Εισηγητές: Αλεξίου Εύα, Φερλές Χρήστος Σχολικός Εκφοβισμός Εισηγητές: Αλεξίου Εύα, Φερλές Χρήστος

Τι είναι ο σχολικός εκφοβισμός (bullying); Ο σχολικός εκφοβισμός (school bullying) είναι η επιθετική εκείνη συμπεριφορά που είναι εσκεμμένη, απρόκλητη και επαναλαμβανόμενη. Αποτελεί κατάχρηση εξουσίας και εμπεριέχει ανισότητα στη δύναμη (σωματική ή προσωπικότητας). Δηλ. κατευθύνεται προς τα θύματα που εκλαμβάνονται από τους θύτες ως αδύναμα, είτε σωματικά είτε ψυχολογικά.

Τι δεν είναι ο σχολικός εκφοβισμός; Το bullying, διαφοροποιείται από τις ενδοσχολικές συγκρούσεις, τους καβγάδες και την απλή αντιπαράθεση. Στο σχολικό εκφοβισμό το θύμα επιλέγεται ως ανίσχυρος κι αδύναμος αντίπαλος, η επίθεση εναντίον του προγραμματίζεται και επαναλαμβάνεται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Ο θύτης δρα στοχευμένα. Το θύμα αδυνατεί να υπερασπιστεί αποτελεσματικά τον εαυτό του. Στις ενδοσχολικές συγκρούσεις αντιθέτως, δημιουργούνται αντιπαραθέσεις ανάμεσα σε ομότιμα άτομα. Οι συμπλοκές μεταξύ τους είναι τυχαίες και μεμονωμένες, και είναι περισσότερο ένα «παιχνίδι» κυριαρχίας. Δεν υπάρχει μια ασύμμετρη σχέση εξουσίας.

Μορφές της βίας στον εκφοβισμό Σχολικός εκφοβισμός Σωματικός (physical) Ρατσιστικός (racial) Μορφές Έμμεσος ή Κοινωνικός (social) Λεκτικός (verbal) Ηλεκτρονικός (cyber) Ψυχολογικός (psychological) Οπτικός (visual) Σεξουαλικός (sexual)

Μορφές της βίας στον εκφοβισμό Συνήθως εκδηλώνονται με: χειρονομίες, σπρωξιές, ξυλοδαρμούς, φραστικές επιθέσεις, παρατσούκλια, βρισιές, προσβολές, απειλές, χυδαίες χειρονομίες, εκβιασμούς με σκοπό την απόσπαση χρημάτων, προσωπικών αντικειμένων ή τον εξαναγκασμό του θύματος σε αντικοινωνικές πράξεις, καταστροφή προσωπικών αντικειμένων, κλοπές, δημοσιοποίηση προσωπικών πληροφοριών χωρίς άδεια, δυσφήμηση, σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση, αποκλεισμό και απομόνωση από παρέες, ομαδικά παιχνίδια & κοινωνικές δραστηριότητες, ρατσιστικές συμπεριφορές οι οποίες στοχεύουν στο στιγματισμό της διαφορετικότητας.

Σε κάθε περίπτωση, ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο αποτελούν πράξεις επιθετικότητας, που εκφράζονται με διαφορετικούς τρόπους ανάλογα με την ηλικία και το φύλο. Τα μικρότερα παιδιά εκφράζονται περισσότερο με το σώμα τους, ενώ τα μεγαλύτερα χρησιμοποιούν περισσότερο το λόγο και σταδιακά πιο συγκαλυμμένες μορφές επιθετικότητας, όπως η υπονόμευση και η απομόνωση. Επίσης τα αγόρια γενικά είναι πιο άμεσα και σωματικά επιθετικά, ενώ τα κορίτσια πιο έμμεσα.

Πηγές: «Χαμόγελο του Παιδιού» και Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. Δεκέμβριος 2012

Θύτες – Θύματα – Παρατηρητές Πολλές σύγχρονες έρευνες αναγνωρίζουν μια ιδιαίτερη σχέση ανάμεσα στο παιδί που ασκεί βία και το παιδί που δέχεται τον εκφοβισμό. Η σχέση αυτή χαρακτηρίζεται από ανισότητα δύναμης αλλά και από αμοιβαία ανεπαρκή διαχείριση της επιθετικότητας. Ο μεν θύτης κάνει κατάχρηση της δύναμής του, το δε θύμα δε χρησιμοποιεί καθόλου τη δική του ώστε να προστατευτεί. Κατά κάποιον τρόπο ο ένας χρειάζεται και συντηρεί τον άλλο. Επιπλέον, είναι σημαντικό να τονίσουμε πως ο εκφοβισμός και η βία στο σχολείο είναι και ομαδικό φαινόμενο. Δηλαδή δεν αφορά μόνο το θύμα και το θύτη, αλλά και όλους όσοι είναι παρόντες ή γνωρίζουν την ύπαρξή του, δηλαδή τους παρατηρητές. Σύμφωνα με έρευνες, ο ρόλος των μαθητών-παρατηρητών είναι πολύ σημαντικός. Ακόμα κι αν δε συμμετέχουν ενεργά σε περιστατικά εκφοβισμού, μπορεί να ενθαρρύνουν το θύτη ή και με την παθητική στάση τους να δίνουν το μήνυμα ότι αυτό που συμβαίνει είναι αποδεκτό. Έτσι τροφοδοτούν το φαινόμενο.

Προφίλ θυτών & θυμάτων Οι μαθητές – θύτες έχουν συνήθως τα εξής χαρακτηριστικά: Έντονη, εξωστρεφής, παρορμητική προσωπικότητα. Μη ανοχή στη διαφορετικότητα. Έλλειψη ενσυναίσθησης. Ναρκισιστικά σχήματα προσωπικότητας & υψηλή αυτοπεποίθηση. Χαμηλές σχολικές επιδόσεις. Οι μαθητές – θύματα έχουν συνήθως τα εξής χαρακτηριστικά: «Ενδοτικά» θύματα: ανασφαλή, αγχώδη, μοναχικά, χαμηλή αυτοεκτίμηση. «Προκλητικά» θύματα: αντιδραστικά, αδέξια, αυθόρμητα, συχνά υπερκινητικά με δυσκολία συγκέντρωσης. Ανήκουν σε μειοψηφική ομάδα (εθνότητα, θρήσκευμα, αναπηρία, σεξουαλικός προσανατολισμός, σωματική εμφάνιση, παχυσαρκία κλπ.). Μαθητές με μαθησιακές δυσκολίες ή μαθητές με ιδιαίτερα υψηλές επιδόσεις.

Παρατηρητές Τι κάνουν συνήθως: Τι είναι καλό να κάνουν: Παίρνουν το μέρος του θύτη, νιώθουν και αυτοί δυνατοί. Τον θαυμάζουν / τον φοβούνται. Διασκεδάζουν, γελάνε και ενθαρρύνουν τη βία. Δεν πιστεύουν ότι με το να το πεις κάπου θα αλλάξει κάτι. Νομίζουν ότι το να αναφέρεις το περιστατικό είναι ‘κάρφωμα’. Τι είναι καλό να κάνουν: Απορρίπτουν τη βία και παρεμβαίνουν για να τη σταματήσουν, αν είναι ασφαλές. Υποστηρίζουν το θύμα. Αναφέρουν το περιστατικό στον εκπαιδευτικό και ενθαρρύνουν το θύμα να κάνει το ίδιο. Ο Κύκλος της βίας

Συνέπειες του εκφοβισμού σε θύματα Ψυχοσωματικές : γρατζουνιές, μώλωπες, διάσειση, πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι, αϋπνία, εφιάλτες, απώλεια όρεξης ή βουλιμία, αύξηση ορμονών στρες, άγχος, αδύναμο ανοσοποιητικό, εύκολη απώλεια ισορροπίας. Πνευματικές : μειωμένη ικανότητα συγκέντρωσης, δυσκολίες στη μνήμη και στη μάθηση, έλλειψη κινήτρων για μάθηση, αποφεύγουν να τραβούν την προσοχή με τη συμμετοχή τους στη μαθησιακή διαδικασία ακόμα και με ερωτήσεις, σχολική άρνηση, συχνές απουσίες, μειωμένη σχολική επίδοση. Συναισθηματικές: συναισθηματική ανασφάλεια, χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, ντροπή, ενοχή, φόβος, απομόνωση και κοινωνικός αποκλεισμός, αστάθεια στις διαπροσωπικές σχέσεις, κατάθλιψη - αυτοκαταστροφή – αυτοκτονία. Είναι η φάρσα σου ακόμη αστεία;

Συνέπειες του εκφοβισμού στους θύτες Τα παιδιά-θύτες, αυτά που ασκούν τον εκφοβισμό και τη βία, βρίσκονται σε μεγάλο κίνδυνο: να απομακρυνθούν από το σχολείο, να διακόψουν τη σχολική φοίτηση, να εμφανίσουν τάσεις φυγής από το σπίτι, να εξελιχθούν, σε ποσοστό που προσεγγίζει το 50%, σε ενήλικες με αντικοινωνική και παραβατική συμπεριφορά.

Στρατηγικές πρόληψης & αντιμετώπισης του Σ.Ε. Στρατηγικές πρόληψης & αντιμετώπισης του Σ.Ε. παιδιά έφηβοι γονείς εκπαιδευτικοί Διακρίνονται τέσσερα βασικά target groups: οι γονείς που οφείλουν να ενημερωθούν για το φαινόμενο του σχολικού εκφοβισμού και τους τρόπους αντιμετώπισης του, τα παιδιά και οι έφηβοι που θα πρέπει να γνωρίζουν τα δικαιώματά τους και τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο και τέλος οι εκπαιδευτικοί με τη δημιουργία από μέρους τους καλού και θετικού κλίματος στην τάξη και τη σωστή και υπεύθυνη αντιμετώπιση των κρουσμάτων σχολικού εκφοβισμού.

Ο ρόλος του Εκπαιδευτικού Συμβουλές για Εκπαιδευτικούς Για την πρόληψη του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο ο εκπαιδευτικός πρέπει: Να διαμορφώσει ένα θετικό κλίμα επικοινωνίας, διαλόγου και εμπιστοσύνης με τους μαθητές. Να συζητά με τους μαθητές για τα δικαιώματά τους και τους κανόνες συμπεριφοράς στο σχολείο (Σχολικός Κανονισμός), αξιοποιώντας το θεσμό των μαθητικών συμβουλίων για την ενίσχυση της ανάδειξης των απόψεων των μαθητών. Να ευαισθητοποιήσει και να παρέχει πληροφόρηση προς τα παιδιά (αλλά και προς τους γονείς των παιδιών) για τους τρόπους αντιμετώπισης του εκφοβισμού και της βίας στο σχολείο. Να διδάξει στους μαθητές δεξιότητες μετάβασης από το ρόλο του παρατηρητή σε ένα ρόλο πιο ενεργό στην αντιμετώπιση του σχολικού εκφοβισμού και να διαμορφώσει το ήθος της ομάδας των συνομηλίκων ώστε ο σχολικός εκφοβισμός να μην είναι αποδεκτός. Να εφαρμόσει συνεργατικές στρατηγικές μάθησης και συμμετοχή όλων των μαθητών σε ενδιαφέρουσες κοινές δραστηριότητες, διευκολύνοντας την προσέγγιση, συνεργασία τους και γεφύρωση των τυχόν διαφορών τους. Να παρέχει από νωρίς στους μαθητές κατάλληλους τρόπους έκφρασης της επιθετικότητας (όπως τα αθλήματα, οι τέχνες κτλ.) και ανάλογες ευκαιρίες για επιτεύγματα και καταξίωση (συμμετοχή σε μαθητικούς διαγωνισμούς). Να ενισχύει τη φιλία μεταξύ των μαθητών και να αναδεικνύει την αλληλεγγύη της παρέας των φίλων ως το πλέον κατάλληλο μέσο για την αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο. Να ενθαρρύνει τη λειτουργία του Peer mentoring: μεγαλύτεροι ευαισθητοποιημένοι μαθητές διαμεσολαβούν στην επικοινωνία με τους ενήλικες. Να αντιμετωπίζει τις αιτίες απομόνωσης και περιθωριοποίησης μαθητών. Να δείχνει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την ένταξη στη σχολική ομάδα των νεοφερμένων μαθητών ή των μαθητών με ειδικά προβλήματα και ανάγκες. Να ασκεί ουσιαστική εποπτεία των χώρων του σχολείου στους οποίους πιθανολογείται εκδήλωση εκφοβισμού και βίας μεταξύ των μαθητών.

Ο ρόλος του Εκπαιδευτικού Συμβουλές για Εκπαιδευτικούς Για την άμεση αντιμετώπιση περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο ο εκπαιδευτικός πρέπει: Να διαβεβαιώσει το παιδί-θύμα ότι «δεν ευθύνεται το ίδιο για ό,τι έχει συμβεί». Να του θυμίσει ότι το νοιάζεται και ότι ο εκπαιδευτικός μπορεί να το προστατεύει. Να του πει ότι τα πράγματα μπορούν να αλλάξουν μόνο αν «σπάσει η σιωπή» και να εξηγήσει ότι η κοινοποίηση των περιστατικών εκφοβισμού και βίας στο σχολείο δεν αποτελεί «κάρφωμα». Να συζητήσει το γεγονός στην ομάδα τάξης ως κάτι σοβαρό και ως ευθύνη όλων, να κινητοποιήσει την αλληλεγγύη των μαθητών. Να προτείνει στο παιδί και στην ομάδα τάξης πρακτικούς τρόπους για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Να ενημερώσει αμέσως τους γονείς του παιδιού. Να ενημερώσει παράλληλα την ομάδα των εκπαιδευτικών και το διευθυντή του σχολείου. Εάν κρίνεται αναγκαίο, να ζητήσει τη βοήθεια ενός ειδικού ψυχικής υγείας και του Προϊσταμένου Επιστημονικής και Παιδαγωγικής Καθοδήγησης.

Βιβλιογραφία Ε.Ψ.Υ.Π.Ε.: http://epsype.blogspot.gr/ STOP στην Ενδοσχολική Βία: http://www.antibullying.gr/el/ Δίκτυο κατά της βίας στο σχολείο: http://www.antibullyingnetwork.gr/ Εγχειρίδιο Αντιμετώπισης Σχολικού Εκφοβισμού, κα Καραβόλτσου Αθηνά. Χαμόγελο του Παιδιού: http://www.hamogelo.gr/ ΥΠΕΠΘ: http://www.minedu.gov.gr Συνήγορος του Παιδιού: http://www.0-18.gr/