Το Δεκέμβριο του 1825 αρχίζει η δεύτερη φάση της πολιορκίας

Μετά την απόρριψη από τους πολιορκούμενους της πρότασής του για παράδοση, η πολιορκία έγινε στενότερη και από το Φεβρουάριο οι πολιορκούμενοι πιέζονταν από τις επιθέσεις και από την πείνα Τα νησάκια της λιμνοθάλασσας, προπύργια του Μεσολογγίου, έπεσαν στα χέρια του εχθρού, εκτός από την Κλείσοβα. Ο Ιμπραήμ έφτασε στο Μεσολόγγι με άνδρες.

Οι πολιορκούμενοι μάταια περίμεναν την ενίσχυσή τους από το Ναύπλιο, και η προσπάθεια του ελληνικού στόλου να λύσει την πολιορκία από τη θάλασσα αποδείχτηκε αδύνατη. Οι πολιορκούμενοι μάταια περίμεναν την ενίσχυσή τους από το Ναύπλιο, και η προσπάθεια του ελληνικού στόλου να λύσει την πολιορκία από τη θάλασσα αποδείχτηκε αδύνατη.

Μόνη λύση μέσα σε αυτές τις συνθήκες, που διαρκώς χειροτέρευαν, απέμεινε η έξοδος. Μόνη λύση μέσα σε αυτές τις συνθήκες, που διαρκώς χειροτέρευαν, απέμεινε η έξοδος.

Επίσης ειδοποίησαν σχετικά τους Έλληνες του στρατοπέδου της Δερβέκιστας να προσπαθήσουν να φέρουν αντιπερισπασμό στους Τούρκους. Επίσης ειδοποίησαν σχετικά τους Έλληνες του στρατοπέδου της Δερβέκιστας να προσπαθήσουν να φέρουν αντιπερισπασμό στους Τούρκους. Οι πολιορκημένοι, απελπισμένοι πια, πήραν την οριστική απόφαση να επιχειρήσουν έξοδο τη νύχτα της 10ης Απριλίου προς την 11η, Κυριακή των Βαΐων. Οι πολιορκημένοι, απελπισμένοι πια, πήραν την οριστική απόφαση να επιχειρήσουν έξοδο τη νύχτα της 10ης Απριλίου προς την 11η, Κυριακή των Βαΐων.

Την αυγή της 9 ης Απριλίου σε σύσκεψη αποφάσισαν να σκοτώσουν όλους τους αιχμαλώτους Τούρκους ή χριστιανούς, γιατί ήταν αναγκασμένοι από τη δραπέτευση ενός Βουλγάρου εργάτη που είχε αιχμαλωτισθεί από τους πολιορκημένους. Αποφάσισαν επίσης να σκοτώσουν όλα τα γυναικόπαιδα, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Την αυγή της 9 ης Απριλίου σε σύσκεψη αποφάσισαν να σκοτώσουν όλους τους αιχμαλώτους Τούρκους ή χριστιανούς, γιατί ήταν αναγκασμένοι από τη δραπέτευση ενός Βουλγάρου εργάτη που είχε αιχμαλωτισθεί από τους πολιορκημένους. Αποφάσισαν επίσης να σκοτώσουν όλα τα γυναικόπαιδα, για να μην πέσουν στα χέρια των εχθρών. Ενώ όμως η πρώτη απόφαση πραγματοποιήθηκε, τη δεύτερη απέτρεψε ο Ρωγών Ιωσήφ. Ενώ όμως η πρώτη απόφαση πραγματοποιήθηκε, τη δεύτερη απέτρεψε ο Ρωγών Ιωσήφ. Για τους 600 περίπου ασθενείς και πληγωμένους, αξιωματικούς και στρατιώτες αποφάσισαν να τους πείσουν να μεταφερθούν στα πιο οχυρωμένα μεγάλα σπίτια και εκεί να πεθάνουν πολεμώντας. Εκείνοι δέχτηκαν την απόφαση και η μεταφορά τους έγινε τη νύχτα με τα φανάρια. Για τους 600 περίπου ασθενείς και πληγωμένους, αξιωματικούς και στρατιώτες αποφάσισαν να τους πείσουν να μεταφερθούν στα πιο οχυρωμένα μεγάλα σπίτια και εκεί να πεθάνουν πολεμώντας. Εκείνοι δέχτηκαν την απόφαση και η μεταφορά τους έγινε τη νύχτα με τα φανάρια.

Το μεσημέρι της επόμενης ημέρας καταρτίσθηκε το σχέδιο της εξόδου. Σύμφωνα με αυτό οι πολιορκημένοι θα χωρίζονταν σε τρία σώματα. Το πρώτο και δεύτερο, που αποτελούσαν άνδρες της φρουράς της τον Μακρή και τον Νότη Μπότσαρη, θα έβγαιναν έξω από τις γέφυρες της >και του >, ενώ το τρίτο, απότελούμενο από τους Μεσολογγίτες και τα γυναικόπαιδα τους και συνοδευόμενο από 200 καλούς στρατιώτες με αρχηγούς ντόπιους, θα έβγαινε από τις γέφυρες > και >. Σημείο συναντήσεως ορίσθηκε η μονή του Αγίου Συμεών. Το μεσημέρι της επόμενης ημέρας καταρτίσθηκε το σχέδιο της εξόδου. Σύμφωνα με αυτό οι πολιορκημένοι θα χωρίζονταν σε τρία σώματα. Το πρώτο και δεύτερο, που αποτελούσαν άνδρες της φρουράς της τον Μακρή και τον Νότη Μπότσαρη, θα έβγαιναν έξω από τις γέφυρες της >και του >, ενώ το τρίτο, απότελούμενο από τους Μεσολογγίτες και τα γυναικόπαιδα τους και συνοδευόμενο από 200 καλούς στρατιώτες με αρχηγούς ντόπιους, θα έβγαινε από τις γέφυρες > και >. Σημείο συναντήσεως ορίσθηκε η μονή του Αγίου Συμεών.

Το δειλινό άρχισαν όλοι να μαζεύονται στις προσδιορισμένες θέσεις, από όπου θα εξορμούσαν. Κατά τις 6.30 ακούσθηκε επάνω στον Ζυγό. Όπως είχε συμφωνηθεί, η ομοβροντία του ελληνικού επικουρικού σώματος, που είχε φθάσει από τη Δερβέκιστα. Οι πολιορκημένοι υπολόγισαν ότι οι άνδρες που τουφέκισαν ήταν λίγοι, 300 περίπου και η διαπίστωση αυτή τους λύπησε πολύ. Την ίδια στιγμή ο Ιμπραήμ άρχισε αδιάκοπο βομβαρδισμό του Μεσολογγίου, γεγονός που δημιούργησε στους Μεσολογγίτες την εντύπωση ότι προδόθηκαν από τους πυροβολισμούς. Γεγονός όμως είναι ότι δεν τους πρόδωσαν οι πυροβολισμοί του ελληνικού επικουρικού σώματος, αλλά ένας στις 7 Απριλίου, αγγελιοφόρος παπάς που είχε συλληφθεί λίγο πριν ή ένας ξένος αυτόμολος. Έτσι το σχέδιο των πολιορκημένων ήταν ήδη γνωστό στους εχθρούς, όπως φαίνεται και από τα μέτρα που είχε λάβει ο Ιμπραήμ για να εκμηδενίσει τους Έλληνες. Το δειλινό άρχισαν όλοι να μαζεύονται στις προσδιορισμένες θέσεις, από όπου θα εξορμούσαν. Κατά τις 6.30 ακούσθηκε επάνω στον Ζυγό. Όπως είχε συμφωνηθεί, η ομοβροντία του ελληνικού επικουρικού σώματος, που είχε φθάσει από τη Δερβέκιστα. Οι πολιορκημένοι υπολόγισαν ότι οι άνδρες που τουφέκισαν ήταν λίγοι, 300 περίπου και η διαπίστωση αυτή τους λύπησε πολύ. Την ίδια στιγμή ο Ιμπραήμ άρχισε αδιάκοπο βομβαρδισμό του Μεσολογγίου, γεγονός που δημιούργησε στους Μεσολογγίτες την εντύπωση ότι προδόθηκαν από τους πυροβολισμούς. Γεγονός όμως είναι ότι δεν τους πρόδωσαν οι πυροβολισμοί του ελληνικού επικουρικού σώματος, αλλά ένας στις 7 Απριλίου, αγγελιοφόρος παπάς που είχε συλληφθεί λίγο πριν ή ένας ξένος αυτόμολος. Έτσι το σχέδιο των πολιορκημένων ήταν ήδη γνωστό στους εχθρούς, όπως φαίνεται και από τα μέτρα που είχε λάβει ο Ιμπραήμ για να εκμηδενίσει τους Έλληνες.

Τρία τάγματα από 2400 άνδρες βρίσκονταν εμπρός στη σκηνή του και υπο τις άμεσες διαταγές του, έτοιμα να τρέξουν, όπου θα παρουσιάζονταν ανάγκη. Χίλιοι επίσης ιππείς είχαν πάρει θέσεις ανάμεσα στο στρατόπεδο και στο βουνό και 2000 Αλβανοί από την Κρήτη φρουρούσαν μερικά υψώματα και μερικές χαράδρες προς το ανατολικό μέρος, ενώ το στρατόπεδο και τα στρατεύματα του Ρούμελη βαλέση ήταν επίσης έτοιμα στις θέσεις τους προς το δυτικό μέρος. Τρία τάγματα από 2400 άνδρες βρίσκονταν εμπρός στη σκηνή του και υπο τις άμεσες διαταγές του, έτοιμα να τρέξουν, όπου θα παρουσιάζονταν ανάγκη. Χίλιοι επίσης ιππείς είχαν πάρει θέσεις ανάμεσα στο στρατόπεδο και στο βουνό και 2000 Αλβανοί από την Κρήτη φρουρούσαν μερικά υψώματα και μερικές χαράδρες προς το ανατολικό μέρος, ενώ το στρατόπεδο και τα στρατεύματα του Ρούμελη βαλέση ήταν επίσης έτοιμα στις θέσεις τους προς το δυτικό μέρος.

Όταν νύχτωσε σιωπηλοί οι πολιορκημένοι άρχισαν να περνούν τις γέφυρες και να πλησιάζουν τους εχθρικούς προμαχώνες απαρατήρητοι. Οι περισσότεροι της φρουράς είχαν κιόλας βγεί από τη πόλη και πλαγιασμένοι περίμεναν το σύνθημα του ξεκινήματος. Τότε οι Τουρκοαιγύπτιοι άρχισαν με πυκνά πυρά κανονιών και τουφεκιών να τους χτυπούν και να τους προξενούν πολλές απώλειες. Οι υπολειπόμενοι άνδρες εξακολουθούσαν να βγαίνουν με προφύλαξη και σιωπή. Στις οκτώ και τέταρτο όλοι βρίσκονταν ξαπλωμένοι στην όχθη της τάφρου και έτσι, κάτω από το ακατάπαυστο αυτό πυρ έμειναν μια ώρα σχεδόν, περιμένοντας μάταια τον αντιπερισπασμό των έξω Ελλήνων. Τελικά αποφάσισαν να κινηθούν. Τότε οι Αιγύπτιοι της αριστερής πτέρυγας βγήκαν από τα χαρακώματα και χτυπούσαν το τρίτο σώμα και εμπόδισαν τους περισσότερους Μεσολογγίτες με τα γυναικόπαιδα τους να πηδήσουν τη τάφρο. Άλλοι έπεσαν στα χέρια των εχθρών ενώ άλλοι υποχώρησαν προς τη πόλη. Τη στιγμή εκείνη εξερράγησαν οι υπόνομοι, που είχαν ετοιμάσει οι Έλληνες στη Μεγάλη Ταπία και που είχε αναλάβει τη πυροδότηση ο ιερέας Διαμαντής. Οι άνδρες των δύο άλλων σωμάτων, ανακατωμένοι πια, εξακολουθούσαν να ανοίγουν δρόμο, ενώ από πίσω οι Αιγύπτιοι ακολουθούσαν χτυπώντας τους με τα πυροβόλα και τα όπλα τους. Σε απόσταση 1000 βημάτων από τους εχθρικούς προμαχώνες συνάντησαν τα τρία τάγματα (2400 άνδρες) που διατελούσαν κάτω από τις άμεσες διαταγές του Ιμπραήμ. Οι αθάνατοι πολιορκημένοι με το αμείωτο επιθετικό τους πνεύμα, τους έτρεψαν σε φυγή προς το στρατόπεδο τους. Οι Αιγύπτιοι αυτοί ξαναγύρισαν, διαλυμένοι όμως, και τους παρενοχλούσαν μαζί με τους Αλβανούς με αραιούς πυροβολισμούς. Τότε ένα νέο εχθρικό σώμα, 500 περίπου ιππείς, τακτικοί και άτακτοι από το χωριό Μποχώρι, απέλασε εναντίον τους. Οι Έλληνες όμως τους έτρεψαν σε φυγή. Φεύγοντας οι ιππείς αυτοί έπεσαν πάνω στους άνδρες του μικρού ελληνικού σώματος της Κλείσοβας, στους οποίους επέφερε σημαντικές απώλειες. Τελικά το τουρκικό ιππικό απομακρύνθηκε. Όταν νύχτωσε σιωπηλοί οι πολιορκημένοι άρχισαν να περνούν τις γέφυρες και να πλησιάζουν τους εχθρικούς προμαχώνες απαρατήρητοι. Οι περισσότεροι της φρουράς είχαν κιόλας βγεί από τη πόλη και πλαγιασμένοι περίμεναν το σύνθημα του ξεκινήματος. Τότε οι Τουρκοαιγύπτιοι άρχισαν με πυκνά πυρά κανονιών και τουφεκιών να τους χτυπούν και να τους προξενούν πολλές απώλειες. Οι υπολειπόμενοι άνδρες εξακολουθούσαν να βγαίνουν με προφύλαξη και σιωπή. Στις οκτώ και τέταρτο όλοι βρίσκονταν ξαπλωμένοι στην όχθη της τάφρου και έτσι, κάτω από το ακατάπαυστο αυτό πυρ έμειναν μια ώρα σχεδόν, περιμένοντας μάταια τον αντιπερισπασμό των έξω Ελλήνων. Τελικά αποφάσισαν να κινηθούν. Τότε οι Αιγύπτιοι της αριστερής πτέρυγας βγήκαν από τα χαρακώματα και χτυπούσαν το τρίτο σώμα και εμπόδισαν τους περισσότερους Μεσολογγίτες με τα γυναικόπαιδα τους να πηδήσουν τη τάφρο. Άλλοι έπεσαν στα χέρια των εχθρών ενώ άλλοι υποχώρησαν προς τη πόλη. Τη στιγμή εκείνη εξερράγησαν οι υπόνομοι, που είχαν ετοιμάσει οι Έλληνες στη Μεγάλη Ταπία και που είχε αναλάβει τη πυροδότηση ο ιερέας Διαμαντής. Οι άνδρες των δύο άλλων σωμάτων, ανακατωμένοι πια, εξακολουθούσαν να ανοίγουν δρόμο, ενώ από πίσω οι Αιγύπτιοι ακολουθούσαν χτυπώντας τους με τα πυροβόλα και τα όπλα τους. Σε απόσταση 1000 βημάτων από τους εχθρικούς προμαχώνες συνάντησαν τα τρία τάγματα (2400 άνδρες) που διατελούσαν κάτω από τις άμεσες διαταγές του Ιμπραήμ. Οι αθάνατοι πολιορκημένοι με το αμείωτο επιθετικό τους πνεύμα, τους έτρεψαν σε φυγή προς το στρατόπεδο τους. Οι Αιγύπτιοι αυτοί ξαναγύρισαν, διαλυμένοι όμως, και τους παρενοχλούσαν μαζί με τους Αλβανούς με αραιούς πυροβολισμούς. Τότε ένα νέο εχθρικό σώμα, 500 περίπου ιππείς, τακτικοί και άτακτοι από το χωριό Μποχώρι, απέλασε εναντίον τους. Οι Έλληνες όμως τους έτρεψαν σε φυγή. Φεύγοντας οι ιππείς αυτοί έπεσαν πάνω στους άνδρες του μικρού ελληνικού σώματος της Κλείσοβας, στους οποίους επέφερε σημαντικές απώλειες. Τελικά το τουρκικό ιππικό απομακρύνθηκε.

Ως εδώ οι Έλληνες είχαν χάσει πάνω από 600 άνδρες. Η πιο φοβερή όμως δοκιμασία περίμενε τους νηστικούς, εξασθενημένους και καταπονημένους άνδρες, ιδίως του πρώτου σώματος, στους πρόποδες του Ζυγού. Οι Έλληνες είχαν πολλές απώλειες και από τους κρυμμένους στα διάφορα υψώματα Αλβανούς. Η σύγχυση ήταν μεγάλη. Όμως παντού οι Έλληνες αντιμετώπιζαν με σταθερότητα τον αόρατο εχθρό. Ως εδώ οι Έλληνες είχαν χάσει πάνω από 600 άνδρες. Η πιο φοβερή όμως δοκιμασία περίμενε τους νηστικούς, εξασθενημένους και καταπονημένους άνδρες, ιδίως του πρώτου σώματος, στους πρόποδες του Ζυγού. Οι Έλληνες είχαν πολλές απώλειες και από τους κρυμμένους στα διάφορα υψώματα Αλβανούς. Η σύγχυση ήταν μεγάλη. Όμως παντού οι Έλληνες αντιμετώπιζαν με σταθερότητα τον αόρατο εχθρό.

Είχε αρχίσει να γλυκοχαράζει η Κυριακή των Βαϊων όταν η μάχη έπαψε. Από τους 3000 στρατιωτικούς που πήραν μέρος στην έξοδο, μόνο 1300 σώθηκαν στον Πλάτανο, όπου είχε το στρατόπεδο του ο Καραϊσκάκης. Οι υπόλοιποι 1700 σκοτώθηκαν στις συμπλοκές της εξόδου. Από τις γυναίκες 13 μόνο Σουλιώτισσες σώθηκαν και από τα παιδιά 3 ή 4. Οι απώλειες των Τουρκοαιγυπτίων υπολογίσθηκαν σε Οι κάτοικοι του Μεσολογγίου πολέμησαν με το πιο μεγάλο θάρρος. Είναι πιθανόν ότι η πόλη δεν θα έπεφτε εάν υπήρχαν τρόφημα. Πάρα πολλές γυναίκες ντυμένες με αντρικά ρούχα και οπλισμένες, βρέθηκαν ανάμεσα στους νεκρούς Έλληνες και 6000 γυναίκες και παιδιά οδηγήθηκαν στη σκλαβιά στη Κωνσταντινούπολη και στην Αλεξάνδρεια. Ως προς τις απώλειες των Τούρκων, είναι δύσκολο να τις μάθουμε. Ομολογούν ότι ήταν σημαντικές. Είχε αρχίσει να γλυκοχαράζει η Κυριακή των Βαϊων όταν η μάχη έπαψε. Από τους 3000 στρατιωτικούς που πήραν μέρος στην έξοδο, μόνο 1300 σώθηκαν στον Πλάτανο, όπου είχε το στρατόπεδο του ο Καραϊσκάκης. Οι υπόλοιποι 1700 σκοτώθηκαν στις συμπλοκές της εξόδου. Από τις γυναίκες 13 μόνο Σουλιώτισσες σώθηκαν και από τα παιδιά 3 ή 4. Οι απώλειες των Τουρκοαιγυπτίων υπολογίσθηκαν σε Οι κάτοικοι του Μεσολογγίου πολέμησαν με το πιο μεγάλο θάρρος. Είναι πιθανόν ότι η πόλη δεν θα έπεφτε εάν υπήρχαν τρόφημα. Πάρα πολλές γυναίκες ντυμένες με αντρικά ρούχα και οπλισμένες, βρέθηκαν ανάμεσα στους νεκρούς Έλληνες και 6000 γυναίκες και παιδιά οδηγήθηκαν στη σκλαβιά στη Κωνσταντινούπολη και στην Αλεξάνδρεια. Ως προς τις απώλειες των Τούρκων, είναι δύσκολο να τις μάθουμε. Ομολογούν ότι ήταν σημαντικές.

Η θυσία του Μεσολογγίου που επί 12 μήνες αντιστάθηκε ηρωικά, προώθησε το ελληνικό ζήτημα όσο καμία άλλη νίκη. Πλημμύρισε όλους τους Έλληνες και τους Ευρωπαίους με αισθήματα θαυμασμού για τους άνδρες της φρουράς του και τον ηρωικό πληθυσμό του Μεσολογγίου. Η θυσία του Μεσολογγίου που επί 12 μήνες αντιστάθηκε ηρωικά, προώθησε το ελληνικό ζήτημα όσο καμία άλλη νίκη. Πλημμύρισε όλους τους Έλληνες και τους Ευρωπαίους με αισθήματα θαυμασμού για τους άνδρες της φρουράς του και τον ηρωικό πληθυσμό του Μεσολογγίου.