Αντιμετώπιση Προβληματικών Συμπεριφορών – Λειτουργική Ανάλυση Αυτισμός: Εαρινό Εξάμηνο 2015 27 Μαρτίου 2015 Νικόλαος Κυπαρισσός

Ορισμοί Ενισχυτής: Το ερέθισμα που ακολουθεί χρονικά άμεσα μια συγκεκριμένη συμπεριφορά και αυξάνει τη συχνότητα και την ένταση αυτής της συμπεριφοράς στο μέλλον. Ενίσχυση: Η διαδικασία κατά την οποία η παρουσίαση ενός ενισχυτή* οδηγεί στην αύξηση της έντασης και συχνότητας μιας συμπεριφοράς. (*έχει εξακριβωθεί ως ενισχυτής από παρατήρηση στο παρελθόν) Όλοι οι ορισμοί στην ανάλυση συμπεριφοράς γίνονται μετά την παρατήρηση του αποτελέσματος μιας διαδικασίας και είναι διαδικαστικοί, δηλαδή περιγράφουν μια διαδικασία. Προβληματική συμπεριφορά: Μια επικίνδυνη συμπεριφορά για το άτομο που την εκδηλώνει ή για τους άλλους γύρω του, ή μια έντονα αντικοινωνική συμπεριφορά. Παραδείγματα: επιθέσεις σε άλλους ή στον εαυτό του, καταναγκαστικός αυτοτραυματισμός, σοβαρές αντικοινωνικές συμπεριφορές (όπως φτύσιμο άλλων, ύβρεις και προκλήσεις δημόσιας αιδούς).

Τύποι Ενισχυτών Πρωτογενείς ενισχυτές: Οποιοδήποτε ερέθισμα καλύπτει βιολογικές ανάγκες και μειώνει τη σωματική και ψυχολογική πίεση, όπως πόσιμα στην δίψα, φαγώσιμα στην πείνα, ζέστη στο κρύο, δροσιά στη ζέστη, σωματική επαφή όταν υπάρχει ανάγκη για αυτή. Δευτερογενείς ενισχυτές: Οποιοδήποτε ερέθισμα που μέσω κοινωνικής μάθησης* αποκτά ειδικά για το κάθε άτομο ενισχυτική δύναμη, όπως η προσοχή του άλλου, το χάδι, το φιλί, η λεκτική επιβράβευση, συγκεκριμένα αντικείμενα (π.χ. παιχνίδια), συγκεκριμένες δραστηριότητες (π.χ. βόλτα, ποδήλατο, Η/Υ, τηλεόραση) και γενικευμένοι ενισχυτές (π.χ. αυτοκόλλητα, χρήματα, κοινωνική προβολή και αναγνώριση). (*Η διαδικασία όπου πρωτογενείς ενισχυτές συμπίπτουν χρονικά, άρα συνδυάζονται, με δευτερογενείς ενισχυτές σε συνθήκες κοινωνικές.)

Υποθέσεις για τις Προβληματικές Συμπεριφορές Υποθέσεις για τις Προβληματικές Συμπεριφορές Οι προβληματικές συμπεριφορές είναι έκφραση δυσκολίας του ατόμου στις συνθήκες που αυτές εκδηλώνονται και αντίδρασή του στην αύξηση της σωματικής ή ψυχολογικής πίεσης που βιώνει σε αυτές τις συνθήκες. Οι συνθήκες που τις προκαλούν είναι συνήθως: Οι απαιτήσεις των άλλων για δραστηριοποίηση ή ανταπόκριση, Οι προσπάθειες οριοθέτησης του ατόμου από τους άλλους, Οι πτωχές επικοινωνιακές ικανότητες του ατόμου, Η μη-πρόσβαση σε πρωτογενείς ή δευτερογενείς ενισχυτές, Η προσοχή των άλλων (είτε η σπάνια, είτε η εστιασμένη στην προβληματική συμπεριφορά), Το πτωχό σε ερεθίσματα περιβάλλον, ή τέλος, Η ανάγκη για τον αισθητηριακό ερεθισμό που προκαλούν οι συγκεκριμένες συμπεριφορές.

Παρατήρηση & Λειτουργική Ανάλυση Πριν από οποιαδήποτε παρέμβαση σε προβληματικές συμπεριφορές πρέπει να έχουμε αποκλείσει την πιθανότητα να προκαλούνται αυτές από ιατρικούς (σωματικούς) λόγους(ενοχλήσεις εξαιτίας κάποιας οργανικής παθολογίας ή ασθένεια). Για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε και να μειώσουμε τις προβληματικές συμπεριφορές πρέπει πρώτα να ανακαλύψουμε τη λειτουργία τους, δηλαδή, σε ποιες συνθήκες και με ποιους ενισχυτές αυτές ενισχύονται και διατηρούνται. Για να βρούμε τί ενισχύει και τί διατηρεί μια προβληματική συμπεριφορά πρέπει να προβούμε στη Λειτουργική Ανάλυσή της, που θα επιτρέψει να αναγνωρίσουμε τις μεταβλητές στο περιβάλλον που ελέγχουν αυτή τη συμπεριφορά. Οι στόχοι της Λειτουργικής Ανάλυσης είναι: α) Η αναγνώριση της Εξάρτησης Τριών Όρων της προβληματικής συμπεριφοράς, δηλαδή τί προηγείται αυτής και τί την ακολουθεί. β) Η αναγνώριση της λειτουργίας της προβληματικής συμπεριφοράς (σε τί αποσκοπεί και τί καταφέρνει το άτομο με αυτή τη συμπεριφορά).

Η διαδικασία της Λειτουργικής Ανάλυσης Ορισμός της προβληματικής συμπεριφοράς με αντικειμενικούς και μετρήσιμους όρους. Συστηματική παρατήρηση του ατόμου με την προβληματική συμπεριφορά και καταγραφή στοιχείων βάσης σε όλες τις συνθήκες που το άτομο αυτό λειτουργεί (χώρους, χρόνους και πρόσωπα). Αναγνώριση των ερεθισμάτων που είναι παρόντα (απαρτίζουν την παρούσα συνθήκη) όταν εμφανίζεται η προβληματική συμπεριφορά. Αναγνώριση των αποτελεσμάτων που ακολουθούν την προβληματική συμπεριφορά, δηλαδή, τί αλλάζει στο περιβάλλον ή/και στο πώς αντιδρούν τα πρόσωπα, τα οποία είναι παρόντα.

Η διαδικασία της Λειτουργικής Ανάλυσης (συνέχεια) Ο ορισμός μιας υπόθεσης για τη λειτουργία της προβληματικής συμπεριφοράς. Ακολουθεί η συστηματική αλλαγή των συνθηκών εμφάνισης και των αποτελεσμάτων της προβληματικής συμπεριφοράς, για να αποδειχθεί ή να καταρριφθεί η υπόθεση της λειτουργείας της. Όλες οι διαφοροποιήσεις στην προβληματική συμπεριφορά, που παράγονται από τις συστηματικές αλλαγές τις οποίες δοκιμάσαμε, εκτιμώνται συγκρινόμενες με τα στοιχεία βάσης αυτής της συμπεριφοράς. Ανάπτυξη μιας παρέμβασης που βασίζεται στα αποτελέσματα της Λειτουργικής Ανάλυσης και παρακολούθηση της εξέλιξης αυτής της παρέμβασης.

Υποθέσεις λειτουργίας Οι συνήθεις υποθέσεις για τη λειτουργία των προβληματικών συμπεριφορών είναι οι εξής τέσσερεις: - η αποφυγή (ενός αιτήματος για δραστηριοποίηση, μιας δραστηριότητας ή μιας κατάστασης) - η πρόκληση προσοχής (του άλλου) - ο αυτοερεθισμός - η μη-δυνατή πρόσβαση σε ένα επιθυμητό αντικείμενο Είναι πιθανόν η κάθε προβληματική συμπεριφορά να έχει περισσότερες από μια από τις παραπάνω λειτουργίες, δηλαδή ένα συνδυασμό αυτών.

Εργαλεία

Εργαλεία (συνέχεια)

Εργαλεία (συνέχεια)

Εργαλεία (συνέχεια)

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών Μερικές θετικές προσεγγίσεις στη μείωση προβληματικών συμπεριφορών είναι οι ακόλουθες διαδικασίες ενίσχυσης άλλων συμπεριφορών που διαφέρουν από τις προβληματικές: H Διαφορική Ενίσχυση Εναλλακτικής (DRA) ή Ασυμβίβαστης συμπεριφοράς (DRI), όπου παρέχεται ενίσχυση σε κατάλληλες συμπεριφορές ή σε ασυμβίβαστες με τις προβληματικές συμπεριφορές. Η Διαφορική Ενίσχυση Μηδενικής Αντίδρασης (DRO), όπου η ενίσχυση παρέχεται με τρεις τρόπους: α) Ολόκληρης Περιόδου: Ορίζεται μια περίοδος χρόνου όπου πρέπει να απουσιάζει η προβληματική συμπεριφορά, οπότε με την λήξη της παρέχεται άμεσα ο ενισχυτής.

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) β) Χρονικού Διαστήματος: Ορίζονται συγκεκριμένα διαστήματα χρόνου στη διάρκεια μιας θεραπευτικής συνεδρίας στο τέλος των οποίων, εάν δεν έχει εμφανιστεί η προβληματική συμπεριφορά, παρέχεται ο ενισχυτής. γ) Διαστήματα χωρίς Αντίδραση: Ο ενισχυτής παρέχεται στο τέλος κάθε ορισμένου χρονικού διαστήματος στο οποίο δεν εμφανίστηκε η προβληματική συμπεριφορά, αλλά κάθε εμφάνισή της επαναφέρει το χρονόμετρο στην αρχή του διαστήματος.

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Η Διαφορική Ενίσχυση Χαμηλής συχνότητας εμφάνισης της προβληματικής συμπεριφοράς (DRL) χρησιμοποιείται κυρίως όταν υπάρχουν υψηλές συχνότητες της προβληματικής συμπεριφοράς και παρέχεται πάλι με 3 τρόπους: α) Ολόκληρης Περιόδου: Η ενίσχυση παρέχεται στο τέλος της περιόδου, εάν η συχνότητα εκδήλωσης της προβληματικής συμπεριφοράς δεν ξεπερνά μια προαποφασισμένη τιμή, χαμηλότερη από εκείνη της βάσης. β) Χρονικού Διαστήματος: Ορίζονται συγκεκριμένα διαστήματα χρόνου στο τέλος των οποίων παρέχεται ο ενισχυτής, εάν η προβληματική συμπεριφορά δεν ξεπεράσει ένα προκαθορισμένο όριο συχνότητας εμφάνισης.

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) γ) Διαστήματα Μειωμένης Αντίδρασης: Ο ενισχυτής παρέχεται στο τέλος κάθε ορισμένου χρονικού διαστήματος στο οποίο η προβληματική συμπεριφορά εμφανίστηκε εντός κάποιου ορίου, αλλά πιθανή υπέρβαση αυτού του ορίου επαναφέρει το χρονόμετρο στην αρχή του διαστήματος. Οι ακόλουθες διαδικασίες μείωσης μη-επικίνδυνων προβληματικών συμπεριφορών φέρνουν το άτομο, που τις εκδηλώνει, σε επαφή με προγραμματισμένες και λογικές συνέπειες των δύσκολων συμπεριφορών του: Κόστος Συμπεριφοράς: Εάν εμφανιστεί η προβληματική συμπεριφορά, αφαιρείται εμφανώς μια συγκεκριμένη ποσότητα του ενισχυτή.

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Επιπλέον Διόρθωση (overcorrection), που παίρνει δύο μορφές: α) Την Αποκατάσταση, όπου ζητείται από το άτομο να επαναφέρει το περιβάλλον σε καλύτερη κατάσταση από αυτή που ήταν πριν την εκδήλωση της προβληματικής συμπεριφοράς (που ήταν και η αιτία των ζημιών στο περιβάλλον). β) Τη Θετική Πρακτική που εφαρμόζεται σε κοινωνικές περιστάσεις, όπου το άτομο οδηγείται στην κατάλληλη συμπεριφορά που διορθώνει την προβληματική. Χρόνος Εκτός Θετικής Ενίσχυσης (time-out): Εάν το άτομο εκδηλώσει την προβληματική συμπεριφορά, χάνει την ευκαιρία να κερδίσει θετική ενίσχυση ή πρόσβαση σε ενισχυτές για μια συγκεκριμένη χρονική περίοδο.

Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Διαδικασίες μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Ανάλογα λειτουργεί και η Εξαρτημένη Παρατήρηση που εφαρμόζεται σε ομαδικές δραστηριότητες, όπου το άτομο οδηγείται σε μικρή απόσταση από τη δραστηριότητα, με δυνατότητα παρατήρησης της συνέχισης αυτής της ομαδικής δραστηριότητας, χωρίς όμως να του επιτρέπεται να κάνει άλλο παρά να παρατηρεί, ενώ παράλληλα ο δάσκαλος παρέχει ενίσχυση στους άλλους στην ομάδα για την κατάλληλη συμμετοχή τους. Έτσι το άτομο που δέχεται αυτή την παρέμβαση έχει την ευκαιρία να παρατηρήσει ποιες συμπεριφορές των άλλων που συμμετέχουν στην ομάδα δέχονται ενίσχυση.

Γενικές πρακτικές μείωσης προβληματικών συμπεριφορών Αποφεύγουμε να εστιάζουμε την προσοχή μας στην εκδήλωση μιας μη- επικίνδυνης προβληματικής συμπεριφοράς. Σταματάμε άμεσα, ή, αν μπορούμε, προλαβαίνουμε την εκδήλωση, μιας επικίνδυνης συμπεριφοράς διαδικαστικά, δηλαδή χωρίς να εμπλακούμε συναισθηματικά. Ενισχύουμε τις όποιες προσπάθειες του ατόμου να ηρεμήσει με δικές μας υποστηρικτικές αντιδράσεις (π.χ. με ήρεμο πλησίασμα, με συγκεκριμένο έπαινο: «προσπαθείς να ηρεμήσεις», «πολύ καλά»). Μπορεί να χρειαστεί να καθοδηγήσουμε το άτομο σε μια άλλη εύκολη και ανεκτή σ’ αυτό δραστηριότητα, ώστε να επανέλθει σε ηρεμία και να επιστρέψει αργότερα στη δραστηριότητα, κατά την οποία εκδηλώθηκε η προβληματική συμπεριφορά.

Γενικές πρακτικές μείωσης προβληματικών συμπεριφορών (συνέχεια) Αποφεύγουμε να εναντιωθούμε στην προβληματική συμπεριφορά, να εμπλακούμε σε μια «μάχη δυνάμεων», επειδή με αυτόν τον τρόπο μπορεί άθελά μας να ενισχύουμε αυτή την συμπεριφορά. Δεν χρησιμοποιούμε απειλές αλλά δίνουμε ξεκάθαρες οδηγίες τις οποίες πρέπει να μπορούμε να εκτελέσουμε μαζί με το άτομο, εάν χρειαστεί (εάν δεν τις εκτελεί μόνο του) (π.χ. «χέρια κάτω»). Πρόληψη: α) Παρέχουμε ένα πλούσιο ενισχυτικό περιβάλλον. β) Παρατηρούμε τυχόν εμφάνιση ενδείξεων έντασης που μπορεί να οδηγήσουν στην εκδήλωση προβληματικής συμπεριφοράς και αποτρέπουμε την εκδήλωσή της παρέχοντας γρήγορα και ουδέτερα φυσική βοήθεια ή συγκεκριμένο έπαινο για κάποια άλλη κατάλληλη συμπεριφορά του ατόμου.