Αλίκη Αγγελίδου Τμήμα κοινωνικής ανθρωπολογίας Πάντειο πανεπιστήμιο Όταν οι γυναίκες ταξιδεύουν: γυναικεία μετανάστευση από την Βουλγαρία οικονομικές πρακτικές και έμφυλες ταυτότητες. Αλίκη Αγγελίδου Τμήμα κοινωνικής ανθρωπολογίας Πάντειο πανεπιστήμιο

Η διάβαση των συνόρων είναι ένα οικονομικό φαινόμενο από τις φτωχότερες χώρες της Ευρώπης στις πιο εύπορες. Η μετανάστευση των Βουλγάρων γυναικών δεν είναι καθαρά μόνο οικονομική, αποτελεί ένα τρόπο αντιμετώπισης των ποικίλλων κοινωνικών επιπτώσεων που είχε η κατάρρευση του κοινωνικού κράτους στις χώρες της πρώην Ανατολικής Ευρώπης και η εφαρμογή νέο-φιλελεύθερων πολιτικών που την ακολούθησε. Τα κίνητρα είναι οι σχέσεις μέσα στην οικογένεια, τον επαναπροσδιορισμό στον ιδιωτικό και στον δημόσιο χώρο, και τους έμφυλους ρόλους μέσα και έξω από την οικογένεια.

Τα στοιχεία προέρχονται από επιτόπια συμμετοχική παρατήρηση, συνεντεύξεις και συζητήσεις στα βουλγάρικα, στην Αθήνα και στην περιαστική περιοχή του Μαραθώνα το 2005-2006, και με τις ίδιες πληροφορήτριες το 2007-2008 αμέσως μετά την ένταξη της Βουλγαρίας στην Ε.Ε. για τις ενδεχόμενες αλλαγές στις καθημερινές πρακτικές και αναπαραστάσεις. Παρόλο που η συμμετοχική παρατήρηση έγινε σε γυναίκες διαφορετικών περιοχών, ενός αστικού και ενός αγροτικού χώρου, δεν παρατηρήθηκαν σημαντικές διαφορές στις αναπαραστάσεις. Η στεγανότητα μεταξύ αγροτικού χώρου και αστικού είναι σχετική, καθώς οι μετανάστριες βρίσκονται σε μια συνεχή χωρική κινητικότητα.

Κοινωνικοί μετασχηματισμοί στην μετακομμουνιστική Ανατολική Ευρώπη και γυναικεία μετανάστευση Κοινωνικές συνέπειες που είχε η πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος στην Βουλγαρία ήταν : Η ανεργία. Οι χαμηλά αμειβόμενες εργασίες. Εργασίες που αφορούν την επιβίωση. Η μη επιχειρηματική παραγωγή για τις γυναίκες. Η κοινωνική θέση και η αναπαράσταση του φύλου στην χώρα προέλευσης συνιστά ενδιαφέρον για τον ρόλο του φύλου στην μετανάστευση. Για να τα κατανοήσουμε αυτά πρέπει να δούμε πώς αρθρώνεται ο ρόλος των ίδιων των μεταναστριών γύρω από τα κίνητρα της μετανάστευσης.

Τα οικονομικά κίνητρα της μετανάστευσης Η Βουλγαρική μετανάστευση προς την Ελλάδα ξεκινά στα τέλη του 90’ μετά την Αλβανική μετανάστευση και είναι κατά κύριο λόγο ατομική και γυναικεία. η Ε. Μάρκοβα (2001), περιγράφει τα χαρακτηριστικά της γυναικείας αυτής μετανάστευσης: οι περισσότερες γυναίκες είναι ηλικίας μεταξύ 30-50 έως και 60 ετών, απασχολούνται, νόμιμα και μη, ως οικιακές βοηθοί, για τη φροντίδα κυρίως ηλικιωμένων ατόμων και, δευτερευόντως, μικρών παιδιών καθώς και σε αγροτικές εργασίες. Οι νεότερες απασχολούνται επίσης σε εστιατόρια ή σε κέντρα διασκέδασης. Οι λόγοι εδώ είναι καθαρά οικονομικοί. Μεταξύ Ελλάδας-Βουλγαρίας ως γειτονικές χώρες, το σύνορο είναι εκείνο που δημιουργεί αξία από τις οικονομικές ανισότητες που υπάρχουν στις δύο πλευρές και καθιστά την μετακίνηση συμφέρουσα. Δεν είναι μόνο η έλλειψη εργασίας λόγος για μετανάστευση, αλλά τα γεγονός ότι η εργασία αυτή ήταν κακοπληρωμένη, τα λεφτά δεν επαρκούσαν για τον νέο καπιταλιστικό τρόπο ζωής και προτίμησαν να φύγουν.

Η γεωγραφική γειτνίαση παίζει σημαντικό ρόλο, οι γυναίκες αναφέρουν ως κίνητρο για την επιλογή της Ελλάδας ως χώρα προορισμού την εγγύτητα, γεωγραφική και πολιτισμική ανάμεσα στις δύο χώρες. Η επιλογή της Ελλάδας ήταν επειδή είχαν κάποιον γνωστό ή συγγενή, αλλά καμιά δεν μίλησε για μόνιμη εγκατάσταση. Από τις συζητήσεις προέκυψε ότι η γυναικεία μετανάστευση δεν είχε μόνο οικονομικούς λόγους. Ήταν ένα μέσο επίλυσης οικογενειακών προβλημάτων και διαπραγμάτευσης έμφυλων ρόλων και σχέσεων εξουσίας. Οι γυναίκες από την Βουλγαρία μεταναστεύουν για προσωπικους λόγους όπως λένε, γίνονται έτσι αρχηγοί της οικογένειας, και τα χρήματα που στέλνουν πίσω είναι για τα παιδιά τους και μερικές φορές για τους συνταξιούχους γονείς τους. Ο γυναικείος αριθμός μετανάστευσης από την Βουλγαρία προς την Ελλάδα είναι μεγαλύτερος από εκείνον των αντρών, γιατί όπως υποστηρίζουν οι ίδιες τις «αντρικές» δουλείες τις έχουν προλάβει οι Αλβανοί και μερικοί δεν καταδέχονται να δουλέψουν σε κάτι υποδεέστερο από την εργασία τους στην Βουλγαρία (οικοδομή και αγροτικό τομέα).

Καμιά γυναίκα δεν κάνει στην Ελλάδα την δουλειά που σπούδασε στην Βουλγαρία, και δεν ελπίζει να την κάνει. Κάνουν εργασίες «κατώτερες» κοινωνικά από αυτές που έκαναν στην πατρίδα τους. Ένα άλλο πρόβλημα που επιλύεται με την γυναικεία μετανάστευση είναι εκείνο των διαζυγίων, που οξύνθηκε μετά την πτώση του κομμουνισμού, λόγω της πρώιμης ηλικίας γάμου. Ξεφεύγουν από δύσκολες οικογενειακές καταστάσεις για να κάνουν μια νέα αρχή στη ζωή τους. Πολλές βρίσκουν κάποιον μόνιμο άντρα στην Ελλάδα είτε ντόπιο είτε μετανάστη και άλλες κάνουν εφήμερες σχέσεις ακόμη και αν είναι παντρεμένες στην Βουλγαρία. Οι μεικτοί γάμοι γίνονται για το συμφέρον λένε και το κατακρίνουν. Θεωρούν τους Έλληνες άντρες πολύ πιο «πατριαρχικούς» και κακομαθημένους από τους Βούλγαρους, αυτό γιατί τα κομμουνιστικά καθεστώτα υποστηρίζουν την ισότητα, αλλά με την πτώση του όμως οι γυναίκες έπρεπε να γυρίσουν στον ιδιωτικό χώρο αφού την εξουσία την πήραν οι άντρες.

Οικονομικές στρατηγικές και οριοθετήσεις του εαυτού. Παρατηρούμε δύο διαφορετικές στρατηγικές για το πώς αντιλαμβάνονται οι μετανάστριες τον εαυτό τους, την μετακίνηση, αλλά και την παραμονή τους στην Ελλάδα. Ένα «οικογενειοκεντρικό» και ένα «ατομοκεντρικό» σύστημα. Στην πρώτη ομάδα συγκαταλέγονται γυναίκες 45-65 ετών και ζευγάρια, οπου ο χρόνος της μετανάστευσης στη Ελλάδα είναι «νεκρός». Δεν σπαταλούν χρήματα για την προσωπική τους διασκέδαση και φροντίδα, γιατί τα χρήματα που βγάζουν τα στέλνουν στα παιδιά τους, τα εγγόνια τους, τους συνταξιούχους γονείς τους και σκοπό έχουν την δημιουργία ακινήτου πισω στην χώρα τους. Στην δεύτερη ομάδα βρίσκονται γυναίκες 25-45 ετών, κάποιες από αυτές έχουν παιδιά στην Βουλγαρία που τους στέλνουν χρήματα για τις σπουδές τους. Αυτές οι γυναίκες ζουν στην Ελλάδα στο παρόν, πηγαίνουν διακοπές, ψωνίζουν υλικά αγαθά για τον εαυτό τους, στόχος και αυτών είναι να αποκτήσουν ένα ακίνητο στην Βουλγαρία αλλά και ένα αυτοκίνητο στην Ελλάδα. Δουλεύουν με μεροκάματο και σερβιτόρες και όχι όπως οι μεγαλύτερες ως τροφοί, οικιακοί βοηθοί και αποκλειστικές ηλικιωμένων.

Προοπτικές για το μέλλον Δεν κάνουν σχέδια για το μέλλον, περιμένουν να δουν τις αλλαγές που θα φέρει η ένταξη της Βουλγαρίας στην Ε.Ε. και άλλες έχουν ξεκινήσει τον επαναπατρισμό τους. Λίγες παρακινούν τα παιδιά τους να έρθουν στη Ελλάδα και πρώτος τους στόχος είναι να τους προσφέρουν περισσότερα εφόδια για ένα καλυτερο μέλλον στην Βουλγαρία. Σχετικά με τις προοπτικές για το μέλλον είναι η απόκτηση ενός ακινήτου και οι σπουδές των παιδιών τους, τα χρήματα που βγάζουν δεν έχουν σκοπό να τα επενδύσουν σε κάποια επιχείρηση.

ενώ για ορισμένες γυναίκες η εμπειρία της μετανάστευσης τους επιτρέπει να ξεφύγουν από τους «παραδοσιακούς» ρόλους στους οποίους ωθούνταν από τις μετακομμουνιστικές νέο-φιλελεύθερες και εθνικιστικές πολιτικές και να διεκδικήσουν τη διατήρηση θέσεων και ιδιοτήτων που απέκτησαν κατά το κομμουνιστικό καθεστώς, για άλλες, εξυπηρετεί ακριβώς το αντίθετο, την αναπαραγωγή των ρόλων αυτών μέσα στην οικογένεια.