Οικονομία και περιβάλλον ΙΙ Εισαγωγή Εαρινό εξάμηνο 2015 Διδάσκουσα: Οικονόμου Βέρα

Ιστορική αναδρομή Η οικονομική του περιβάλλοντος & των φυσικών πόρων αποτελεί κλάδο των οικονομικών που έχει διατρέξει μια παράλληλη πορεία με τη γενικότερη οικονομική θεωρία τουλάχιστον από τον 18ο αιώνα, καθώς όλοι οι μεγάλοι κλασικοί οικονομολόγοι έχουν εκφράσει, άμεσα ή έμμεσα, απόψεις, σχετικά με τη διαχείριση των αγαθών και των υπηρεσιών του περιβάλλοντος.

Ι. Μία σύντομη ιστορική αναδρομή…

Ιστορική αναδρομή Adam Smith (1723-1790) Οι διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης θα επέτρεπαν την ανάπτυξη της οικονομίας μέχρι την εξάντληση των φυσικών πόρων.

Ιστορική αναδρομή Thomas Malthus (1798) Νόμο της φθίνουσας απόδοσης: με τη σταθερή προσφορά γης από τη φύση, η παραγωγή των τροφίμων δε θα μπορούσε να αυξηθεί με γεωμετρική πρόοδο, όπως ο πληθυσμός.

Ιστορική αναδρομή John Stuart Mill (1857) Υποστήριξε ότι, η μετατόπιση του ορίου παραγωγικότητας, τόσο από γεωγραφικής πλευράς, όσο και από πλευράς έντασης της καλλιέργειας, αλλά και η βελτίωση της τεχνολογίας και του θεσμικού πλαισίου, θα συνέβαλαν, ώστε να μην καταλήξει η κοινωνία στο σημείο, που προέβλεπε η θεωρία του Malthus.

Ιστορική αναδρομή Karl Marx (1867) Μια βιώσιμη βάση για την κοινωνία είναι εφικτή μόνο όταν το παραγωγικό σύστημα μπορεί να αναπαράγει τον εαυτό του. Marx υπονοούσε, ότι τα φυσικά συστήματα, όπως επίσης και τα οικονομικά και τα πολιτικά, είναι περιορισμένης «αναπαραγωγικότητας»,

Ιστορική αναδρομή Νεοκλασική Θεωρία (περί το 1870) Homo economicus: ατομικά συμφέροντα, μεγιστοποίηση της ατομικής χρησιμότητας, ατομικό ορθολογισμό Παραδοχές: πλήρους πληροφόρησης και γνώσης του ατόμου, ορθολογικής επιλογής και σταθερών προτιμήσεων κ.α.

Ιστορική αναδρομή Vilfredo Pareto (1848-1923) Κριτήριο αριστοποίησης κατά Pareto (βασικό θεώρημα των οικονομικών της ευημερίας - welfare economics): μία κατάσταση χαρακτηρίζεται βέλτιστη, όταν δεν μπορεί να βελτιωθεί η θέση κάποιου ατόμου χωρίς να επιδεινωθεί, ταυτόχρονα, η θέση κάποιου άλλου (βέλτιστο σημείο ισορροπίας στην αγορά). Σε μια ανταγωνιστική αγορά, το σημείο ισορροπίας της αποτελεί μια βελτιστοποίηση κατά Pareto και κάθε βέλτιστο σημείο κατά Pareto αποτελεί σημείο ισορροπίας, εφόσον πληρούνται μια σειρά αυστηρών παραδοχών (π.χ. υπάρχει τέλεια πληροφόρηση για τις επιλογές, δεν υπάρχουν φαινόμενα εξωτερικών οικονομιών, κ.ά.)

Ιστορική αναδρομή Arthur C. Pigou (1877-1959) Προβλήματα όπως: - καταμερισμός του φυσικού πλούτου (εντός και μεταξύ των γενεών), - προστασία των μη-ανανεώσιμων φυσικών πόρων από το Κράτος με τη θέσπιση νομοθεσίας, - παροχή κινήτρων για επενδύσεις σε τομείς όπως η δασοκομία, - επιβολή φόρου ρύπανσης (pigovian tax), - εξωτερικές οικονομίες κ.ά. όχι μόνο μεταξύ ατόμων της ίδιας γενιάς, αλλά και μεταξύ της υφιστάμενης και των μελλοντικών γενεών.

Ιστορική αναδρομή Harold Hotelling (1895–1973) Το πρόβλημα της ελεύθερης πρόσβασης των φυσικών αγαθών, εξαιτίας του προβλήματος της απουσίας δικαιωμάτων ιδιοκτησίας, η οποία έχει ως αποτέλεσμα τον υψηλό βαθμό εκμετάλλευσής τους.

Ιστορική αναδρομή Kenneth E. Boulding (1966) Δοκίμιο για το «Διαστημόπλοιο Γη»: συνδυάζει την οικονομική με άλλες επιστήμες, ώστε να παρουσιάσει την οικονομία ως ένα κυκλικό σύστημα ροής πόρων και το περιβάλλον ως ένα σύνολο, περιορισμένων δυνατοτήτων, φυσικών πηγών και αποθηκευτικών ικανοτήτων για τα απόβλητα. …την αναγκαιότητα της ανακύκλωσης των χρησιμοποιούμενων υλικών, της μείωσης των παραγόμενων αποβλήτων, της διατήρησης των μη-ανανεώσιμων πηγών και της εκμετάλλευσης ανεξάντλητων πηγών ενέργειας, όπως η ηλιακή.

Ιστορική αναδρομή Ayres & Kneese και Kneese et al. (1970) Μοντέλο ισορροπίας της ύλης (Materials Balance Apporach): ανέδειξε τη σημασία της ρύπανσης στο οικονομικό μοντέλο (εξωτερικότητες). Το μοντέλο ανέδειξε τις τρεις βασικές λειτουργίες του φυσικού περιβάλλοντος, ήτοι την παροχή πρώτων υλών (ανανεώσιμων και μη), την αποθήκευση των αποβλήτων (αέριων, υγρών, στερεών) και τις διάφορες υπηρεσίες, όπως η αναψυχή, η απόλαυση ενός καλαίσθητου τοπίου, ακόμη και η πνευματική ικανοποίηση.

Ιστορική αναδρομή Η περιβαλλοντική οικονομία αρχίζει να αναπτύσσεται δυναμικά και με συστηματικό τρόπο ΄60 -΄70 στις Η.Π.Α. ΄80 -΄90 στην Ευρώπη και σε αρκετές αναπτυσσόμενες χώρες της Ασίας, της Λατινικής Αμερικής και της Αφρικής ( Navrud & Pruckner, 1997) ταυτόχρονα με το πρώτο κύμα της οικολογικής ανησυχίας,

Το περιβαλλοντικό πρόβλημα Το περιβαλλοντικό κίνημα «γεννιέται» στη δεκαετία του ’70 και γιγαντώνεται αργότερα… Ανησυχία για το περιβάλλον… Το 1970, η βασική ανησυχία αφορούσε στην υπερκατανάλωση των φυσικών πόρων και στα «όρια της ανάπτυξης» Το 1980 και 1990, η προσοχή στρέφεται στην ικανότητα του περιβάλλοντος να υποδέχεται απόβλητα (κυρίως στην αέρια ρύπανση – αρχικά σε τοπικό επίπεδο και αργότερα σε παγκόσμιο, π.χ. φαινόμενο του θερμοκηπίου)

Το περιβαλλοντικό πρόβλημα Γενικά, το οικονομικό – περιβαλλοντικό πρόβλημα σχετίζεται με: Αυξανόμενη σπανιότητα των φυσικών πόρων Υποβάθμιση των οικολογικών συστημάτων και άρα της ποιότητας των παρεχόμενων υπηρεσιών του περιβάλλοντος Αυξανόμενος πληθυσμός Πολλαπλασιασμός αναγκών και υπερκατανάλωση

Περιβάλλον Κοινωνία Στενότητα/Σπανιότητα Παραγωγή και κατανάλωση ενέργεια Στενότητα/Σπανιότητα Περιβάλλον Κοινωνία Παραγωγή και κατανάλωση Γεωργία Αλιεία Βιομηχανία Νοικοκυριά Εισροές (Φυσικοί πόροι) Εκροές (Απόβλητα)

Οικονομία vs Περιβάλλον; «..Η Βρετανία χρειάστηκε πάνω από τους μισούς φυσικούς πόρους του πλανήτη για να φτάσει στο σημερινό επίπεδο ευημερίας, πόσους πλανήτες θα χρειαστεί μια χώρα σαν την Ινδία;…» Mahatma Gandhi Όταν ρωτήθηκε εάν μετά την ανεξαρτησία της η Ινδία θα φτάσει το επίπεδο ευημερίας της Αγγλίας

υποστηρίζεται ότι οφείλεται, εν μέρει… στη διακριτή προσέγγιση των φυσικών και των ανθρώπινων συστημάτων, κατά το παρελθόν, που δυσχέρανε τον προσδιορισμό των πολυδιάστατων γνωρισμάτων τους και τη βαθύτερη κατανόηση της στενής σύνδεσης τους, στην ελλιπή αναγνώριση των φυσικών συστημάτων ως βάση για την υποστήριξη της ανθρώπινης ζωής, αλλά και ως πηγή πολλών περαιτέρω ωφελειών (τόσο σε επιστημονικό όσο και σε πολιτικό επίπεδο), στην ελλιπή αξιολόγηση τους και στο μη συνυπολογισμό των οικοσυστημικών αξιών στο σχεδιασμό και την άσκηση πολιτικής (Costanza et al. 1997, Sukhdev 2008).

ΙΙ. Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος

Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος Ανάλογα με τη σχέση τους με το περιβάλλον, τα πολύπλοκα συστήματα χαρακτηρίζονται ως - Ανοικτά συστήματα, ανταλλάσσουν ενέργεια και ύλη με το περιβάλλον τους (οι διάφορες οικονομίες, οργανισμοί, οικοσυστήματα είναι ανοικτά συστήματα) - Κλειστά συστήματα, ανταλλάσσουν μόνο ενέργεια με το περιβάλλον τους (η γη είναι κλειστό σύστημα καθώς δέχεται ηλιακή ενέργεια και αποβάλει θερμότητα)

Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος 1ος Νόμος της Θερμοδυναμικής Σε ένα κλειστό σύστημα το ποσό της διαθέσιμης ενέργειας παραμένει σταθερό 2ος Νόμος της Θερμοδυναμικής Η ενέργεια ναι μεν δε μεταβάλλεται ποσοτικά αλλά αλλοιώνεται ποιοτικά χωρίς να είναι δυνατή η επαναχρησιμοποίηση της από το οικονομικό σύστημα. Εντροπία είναι μία μορφή μέτρησης της ενέργειας που δεν είναι διαθέσιμη για παραγωγή έργου (degree of disorder)

Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος Η οικονομία παρουσιάζεται ως ένα σύστημα το οποίο συνεχώς εξάγει, μεταποιεί και χρησιμοποιεί τους φυσικούς πόρους τους οποίους τελικά εναποθέτει πίσω στη φύση (απόβλητα). Καθώς η ύλη χρησιμοποιείται μέσα στο οικονομικό σύστημα η αρχική χρησιμότητα της μειώνεται (αυξάνεται η εντροπία). N. Georgescu-Roegen (1971)

Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος ενέργεια Νερό Αέρας Περιβάλλον Βιοποικιλότητα Έδαφος Εισροές (Φυσικοί πόροι) Οικονομία Παραγωγή και κατανάλωση Γεωργία Μεταφορές Βιομηχανία Νοικοκυριά Εκροές (Απόβλητα)

Σχέση οικονομίας & περιβάλλοντος Στο πλαίσιο της οικονομικής ανάλυσης, ο νόμος της εντροπίας σημαίνει ότι: Η «κατανάλωση» ενέργειας δεν είναι αναστρέψιμη διαδικασία. Η διαθέσιμη ύλη είναι εξαντλήσιμη. Κατά την παραγωγή τελικών προϊόντων, ένα ικανό μέρος της ενέργειας & ύλης που χρησιμοποιείται είναι αδύνατον να ανακυκλωθεί πλήρως Επίσης κατά την παραγωγική διαδικασία υπάρχει σημαντική σπατάλη ενέργειας και ύλης

Περιβαλλοντικά Οικονομικά (Environmental Economics) Η «παραδοσιακή» προσέγγιση - θεωρίες, μεθοδολογικά μοντέλα και τεχνικές που βασίζονται στην κυρίαρχη νεοκλασική οικονομική σκέψη Μέσω της οικονομικής αξιολόγησης επιδιώκεται η τιμολόγηση των φυσικών πόρων ή των περιβαλλοντικών εισροών στην οικονομία καθώς και των εκροών της, συμπεριλαμβανομένων και αυτών που δεν εντάσσονται στις αγοραίες συναλλαγές (π.χ. καθαρός αέρας, βιοποικιλότητα κ.α.) ενσωμάτωση στην εσωτερική κυκλική ροή της οικονομίας. ικανότητα υποκατάστασης (substitutability) κατασκευασμένου-φυσικού κεφαλαίου

Προσέγγιση Περιβαλλοντικών Οικονομικών: Το παραδοσιακό μοντέλο κυκλικής ροής μιας οικονομίας Πηγή: Changing perspectives on the environment, p.p. 7-8 GDAE.org

Οικολογικά Οικονομικά (Ecological Economics) Σε αντίθεση με την εφαρμογή των οικονομικών θεωριών στο περιβάλλον, τα οικολογικά οικονομικά επιδιώκουν να τοποθετήσουν την οικονομική δραστηριότητα μέσα στο πλαίσιο των βιολογικών και φυσικών συστημάτων που υποστηρίζουν τη ζωή. Το οικονομικό σύστημα θεωρείται ως ένα υπο-σύστημα του ευρύτερου οικοσυστήματος (socio-ecological system).

«Η οικονομική είναι μια επιστήμη της ζωής, περισσότερο κοντινή με τη Βιολογία παρά με τη Μηχανική». Alfred Marshall, Principles of Economics 1890

Οικολογικά Οικονομικά (Ecological Economics) Στο πλαίσιο αυτό, η οικονομική αποτίμηση με χρηματικούς όρους (valuation) δεν μπορεί να συλλάβει επαρκώς την πολυπλοκότητα των οικολογικών διεργασιών και πόσο μάλλον του ευρύτερου κοινωνικο-οικολογικου συστήματος. Η αξιολόγηση (evaluation) στο πλαίσιο των οικολογικών οικονομικών, προτείνει μια διεπιστημονική, ολοκληρωμένη προσέγγιση που βασίζεται στις ενεργειακές ροές, στη φέρουσα ικανότητα του περιβάλλοντος, στα προτάγματα της οικολογικής ισορροπίας, στις σχετικές αξίες και όχι στις αξίες per se.

Προσέγγιση Οικολογικών Οικονομικών: Διευρυμένο μοντέλο κυκλικής ροής της οικονομίας Πηγή: Changing perspectives on the environment, pp. 7-8 GDAE.org

Οικονομία vs Περιβάλλον; Οι αισιόδοξοι (Growth optimists) Μακροπρόθεσμα η οικονομική μεγέθυνση - επέκταση του εμπορίου και η περιβαλλοντική προστασία θα είναι αμοιβαίως συμβατές και υψηλά συσχετιζόμενες. (Environmental Economics - Solow/Stiglitz). Οι απαισιόδοξοι (Growth pessimists) Η συνεχιζόμενη οικονομική μεγέθυνση δεν είναι εφικτή ούτε επιθυμητή. Η τεχνολογική καινοτομία είναι λιγότερο σημαντική από την ικανότητα των οικοσυστημάτων να προσαρμόζονται στις αλλαγές και έτσι ζητούνται τεχνολογικά & θεσμικά μέτρα που να μειώσουν τη διεκπεραιωτικότητα της ύλης και της ενέργειας από το περιβάλλον στην οικονομία και πίσω σε αυτό. (Ecological Economics - Georgescu-Roegen).

Οικονομία vs Περιβάλλον; Το αισιόδοξο σενάριο Herman Kahn (1976) «Τα επόμενα 200 χρόνια: Ένα σενάριο για την Αμερική και τον Κόσμο» Ο πληθυσμός θα συνεχίσει να αυξάνεται στα επόμενα 200 χρόνια με μειούμενο ρυθμό αύξησης, αλλά αυξανόμενο κατά κεφαλήν εισόδημα. Η συνέχιση της οικονομικής μεγέθυνσης θα ωφελήσει πολύ τους φτωχότερους λαούς μέσα από την ανάπτυξη νέων τεχνολογιών. Η τεχνολογική πρόοδος θα διευρύνει τα φυσικά όρια, μέχρι του σημείου να μην υπάρχουν.

Το μέλλον της ανθρωπότητας σύμφωνα με την οπτική του Kahn 2176 15 δισ. άνθρωποι 300 τρισ.δολάρια ΑΕΠ 20.000 δολ. κατά κεφαλή 1976 4,1 δισ. άνθρωποι 3,5 τρισ.δολάρια ΑΕΠ 1300 δολ. κατά κεφαλή 1776 750 εκ άνθρωποι 150 δισ.δολάρια ΑΕΠ 200 δολ. κατά κεφαλή

Οικονομία vs Περιβάλλον; Julian Simon, “The Ultimate Resource” 1981 «Η ανθρώπινη φαντασία και επινοητικότητα θα οδηγήσει στο να ξεπεράσουμε τα όρια…» Το σύνολο της εργασίας στη 2η έκδοσή της μπορεί να βρεθεί στη διεύθυνση: http://www.juliansimon.com/writings/Ultimate_Resource/

Οικονομία vs Περιβάλλον; Το απαισιόδοξο σενάριο Με δεδομένες τις συνθήκες, σε λιγότερο από 100 χρόνια οι φυσικοί πόροι εξαντλούνται και το σύστημα καταρρέει. Και αν δεν εξαντληθούν οι πόροι η κατάρρευση θα προέλθει είτε από υπερβολική ρύπανση είτε από υπερπληθυσμό. Η μεγέθυνση δεν μπορεί να συνεχιστεί. Είτε θα περιοριστεί εθελούσια, είτε θα οδηγηθούμε σε κατάρρευση του συστήματος.

Το απαισιόδοξο σενάριο Meadows, et al. 1992. Beyond the Limits. Chelsea Green Publishing Company, ISBN 0-930031-62-8.

Και μία άλλη άποψη… George Carlin on the environment

ΙΙΙ. Αειφόρος Ανάπτυξη – Βιωσιμότητα (Sustainable Development)

Αειφόρος Ανάπτυξη - Βιωσιμότητα Ψάχνοντας μία ισορροπία μεταξύ της οικονομικής μεγέθυνσης και της υγείας των οικοσυστημάτων… γεννήθηκε η ιδέα της Αειφόρου Ανάπτυξης (Αειφορία) ή Βιώσιμης Ανάπτυξης (Βιωσιμότητα).

Ανάπτυξη – Οικονομική μεγέθυνση Τη δεκαετία ʼ70 σε διάφορες στατιστικές οι άνθρωποι δήλωναν μη ικανοποιημένοι από την ποιότητα ζωής παρότι οι ρυθμοί ανάπτυξης αυξάνονταν ραγδαία. Αυτό έστρεψε την προσοχή στην επανεξέταση των δεικτών ανάπτυξης (ΑΕΠ) και στην προσπάθεια για εξεύρεση δεικτών που να περιλαμβάνουν μη μετρήσιμες ποσοτικά ανθρώπινες αξίες όπως το περιβάλλον και η ανεργία. (Pearce and Turner, 1990)

Ανάπτυξη – Οικονομική μεγέθυνση Στο πλαίσιο της οικονομικής μεγέθυνσης, η ευημερία εκτιμάται μέσω του κατά κεφαλήν ΑΕΠ (Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν), το οποίο (συνολικά) θα πρέπει να αυξάνεται με μεγαλύτερο ρυθμό από τον πληθυσμό. Ωστόσο, το ΑΕΠ Δεν κοστολογεί τα αποθεματικά του φυσικού πλούτου όπως και τα αποτελέσματα των απωλειών τους. Δεν εκφράζει την κατανομή του εισοδήματος και τους δείκτες βιοτικού επιπέδου

Ανάπτυξη – Οικονομική μεγέθυνση Η αειφόρος ανάπτυξη αναζητά διαφορετικά μέτρα. Οι αυξημένες εκροές αγαθών και υπηρεσιών αποτελούν μέρος του επιθυμητού αποτελέσματος, θεωρώντας όμως εξίσου σημαντική τη διατήρηση της οικολογικής βάσης της οικονομίας – γόνιμα εδάφη, φυσικά οικοσυστήματα, αλιεύματα, υδατικούς πόρους κτλ. (Για μία ανασκόπηση θεωριών και εφαρμογών στο πεδίο της Βιώσιμης Ανάπτυξης, βλ. Harris et al., 2001)

Περί αειφορίας και άλλων δαιμονιών… (Ακριβές απόσπασμα από τη συνεδρίαση της Βουλής των Ελλήνων της 22ας Σεπτεμβρίου 2000, κατά τη συζήτηση του Ν.2742/99 περί «Χωροταξικού σχεδιασμού και αειφόρου ανάπτυξης») ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΝΤΖΕΣ: Η δεύτερη γενική παρατήρηση που θέλω να κάνω, κύριε Πρόεδρε, είναι η εξής: Είμαι και εγώ απ' αυτούς που δεν καταλαβαίνουν τη λέξη "αειφόρος". Μήπως έχει την έννοια του διαρκούς, έχει την έννοια που αναφέρεται μόνο στη φύση; Εάν αναφέρεται στην ανάπτυξη, μπορεί να υπάρχει ανάπτυξη μη συνεχής; Εγώ δεν το καταλαβαίνω αυτό. Είναι ένας σολοικισμός. 'Η πρέπει να απορριφθεί αυτή η λέξη ή να διευκρινιστεί. ΠΡΟΕΔΡΕΥΩΝ (Παναγιώτης Σγουρίδης): Αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΝΤΖΕΣ: Αν μιλάμε δημοτική, είναι αειφόρα, αν μιλάμε καθαρεύουσα...

Περί αειφορίας και άλλων δαιμονιών… ΠΡΟΕΔΡΕΥΩΝ (Παναγιώτης Σγουρίδης): Αειφόρος σημαίνει αυτοτροφοδοτούμενη ανάπτυξη. ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΚΟΥΒΕΛΑΣ: Δεν είναι αυτό, κύριε Πρόεδρε. Δεν εννοεί αυτό. ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΗΤΣΟΤΑΚΗΣ: Κανείς δεν ξέρει. ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΙΝΤΖΕΣ: Τότε, λοιπόν, να πάμε γραμματικά. Πρέπει να είναι "αειφόρα" άμα είναι δημοτική. 'Άμα είναι καθαρεύουσα πρέπει να είναι "αειφόρος". Είναι τριγενές και δικατάληκτο επίθετο, δευτερόκλιτο επομένως. Αλλά αφού μιλάμε δημοτική, είναι "αειφόρα". Επίσης να προσδιοριστεί η έννοια. Εγώ δεν καταλαβαίνω τι σημαίνει αειφόρος. Εάν αναφέρεται στο περιβάλλον, να γίνει μία ερμηνεία ώστε να γραφτεί στα Πρακτικά για να ξέρουμε περί τίνος πρόκειται. Αν αναφέρεται στην οικονομική ανάπτυξη και στην κοινωνική ανάπτυξη, υπάρχουν άλλες ορολογίες που μπορούν να προσδιορίσουν την έννοια της ανάπτυξης. Το "αειφόρος" είναι θολό ή απροσδιόριστο για μένα.

Τι είναι αειφόρος ανάπτυξη – βιωσιμότητα; Σύμφωνα με τον ορισμό για τη Βιωσιμότητα που παρουσιάστηκε στην Brundland Report (1987): “A development is sustainable when it meets the needs of the present without compromising the ability of the future generations to meet their own needs” Ο Robert Solow (1991) ανέφερε πως: "the system is sustainable as long as the total capital of the system is equal or greater in every next generation.” Οι Costanza και Daly (1992) αναφέρουν πως: “sustainability only occurs when there is no decline in natural capital".

Ισχυρή & Ασθενής Βιωσιμότητα Διακρίνουμε σε ισχυρή και ασθενή βιωσιμότητα με βάση τον επιτρεπόμενο βαθμό υποκατάστασης (substitutability) μεταξύ φυσικού και κατασκευασμένου κεφαλαίου. Ισχυρή: δεν επιτρέπεται Ασθενής: επιτρέπεται αρκεί το συνολικό κεφάλαιο να παραμένει σταθερό

Είναι εφικτή η προοπτική της αειφόρου ανάπτυξης στη σημερινή πραγματικότητα;

Καμπύλη Kuznets ή “inverted U” Ποια είναι η σχέση εισοδήματος & περιβαλλοντικής υποβάθμισης; «…υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι, παρότι η οικονομική μεγέθυνση συνήθως οδηγεί σε περιβαλλοντική υποβάθμιση, κατά τα πρώτα στάδια της παραγωγικής διαδικασίας, τελικά, ο καλύτερος και ίσως ο μόνος τρόπος για να διατηρήσεις ένα περιβάλλον υγιές στις περισσότερες χώρες, είναι να γίνεις πλούσιος». (GDAE, 2006)

Καμπύλη Kuznets ή “inverted U”

Environmental Kuznets Curve (EKC) hypothesis Environmental Kuznets Curve for Sulfur Dioxide Emissions The Environmental Kuznets Curve and Carbon Dioxide Emissions Source: World Development Indicators database (2008 data) Πηγή: Panayotou, 1993. Συνεπώς, η προώθηση της οικονομικής μεγέθυνσης ως τρόπο απεύθυνσης στην παγκόσμια κλιματική μεταβολή δε φαίνεται να ευσταθεί.

Global Real GDP and Carbon Dioxide Emissions Πηγή: World Development Indicators database, World Bank.

Projected Carbon Dioxide Emissions through 2030, by Region Global Temperature Trends Projected to 2100 Πηγή: GDAE.org, 2006 projects an increase in global carbon dioxide emissions of about 27% between 1990 and 2004. The growth in carbon emissions i expected to continue in the coming decades. According to the U.S. Energy Information Administration, global CO2 emissions are projected to increase by approximately 59% between 2004 and 2030. These projections are for the U.S.E.I.A.’s “reference case”, which assumes business as usual, with no major efforts to reduce carbon emissions. As we will see, strong polices to shift away from carbon-based fuels could alter these projections. Πηγή: IPCC, 2001

«Η διατήρηση του περιβάλλοντος με την αύξηση του εισοδήματος δεν είναι δεδομένη αλλά εξαρτάται από τους θεσμούς και τις πολιτικές. Η αύξηση του ΑΕΠ δημιουργεί τις προϋποθέσεις για περιβαλλοντική αναβάθμιση μέσω της αύξησης της ζήτησης για περιβαλλοντική ποιότητα και της δημιουργίας των πόρων που μπορούν να την παρέχουν. Ωστόσο, το αν η περιβαλλοντική αναβάθμιση θα επιτευχθεί ή όχι, εξαρτάται κυρίως από τις κρατικές πολιτικές, τους κοινωνικούς θεσμούς και την πληρότητα ή τη χρηστή λειτουργία των αγορών». (GDAE, 2006)

Η υπόθεση του Porter και τα Κόστη των Περιβαλλοντικών Ρυθμίσεων Η παραδοσιακή οικονομική θεωρία υπαγορεύει την ελαχιστοποίηση του κόστους των επιχειρήσεων προκειμένου να είναι ανταγωνιστικές. Έτσι θεωρείται ότι κάθε περιβαλλοντική ρύθμιση επιφέρει επιπρόσθετα κόστη και μειώνει τα κέρδη της (ανεξάρτητα από το αν παρέχει κοινωνικά οφέλη). Αυτή η θεώρηση αμφισβητήθηκε το 1995, από τον M. Porter που ισχυρίστηκε ότι: «το κλειδί για την ανταγωνιστικότητα, είτε πρόκειται για επιχείρηση είτε για ένα έθνος, έγκειται στην ικανότητα για συνεχή καινοτομία. Καλά σχεδιασμένες περιβαλλοντικές ρυθμίσεις παρέχουν κίνητρο για καινοτομία και έτσι μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση του κόστους και σε ανταγωνιστικό πλεονέκτημα».

“Decoupling”: Αποσύνδεση της χρήσης των φυσικών πόρων και των περιβαλλοντικών επιπτώσεων από την οικονομική ανάπτυξη Για την επίτευξη της απόλυτης αποσύνδεσης χρειάζονται φιλόδοξες πολιτικές (η χρήση των πόρων σε παγκόσμιο επίπεδο θα τριπλασιαστεί έως το 2050). Η αποσύνδεση θα χρειαστεί σημαντικές αλλαγές στις πολιτικές, στην επιχειρησιακή λογική και στις καταναλωτικές συνήθειες του κοινού. Αυτές οι αλλαγές δε θα είναι εύκολες.

Παγκόσμια εισροή υλικών (δισ. τόνοι, 1900–2005) Παγκόσμια εισροή υλικών (δισ. τόνοι, 1900–2005) UNEP, 2011. Decoupling Natural Resource Use and Environmental Impacts from Economic Growth http://www.unep.org/resourcepanel/decoupling/files/pdf/decoupling_report_english.pdf

Δύο εκφάνσεις της «αποσύνδεσης» UNEP, 2011. Decoupling Natural Resource Use and Environmental Impacts from Economic Growth http://www.unep.org/resourcepanel/decoupling/files/pdf/decoupling_report_english.pdf

IV. Ecosystem services …as a unifying concept of economy and ecology.

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Ωφελιμιστική προσέγγιση της οικοσυστημικής λειτουργίας μέσω της έννοιας των οικοσυστημικών υπηρεσιών (τέλη της ’70, Gómez-Baggethun et al. 2010) στόχευε στην ανάδειξη των έως τότε «οικονομικά αόρατων» περιβαλλοντικών οφελών στον προσδιορισμό των ανθρώπινων διεργασιών που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά την παραγωγή τους στην ενημέρωση-ευαισθητοποίηση του κοινού για τη διατήρηση της βιοποικιλότητας (De Groot 1987) στενή αλληλοσύνδεση και αλληλεξάρτηση των ανθρώπων και των οικολογικών συστημάτων,

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Η φύση παρέχει υποστηρικτικές για τη ζωή υπηρεσίες, οι οποίες δεν αποτελούν, απλώς, τη βάση για την ακεραιότητα, την υγεία και την προσαρμοστικότητα των οικοσυστημάτων, αλλά επίσης την έμμεση ή άμεση πηγή αγαθών και υπηρεσιών για την ανθρώπινη κοινωνία (εφ’ εξής οικοσυστημικές υπηρεσίες) (De Groot 1992, Costanza et al. 1997, MEA 2003).

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Ο όρος «Λειτουργίες» (Jax 2005) Τη μεταβολή μιας κατάστασης στο χρόνο (διεργασία/process) Το σύνολο των διεργασιών που υποστηρίζουν το οικοσύστημα (functioning) Το ρόλο ενός οργανισμού σε ένα σύστημα (function) Τις ιδιότητες του οικοσυστήματος βάσει της χρησιμότητας του για το ανθρώπινο είδος (functions) Μέρος Σύνολο ταυτόχρονα με το πρώτο κύμα της οικολογικής ανησυχίας, Σχέση μέρους-συνόλου Σχέση οικοσυστήματος-ανθρώπου

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Ο όρος «Υπηρεσίες» (ecosystem/environmental/ecological services) Τα οφέλη (υλικά και άυλα) που λαμβάνει ο άνθρωπος, άμεσα ή έμμεσα, από τις οικοσυστημικές λειτουργίες ή τα οικοσυστήματα (Costanza et al. 2007, MEA 2003)

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Κοινωνικο-οικολογικό σύστημα Οικολογικό σύστημα Οικοσυστημικά στοιχεία και διεργασίες Οικοσυστημικές υπηρεσίες Οικοσυστημικές λειτουργίες Οφέλη για τον άνθρωπο Ανθρώπινες διεργασίες (De Groot 2002, MEA 2005, Boyd and Banzhaf 2007, Fisher et al. 2009)

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Κατηγοριοποίηση των οικ. λειτουργιών ή/και υπηρεσιών Pearce and Turner (1990), De Groot (1992), Daily (1997), Costanza et al. (1997), Noel and O’ Connor (1998), Norberg (1999), Daily (2000), De Groot et al. (2002), Millennium Ecosystem assessment (2003), De Groot and Hein (2005), De Groot (2006), Wallace (2007) κ.α.

Οικοσυστημικές λειτουργίες & υπηρεσίες Αβιοτικοί παράγοντες (π.χ. νερό, έδαφος, κλίμα) Βιοτικοί παράγοντες (οικοσυστήματα, ενδιαιτήματα και βιοποικιλότητα) Ροές ενέργειας και ύλης Θεσμοί και μοτίβα οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής οργάνωσης (Ανθρώπινες δραστηριότητες, τεχνολογίες και πρακτικές, δημογραφία, εκπαίδευση και κουλτούρα, ιδιοκτησία γης, χρήσεις γης κ.α.) Οικοσυστημικά στοιχεία και διεργασίες Ανθρωπογενείς διεργασίες (Οικολογικό Υπο-σύστημα) Κοινωνικο-οικολογικό σύστημα (Κοινωνικό Υπο-σύστημα) Λειτουργίες Ρυθμιστικές Λειτουργίες Ρύθμιση κλίματος Αποθήκευση νερού Διατήρηση εδάφους Ρύθμιση αποβλήτων Λειτουργίες Ενδιαιτήματος Καταφύγιο Ανάπτυξη-αναπαραγωγή Ανθρώπινη κατοικία Λειτουργίες Παραγωγής Τροφή Γενετικοί πόροι Θεραπευτικοί πόροι Πολιτιστικές Λειτουργίες Ψυχαγωγία-Τουρισμός Επιστήμη και εκπαίδευση Πολιτισμική κληρονομιά Στο πλαίσιο αυτό, η οικολογική (στοιχεία, δομές και διεργασίες) και κοινωνική πολυπλοκότητα επιχειρείται να αποδοθεί μέσω ενός πιο περιορισμένου αριθμού λειτουργιών, οι οποίες στη συνέχεια, επανασυλλαμβάνονται ως υπηρεσίες, όταν υποδηλώνεται η σημασία τους για τον άνθρωπο Υπηρεσίες Διατήρηση της παραγωγικότητας Παροχή πόσιμου νερού Διατήρηση κατάλληλων συνθηκών (αέρα, κλίμα κ.α.) διαβίωσης Διατήρηση των ειδών και των γονιδίων Τόπος κατοικίας για τον άνθρωπο Είδη με διατροφική, καλλυντική, τεχνολογική, αγρονομική χρήση Γεωργία & Κτηνοτροφία Χρήση της φύσης για ψυχαγωγία, εκπαίδευση, οικο-τουρισμό Πηγή: Troumbis and Oikonomou (2004) βασισμένο στην κατηγ. των De Groot et al. (2002) και MEA (2003).

Αξιολόγηση οικοσυστημικών υπηρεσιών …στη διαδικασία εκτίμησης της συνεισφοράς αυτών στην ανθρώπινη ευημερία όπως αυτή μεταφράζεται μέσα από τους ευρύτερους σκοπούς, τους ειδικότερους στόχους των ανθρωπινων κοινωνιών ή/και τις συνθήκες που υποστηρίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη. (Costanza and Folke 1997, Farber et al. 2002) Υψηλή υποκειμενικότητα κατά τον προσδιορισμό των αξιών

Αξιολόγηση οικοσυστημικών υπηρεσιών Χρησιμοποιείται για την… Αξιολόγηση των σχεδίων που σχετίζονται με το περιβάλλον Αξιολόγηση και αναθεώρηση νομικών διατάξεων-πολιτικών Αξιολόγηση της υποβάθμισης/καταστροφής των φυσικών πόρων Κοστολόγηση των περιβαλλοντικών υπηρεσιών Λογιστική εκτίμηση του περιβάλλοντος

Αξιολόγηση οικοσυστημικών υπηρεσιών Οικονομική αποτίμηση των οικοσυστημικών υπηρεσιών, κυρίως, μέσω προσδιορισμού της δηλωμένης προτίμησης των ατόμων (Μέθοδος Υποθετικής ή Εξαρτημένης Αξιολόγησης). Εναλλακτικά, αντί να εκτιμηθεί η αξία των οικοσυστημικών υπηρεσιών per se, η σχετική σημασία των συνιστωσών της οικοσυστημικής αξίας μπορεί να προσδιοριστεί και να συγκριθεί μέσω της πολύ-κριτηριακής αξιολόγησης (ΠΚΑ). Οικοσυστημικά στοιχεία και διεργασίες Οικοσυστημικές υπηρεσίες Οικοσυστημικές λειτουργίες Οφέλη για τον άνθρωπο Ανθρώπινες διεργασίες Μέθοδοι πολυ-κριτηριακής ανάλυσης Αξιολόγηση Λήψη αποφάσεων & Διαχείριση Μέθοδοι οικονομικής αποτίμησης

Βιβλιογραφία Boyd J, Banzhaf S (2007) What are the ecosystem services? The need for standardized environmental accounting units. Ecological Economics 63: 616-626. Costanza R, d’Arge R, de Groot RS, Farber S, Grasso M, Hannon B, Limburg K, Naeem S, O’Neill RV, Paruelo J, Raskin RG, Sutton P, van den Belt M (1997) The value of the world’s ecosystem services and natural capital. Nature 387: 253–260. Costanza R, Folke C (1997) Valuing ecosystem services with efficiency, fairness and sustainability as goals. In: Daily G.C. (ed), Nature’s services: Societal Dependence on Natural Ecosystems. Island Press, Washington DC, pp 49-68. De Groot RS (1987) Environmental functions as a unifying concept for ecology and economics. The Environmentalist 7: 105–109. De Groot RS, Wilson M, Boumans R (2002) A typology for the classification and valuation of ecosystem functions, goods and services. Ecological Economics 41: 393-408. GDAE, Environmental and Natural Resource Economics, 2nd edition (2006). Global Development and environment institute of Tufts University. http://ase.tufts.edu/gdae/publications/textbooks/env_nat_res_economics.html Farber SC, Constanza R, Wilson MA (2002) Economic and ecological concepts for valuing ecosystem services. Ecological Economics 41: 375-392. Fisher B, Turner RK, Morling R (2009) Defining and classifying ecosystem services for decision making. Ecological Economics 68: 643-653.

Βιβλιογραφία Gómez-Baggethun E, de Groot R, Lomas PL, Montes C (2010) The history of ecosystem services in economic theory and practice: From early notions to markets and payment schemes. Ecological Economics 69: 1209-1218. Jax K (2005) Function and “functioning” in ecology: What does it mean? Oikos 111: 641-648. Harris, Jonathan M., Timothy A. Wise, Kevin Gallagher, and Neva R. Goodwin, eds. A Survey of Sustainable Development. Washington, D.C.: Island Press, 2001. Herman E. Daly, Joshua Farley (2007) Ecological Economics, Second Edition: Principles and Applications http://www.google.gr/books?hl=en&lr=&id=20R9_6rCLoC&oi=fnd&pg=PR5&dq=ecological+economics+principles+and+applications&ots=ykPyDbISPX&sig=2iK8MDSVdC3kLzP5kzCe1BrljhY&redir_esc=y Millennium Ecosystem Assessment (2003) Ecosystems and Human Well-Being: A Framework for Assessment. Island Press, Washington, DC. Navrud S. and Pruckner G., (1997) Environmental valuation – to use or not to use? Environmental and Resource Economics 10, pp 1-26. Pearce DW, Turner RK (1990) Economics of Natural Resources and the Environment. Harvester Wheatsheaf, Hertfordshire, UK.

Ευχαριστώ!!!