Γ. Μαυρομμάτης

Εισαγωγή Στα προηγούμενα δυο μαθήματα μιλήσαμε τι είναι η ανθρωπογεωγραφία, και κάναμε μια ιστορική αναφορά στη διαδρομή της εξέλιξης της επιστήμης. Σήμερα, θα μιλήσουμε για την έννοια της παγκοσμιοποίησης. Τι είναι η παγκοσμιοποίηση; Σίγουρα μια από τις πιο αφηρημένες έννοιες της εποχής μας. Ίσως για να κατανοήσουμε την παγκοσμιοποίηση χρειάζεται να την προσεγγίσουμε γεωγραφικά. Μέσα από συγκεκριμένα μέρη και πως αυτά τα μέρη ενσωματώνουν ή στέλνουν ροές. Και τι είναι αυτές οι ροές; Μόνο οικονομικές; Η παγκοσμιοποίηση σχετίζεται με μια άλλη γεωγραφία: από τη γεωγραφία των κλειστών τόπων σε μια γεωγραφία ανοικτών τόπων/ ροών. Αυτά και πολλά άλλα θα εξετάσουμε στο σημερινό μάθημα.

Ορίζοντας την παγκοσμιοποίηση Τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση και πότε άρχισε; ‘ Η παγκοσμιοποίηση κινδυνεύει να γίνει ένα παγκόσμιο cliché’ (Lechner and Boli 2000) Η έννοια της παγκοσμιοποίησης προσπαθεί να περιγράψει πάρα πολλά πράγματα που σχετίζονται με τη σύγχρονη ζωή. Η παγκοσμιοποίηση αναφέρεται στην διαδικασία κατά την οποία ο κόσμος γίνεται ένα αλληλοεξαρτώμενο μέρος. Η παγκοσμιοποίηση δεν αναφέρεται μονό σε οικονομικές διαδικασίες αλλά και σε πολιτιστικές, πολιτικές κτλ. Υπάρχει η πολιτική παγκοσμιοποίηση, η οικονομική παγκοσμιοποίηση, η οικονομική παγκοσμιοποίηση κτλ. Η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μια καινούρια διαδικασία. Σύμφωνα με τον Immanuel Wallerstein, άρχισε με την δημιουργία του παγκόσμιου οικονομικού συστήματος τον 16ο αιώνα με την αποικιοκρατία και τη δημιουργία του κέντρου, της περιφερείας και της ημιπεριφέρειας. Το παγκόσμιο σύστημα έως ένα σύστημα με μια κοινή οικονομική βάση, έναν κοινό καταμερισμό εργασίας και διαφορετικά πολιτιστικά συστήματα. Η σημασία της ‘φυλής’ μέσα σε αυτό το σύστημα.

Άλλες ιστορικές περίοδοι έντονης παγκοσμιοποίησης: Η βρετανική αυτοκρατορία του 19ου αιώνα (κυρίως από ) με την άνθηση του ελεύθερου εμπορίου, τη γέννηση της ελεύθερης αγοράς και το εμπόριο με τις αποικίες. Οι αρχές του εικοστού αιώνα και μέχρι τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η εποχή του τελευταίου παγκόσμιου οικονομικού μετασχηματισμού που άρχισε να συντελείται από την δεκαετία του και μετά και τη διάχυση της παγκόσμιας βιομηχανικής παραγωγής σε χώρες του αναπτυσσόμενου κόσμου. Σχέση μεταξύ παγκοσμιοποίησης, παγκόσμιου οικονομικού μετασχηματισμού και μετά-Φορντικών μηχανισμών παραγωγής πλούτου. Από τα παραπάνω καταλαβαίνουμε ότι η έμφαση δίνεται σε μια οικονομική θεώρηση της παγκοσμιοποίησης, η οποία δεν είναι η μόνη.

Είναι η παγκοσμιοποίηση προς όφελος μας; Εξαρτάται από το ποιοι είμαστε. Πριν λίγα χρόνια υποστηριζόταν ότι η παγκοσμιοποίηση βελτιώνει τη ζωή μας αφού μας προσφέρει βιομηχανικά προϊόντα (π.χ. Κινέζικα) σε πολύ φθηνές τιμές. Τώρα όμως οδηγούμαστε σε μια κατάσταση όπου τα ηλεκτρονικά είδη είναι πιο φθηνά από τα τρόφιμα (μια βόλτα στο Βασιλόπουλου μπορεί να κοστίσει πιο πολύ από μια βόλτα στο Πλαίσιο). - Οι υποστηρικτές της παγκοσμιοποίησης διατείνονται ότι δημιουργεί περισσότερους νικητές από χαμένους, αυξάνει τις προσωπικές ελευθερίες και δημιουργεί ανοικτές κοινωνίες (Micklethwait & Wooldridge 2000) Η παγκοσμιοποίηση μειώνει τη φτώχεια (Dollar & Kray 2002, World bank economists). -Οι ενάντιοι της παγκοσμιοποίησης Joseph Stiglist :Η παγκοσμιοποίηση λειτουργεί θετικά όταν οι χώρες διαχειρίζονται μόνες τους τις διαδικασίες, ενώ λειτουργεί αρνητικά όταν αυτή επιβάλλεται από το IMF και άλλους οργανισμούς μέσα από ειδικά περιοριστικά μέτρα (structural adjustment programmes). Ουσιαστικά, υποστηρίζει ότι στην εποχή της παγκοσμιοποίησης τη πραγματική δύναμη κατέχουν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα και οι χρηματοοικονομική κοινότητα ενώ αυτό που χρειάζεται είναι περισσότερη κοινωνική δικαιοσύνη. Έχει αλλάξει το παράδειγμα της παγκοσμιοποίησης μετά τη χρηματοοικονομική κρίση του 2008 και μετά. Ποιοι βγήκαν νικητές από αυτόν τον κύκλο παγκοσμιοποίησης; Κίνα και Γερμανία. Εξαγωγικές χώρες παραγωγής εμπορευμάτων.

Μια ματιά στην τελευταία περίοδο έντονης παγκοσμιοποίηση ς και πως προέκυψε Αναφερόμαστε στην Δυτικό-ευρωπαϊκή και Βόρειο-Αμερικάνικη εμπειρία. Γιατί; Μήπως γιατί το G8 οικονομικά ελέγχει τον κόσμο; Η καινούρια πραγματικότητα. Από το G8 στο G20. Διαφορετικές πορείες βιομηχανοποίησης/ αποβιομηχανοποίησης, κρίσης χρέους κτλ. Θα κάνουμε το μέρος αυτό της παρουσίασης ενδιαφέρον δημιουργώντας αναλογίες και συσχετισμούς μεταξύ της συγκεκριμένης Δυτικό-Ευρωπαϊκής και Βόρειο-Αμερικάνικης αναδιάρθρωσης και της υφιστάμενης στην Ελλάδα. Είναι ο ‘εκσυγχρονισμός που βιώνουμε αποτέλεσμα μιας οικονομικής αναδιάρθρωσης που έχει συμβεί αλλού; Υπάρχουν πολλές εμπειρίες: η Ασιατική, η Λατίνο-Αμερικάνικη (1980 και μετά κρίση χρέους, χαμένη δεκαετία) αλλά ακόμα και η ελληνική εμπειρία. Η βάση της ανάλυσης είναι ότι οι οικονομικές μεταβολές μεταφράζονται στη συνέχεια σε χωρικές μεταβολές. Πώς γίνεται αυτό; Μέσα από το μετασχηματισμό της εργασίας. Από την οικονομική μεταβολή στην μεταβολή της εργασίας και στη συνέχεια στη μεταβολή του χώρου. Μπορεί κάποιος να σκεφτεί τι αλλαγές φέρνει η παρούσα οικονομική κρίση στις πόλεις της Ελλάδας μέσω του ανασχηματισμού του πλαισίου της εργασίας; Τι πόλεις φτιάχναμε και τις πόλεις θα φτιάξουμε στο εγγύς μέλλον. Η δεκαετία του 1970 και η οικονομική αναδιάρθρωση του Δυτικού οικονομικά αναπτυγμένου κόσμου. Μεγάλες αλλαγές στην παγκόσμια οικονομία. Αλλαγές συνεχίζουν να συμβαίνουν και τώρα αλλά ως οικονομική αναδιάρθρωση του οικονομικά αναπτυγμένου Δυτικού κόσμου θεωρείτε η διαδικασία που ξεκίνησε τη δεκαετία του 1970 και συνδέθηκε με την πετρελαϊκή κρίση του 1973, φυσικά οι λόγοι δεν ήταν μόνο αυτοί.

Από το Φορντικό στο μετά-Φορντικό μοντέλο ή από τον «οργανωμένο» στον «ανοργάνωτο» καπιταλισμό

Το Φορντικό μοντέλο- γραμμές παραγωγής, οικονομίες κλίμακες και μαζική κατανάλωση. Ο εργάτης και το αμερικάνικό όνειρο. Το αμερικάνικο σπίτι, οι μοντέρνες συσκευές και το «ήταν όλοι χαρούμενοι». Σας θυμίζει καθόλου το τέλος εποχής που ζούμε; Το δυνατό κράτος το οποίο εγγυόταν τη λειτουργία και έλεγχε την οικονομία. Ο αυστηρός διαχωρισμός μεταξύ βιομηχανικών ζωνών και περιοχών κατοικίας. Ένα οικονομικό σύστημα που έμοιαζε με τρόπο ζωής. Συμφωνία μεταξύ κράτους, συνδικάτων και επιχειρηματιών/ βιομηχάνων. Οι πόλεις ως βιομηχανικά κέντρα παραγωγής. Η βιομηχανική παραγωγή ως βασικός μοχλός οικονομικής δραστηριότητας. Το κράτος ως κράτος πρόνοιας μέσω εκτεταμένης φορολόγησης των επιχειρήσεων. Η πολιτική επικρατούσε της οικονομίας. Μοιάζουν όλα αυτά σε ένα βαθμό με την Ελλάδα ως τώρα και το ρόλο του κράτους; Στο παγκόσμιο σύστημα η ισορροπία εγγυόταν μέσα από την γεωπολιτική επικράτηση της Αμερικής (Pax-Americana).

Από το Φορντικό στο μετά-Φορντικό μοντέλο ή από τον «οργανωμένο» στον «ανοργάνωτο» καπιταλισμό

Εξηγήσεις για τους λόγους της οικονομικής αναδιάρθρωσης Η νέο-μαρξιστική εξήγηση (David Harvey): ο καπιταλισμός ως ένα αντιφατικό σύστημα το οποίο αναπτύσσει σε τακτά χρονικά διαστήματα πληθωριστικές τάσεις. Ένα σύστημα το οποίο αυτό-καταστρέφεται σε τακτά χρονικά διαστήματα και ξαναδημιουργείται- «Δημιουργική καταστροφή» (Shumpeter) Το κεφάλαιο καθώς επενδύεται στην παραγωγή παράγει περισσότερο κεφάλαιο, το οποίο σε συνδυασμό και με άλλες μορφές κεφαλαίου που σώζονται από την εργασία λόγω της αυτοματοποίησης, δημιουργούν πληθωριστικές τάσεις. Κάτι τέτοιο θυμίζει Κίνα του τώρα αλλά δεν αναφέρεται σε όλες τις εμπειρίες. Στη συνέχεια το κεφάλαιο επενδύεται στο χτιστό περιβάλλον. Αλλά αυτό είναι απλά ασπιρίνη. Το σύστημά είναι σε ανισορροπία και για αυτό καταστρέφεται για να ξανά-δημιουργηθεί. Φυσικά υπάρχουν και άλλοι τρόποι καταστροφής του συστήματος όπως κρίσεις χρέους, χρηματοοικονομικά σοκ, φυγή επενδύσεων κτλ. Το σύστημα και οι πόλεις που ζούμε καταστρέφονται με πολλούς τρόπους και όχι με έναν.

Το μετά-Φορντικό μοντέλο και ο «ανοργάνωτος» καπιταλισμός

Το μετά-Φορντικό μοντέλο και ο «ανοργάνωτος» καπιταλισμός ς Από τα μέσα του 1960 και μετά το σύστημα άρχισε να έχει προβλήματα. Τα κέρδη δεν ήταν τόσο μεγάλα όσο τα «χρυσά» χρόνια της προηγούμενης δεκαετίας. Το κόστος εργασίας είχε αυξηθεί, επομένως μικρότερα κέρδη για τις επιχειρήσεις. Το κράτος δεν ήταν πια τόσο «χρήσιμο» για τις επιχειρήσεις. Μήπως ήταν ώρα οι επιχειρήσεις να εφεύρουν ένα άλλο οικονομικό σύστημα πέραν των εθνικών κρατών; Η εμφάνιση του Μετά-Φορντικού συστήματος. Ένα σύστημα που χαρακτηρίζεται από ‘ευέλικτη συσσώρευση’ (Harvey 1989). Η ευελιξία κυρίως αναφέρεται στην παραγωγή και στην εργασία ειδικότερα. Το κόστος της εργασίας πρέπει να μειωθεί. Το κράτος δεν ελέγχει την οικονομία αλλά η οικονομία ελέγχει το κράτος- Η νέα πολιτική που είναι μέχρι τις μέρες μας. Η εργασία είναι πια αδύναμη να διαπραγματευθεί λόγω της μετεγκατάστασης των επιχειρήσεων. Οι επιχειρήσεις διοικούν τον κόσμο- No logo. Μήπως από τις πολυεθνικές επιχειρήσεις έχουμε ήδη περάσει στον κόσμο των hedge and sovereign funds; Η νέα πολιτική οικονομία της ελευθερίας της αγοράς. Πολιτική και οικονομία

Παγκοσμιοποίηση και «ανοργάνωτος» ή «παγκοσμιοποιημένος» καπιταλισμός Ανοργάνωτος καπιταλισμός: λιγότερες αρχές και περιορισμοί διέπουν την οικονομία. Υποτιθέμενα, η ελεύθερη αγορά φέρνει τα μεγαλύτερα δυνατά κέρδη και μέσω του ανταγωνισμού ωφελεί και τους καταναλωτές. Ελεύθερη αγορά ή ελεύθερο πεδίο για τις μεγάλες επιχειρήσεις; Πόσο «ελεύθερη» είναι η ελεύθερη αγορά; Το κράτος αποσύρεται από την οικονομία ή αλλιώς οι παρούσες λεγόμενες διαρθρωτικές αλλαγές και μεταρρυθμίσεις της οικονομίας. Ο φονταμενταλισμός της αγοράς και η παγκοσμιοποίηση ως οικονομικός ελευθεριασμός

Αλλά και κρατικός καπιταλισμός

Αλλά και άλλα συστήματα the Nordic model

Doreen Massey: For space (2005) Η παγκοσμιοποίηση ως ιστορία: η Αφρική θα γίνει σαν την Ευρώπη, ως κάτι που μετασχηματίζει το χώρο σε χρόνο. Μπορεί ο χώρος να είναι διαφορετικός; Α-χωρική παγκοσμιοποίηση: η παγκοσμιοποίηση ως η ‘πρόοδος’ και ‘ορθολογικότητα’ του διαφωτισμού. Ως ασταμάτητη. Μια α-γεωγράφητη οπτική της παγκοσμιοποίησης. Οι χώρες νοούνται σαν να ακολουθούν την ίδια πορεία, τον ίδιο δρόμο. Από τη άλλη, η διαδρομή που υποτιθέμενα ενδείκνυται για αυτές παρουσιάζεται ως μονόδρομος. Η παγκοσμιοποίηση παρουσιάζεται ως μία μόνο διαδρομή. Μια ‘νέο φιλελεύθερη’ παγκοσμιοποίηση. Υπό αυτή την έννοια, η παγκοσμιοποίηση αρνείται την αναγνώριση των διαφορετικών τόπων. Αντίθετα, η παγκοσμιοποίηση θα έπρεπε να οριστεί ως το σημείο συνάντησης διαφορετικών διαδρομών διαφορετικών γεωγραφικών σημείων. Αντίθετα, η κυρίαρχη αυτή αφήγηση είναι χρονική όπως η νεωτερικότητα, ώστε κανείς να μην μπορεί να την αμφισβητήσει

Η Παγκοσμιοποίηση ως εκμηδένιση του χώρου

Μια άλλη άποψη: παγκοσμιοποίηση και γεωγραφία. Μια γεωγραφικά ευαίσθητη παγκοσμιοποίηση. Η γεωγραφία ως περιορισμός

Παγκόσμιες σπουδές

Από τον διεθνισμό στο δια-εθνισμό