαντικό ότι ο Αριστοτέλης απογύμνωσε το μύθο από τις εξωτερικές διατυπώσεις του, για να κρατήσει την ουσία του, γεγονός που αναδεικνύει και το υπαρξιακό βάθος του.

ΛΟΓΟΣ ΚΑΙ ΜΥΘΟΣ Έτσι η παρουσία του μύθου δεν έλειψε και από τους Προσωκρατικούς, οι οποίοι έθεσαν τα θεμέλια αυτής της αλλαγής, χρησιμοποιώντας το μύθο επικουρικά, δίνοντας προτεραιότητα στο λόγο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ O Θαλής (624-546): αρχή του κόσμου είναι το νερό. Ο Αναξιμένης ο Μιλήσιος (560-500): αρχή ο αέρας η πιο λεπτή, διαπεραστική, κινητική, και πνευματική ύλη. Μόνο αυτός θα μπορούσε να αποτελέσει την πηγή και τον εσωτερικό δεσμό όλου του κόσμου. Ο αέρας ταυτίζεται με το πνεύμα ή την ψυχή, που είναι η αρχή της ζωής.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο Πυθαγόρας (580-500): Σκοπός της διδασκαλίας του είναι να πετύχει την επικοινωνία με το θεό, καθώς οι ψυχές, οι οποίες έχουν θεία προέλευση, έχουν ως αποστολή και κανονιστική αρχή να εξαγνίζονται από τους ρύπους της φυλακής του σώματος. Βασική θεωρία της πυθαγόρειας διδασκαλίας θεωρείται η άποψη ότι η ουσία των όντων είναι ο αριθμός.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος (570-478):ο θεός και το σύμπαν αποτελούν μια και την αυτή πραγματικότητα, είναι το μοναδικό και αμετάβλητο Ον, που εμπεριέχει την αρχή όλων των όντων. Ο θεός του Ξενοφάνη δεν ταυτίζεται με το δημιουργό του κόσμου. Πρόκειται για μια δύναμη κυρίαρχη με ρυθμιστική ενέργεια, που κινεί τα πάντα με τη δύναμη του πνεύματός του.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο Ηράκλειτος (536-470): Τα πάντα βρίσκονται σε διαρκή ροή, σε συνεχή μεταβολή. Ο φιλόσοφος εξέφρασε την παγκοσμιότητα της αλλαγής, καθιστώντας κατανοητό ότι σταθερή και ακίνητη ουσία δεν υπάρχει, καθώς και η έσχατη πραγματικότητα είναι μεταβαλλόμενη ουσία που βρίσκεται σε διαρκή ροή.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ O Παρμενίδης o Ελεάτης (περίπου 540-470): σε αντίθεση προς τον Ηράκλειτο, αρνείται την πραγματικότητα της μεταβολής και της κίνησης, διότι αυτό προϋποθέτει την ύπαρξη κενού χώρου, κατάσταση που θα συντελέσει στο να εισέλθει ένα αντικείμενο και θεωρεί ότι ο κενός χώρος είναι ανύπαρκτος. Ανεπιφύλακτα δέχεται τη δυαρχία και την απουσία της κίνησης, διότι κατά τις θέσεις του το Ον είναι αμετάβλητο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο έσχατος πραγματικός κόσμος είναι το Ον και όλα όσα αντιλαμβανόμαστε δεν είναι παρά μόνο ένα πράγμα, το Ον, το οποίο είναι άφθαρτο, αιώνιο, αδημιούργητο, αμετάβλητο, μοναδικό και αδιαίρετο, μια ομοιογενής κοσμική ουσία. Το Νοειν και το Είναι ταυτίζονται, χωρίς όμως να θεωρεί τη νοητή πραγματικότητα υλική και φθαρτή, ξεχωρίζοντάς την από το φθαρτό και υλικό κόσμο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ O Ζήνων και o Μέλισσος (ακμάζουν τον 5ο αιώνα):Τα αισθητήρια όργανα δε μας δίνουν αξιόπιστες μαρτυρίες. Επομένως, δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η πραγματικότητα είναι πολλαπλή και πολύμορφη. Κατά συνέπεια οι αισθήσεις μας και οι αντιληπτικές διαδικασίες είναι απατηλές, με συνέπεια οι γνώσεις μας για τον κόσμο να μην είναι αληθείς.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ O Εμπεδοκλής (484-424): Τα τέσσερα στοιχεία της φυσικής πραγματικότητας, τη φωτιά, το νερό, τον αέρα και τη γη, τα ονομάζει ριζώματα. Τα πρωταρχικά αυτά στοιχεία είναι αιώνια, ίδια με τον εαυτό τους και αμετάβλητα.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Στην αναδιάταξη των τεσσάρων αυτών στοιχείων οφείλεται η δημιουργία και η καταστροφή του κόσμου. Η αναδιάταξη, που ισοδυναμεί με την κίνηση των στοιχείων, για να συμβεί χρειάζεται μια κινητήρια δύναμη, που θα θέσει τα στοιχεία σε κίνηση. Οι δυνάμεις που κινούν τα στοιχεία ή όπως αλλιώς λέγονται τα ριζώματα, σύμφωνα με τον Εμπεδοκλή, είναι η φιλότητα, δηλαδή η αγάπη και το νείκος, δηλαδή το μίσος. Με βάση αυτές τις δυο δυνάμεις τείνουν τα στοιχεία να ενωθούν ή να αποσυνδεθούν.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ O Αναξαγόρας (500-428) :Αιτία της διαμόρφωσης και οργάνωσης των πραγμάτων είναι μια εξωτερική δύναμη, που δε γεννά τον κόσμο, αλλά τον μορφοποιεί. Αυτή οργανώνει τον κόσμο, βάσει ενός σχεδίου και νόμου που επιβάλλει η ίδια, την ονομάζει νου. Ο νους δεν είναι θεός, ούτε πνεύμα, είναι μια υλική αρχή, η πιο αραιή και πιο λεπτή απ' όλες τις ουσίες. Είναι άπειρος και αυτοκυβέρνητος, δεν αναμιγνύεται με καμιά άλλη πραγματικότητα, είναι μόνος και αυτοσύστατος. Ελέγχει τα έμψυχα, τα μεγαλύτερα και τα μικρότερα και έχει τον έλεγχο ολόκληρης της περιστροφικής κίνησης.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Ο Λεύκιππος έζησε τον 5ο αι.:Ο Λεύκιππος θεώρησε ότι τα άτομα είναι τα έσχατα στοιχεία της πραγματικότητας, τα οποία κινούνται μέσα στον κενό χώρο. Τις απόψεις του Λεύκιππου για τα άτομα και την κίνησή τους στον κενό χώρο υιοθέτησε ο Δημόκριτος (460-357).

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ Κοινά χαρακτηριστικά της Προσωκρατικής φιλοσοφίας: 1. Το μηδέν ή μη ον είναι ανύπαρκτο, ενώ το ον, το γίγνεσθαι είναι αυθύπαρκτα. Επομένως τίποτα δεν μπορεί να γίνει από το τίποτα (ἐκ τοῦ μηδενός), ώστε δεν υφίσταται δημιουργία από το μηδέν και ό,τι υπάρχει υπάρχει αφ' εαυτού.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ 2. Το ον είναι ακίνητο. Το γίγνεσθαι υπάρχει αφ' εαυτού και υποδηλώνει ότι στην ολότητά του είναι ένα διαρκώς παρόν. Αφού δεχόμαστε την ακινήσια του γίγνεσθαι, αυτό σημαίνει κατ' επέκταση ότι στο βάθος του το γίγνεσθαι έχει μια μονιμότητα, μια ταυτότητα, γεγονός που προϋποθέτει ότι για την κίνησή του πρέπει να υπάρχει μια κινούσα δύναμη, η μια άλλη πραγματικότητα που να προκαλέσει την κίνηση.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ 3. Αναφαίνεται η έννοια του απείρου. Θεωρούν το γίγνεσθαι ή το ον ως άπειρο και με αυτό δηλώνουν το εξής: α. ότι το ον είναι άναρχο και ατελεύτητο, β. δεν έχει πέρας, δηλαδή δεν σχετίζεται με μια δεύτερη πραγματικότητα στην οποία να καταλήγει και επομένως να λαμβάνεται ως πεπερασμένο.

ΠΡΟΣΩΚΡΑΤΙΚΟΙ 4. Η αναξιοπιστία της αισθητηριακής πληροφόρησης. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι, όπως Ξενοφάνης, Ηράκλειτος, Παρμενίδης, Δημόκριτος κ.ά. θεωρούν ότι οι αισθήσεις παρέχουν μερική γνώση του πραγματικού και κατά συνέπεια δε μας δίνουν αξιόπιστη πληροφόρηση.