ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΕΙΟΝΟΜΙΑΣ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΟΝΟΜΙΑΣ Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην Επιστήμη της Πληροφορίας "Αρχείο Ολλανδικών Ηλεκτρονικών Δημοσιεύσεων" Εργασία στο Μάθημα: «Ηλεκτρονική Δημοσίευση» Διδάσκοντες: Σ. Καπιδάκης – Μ. Γεωργατσούλης Επιμέλεια Εργασίας: Μαίρη Μαζνώκη Ιούνιος, 2008

2 Ηλεκτρονικά Δημοσιεύματα Μια ηλεκτρονική δημοσίευση περιέχει δεδομένα που προορίζονται για δημόσια χρήση μέσω ηλεκτρονικών συσκευών, συνήθως μέσω ενός συνδυασμού υλικού, λογισμικού και υπηρεσιών δικτύου Τα ηλεκτρονικά δημοσιεύματα μπορεί να είναι εξ αρχής ψηφιακά τεκμήρια ή μπορεί να είναι ψηφιοποιημένες εκδοχές έντυπων τεκμηρίων Σήμερα, τα περισσότερα δημοσιεύματα συντάσσονται σε ηλεκτρονική μορφή και η έντυπη εκδοχή τους παράγεται στη συνέχεια Είδη ηλεκτρονικών δημοσιευμάτων - Off-line - On-line

3 Αποθήκευση -Διατήρηση ηλεκτρονικών δημοσιευμάτων Παγκοσμίως, έχει καταστεί σαφές ότι η ψηφιακή πληροφορία είναι ιδιαίτερα εύθραυστη κι αυτό οφείλεται στην τεχνολογική απαξίωση που υφίστανται το υλικό κι το λογισμικό που χρησιμοποιήθηκε ώστε να παραχθεί και στην περιορισμένη διάρκεια ζωής των φυσικών μέσων αποθήκευσης της Υπάρχουν πολλά ερευνητικά προγράμματα τα οποία διερευνούν τους τρόπους με τους οποίους η ψηφιακή πληροφορία θα παραμείνει προσβάσιμη και στο απώτερο μέλλον Το προαναφερθέν πρόβλημα αφορά τις βιβλιοθήκες, τα αρχεία, τους κρατικούς οργανισμούς, τα ερευνητικά ινστιτούτα, τις τράπεζες και τα ακαδημαϊκά ιδρύματα Πολλές Εθνικές Βιβλιοθήκες (της Γερμανίας, της Αυστραλίας, της Γαλλίας, της Φιλανδίας, της Νορβηγίας και της Ολλανδίας) σήμερα προσπαθούν να αποθηκεύσουν ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις, να τις συμπεριλάβουν στην εθνική τους βιβλιογραφία και να εξασφαλίσουν την πρόσβαση σε αυτές

4 Εθνική Βιβλιοθήκη της Ολλανδίας (KB - Koninklijke Bibliotheek) Αποτελεί την κεντρική ερευνητική βιβλιοθήκη της χώρας, το αρχείο του ολλανδικού έντυπου υλικού από το 1974 και των ηλεκτρονικών εκδόσεων από το 1994, ενώ συντάσσει και την εθνική βιβλιογραφία Αποτελεί εξειδικευμένο κέντρο ψηφιοποίησης, διαφύλαξης και ψηφιακής διάσωσης το οποίο λειτουργεί εθελοντικά καθώς δεν υπάρχει σχετική νομική ρύθμιση

5 Αρχείο Ολλανδικών Ηλεκτρονικών Δημοσιεύσεων (DDEP - Deposit Dutch Electronic Publications) Το 1994 η KB διατύπωσε ρητώς για πρώτη φορά στην έκθεση της πολιτικής της ότι συμπεριλαμβάνεται στους σκοπούς της η συλλογή ηλεκτρονικών εκδόσεων Αυτό συνεπάγεται ότι: -Θα λαμβάνει την εθνική ηλεκτρονική δημοσίευση -Θα την δημοσιεύει στην εθνική βιβλιογραφία -Θα περιγράφει βιβλιογραφικά και τεχνικά τα τεκμήρια -Θα χειρίζεται μεταδεδομένα και δείκτες προσδιορισμού των δημοσιευμάτων -Θα μεταφέρει το περιεχόμενο των τεκμηρίων σε άλλα μέσα ή μορφότυπους πριν υποστούν τεχνολογική απαξίωση, ώστε να διατηρηθούν σε βάθος χρόνου -Θα εγγυάται την γνησιότητα και την ακεραιότητα της ψηφιακής πληροφορίας -Θα παρέχει πρόσβαση στους χρήστες Για να πετύχει τους προαναφερθέντες στόχους, η KB δρομολόγησε διάφορες δραστηριότητες ώστε να οργανώσει το αρχείο των ηλεκτρονικών εκδόσεων

6 Κριτήρια Επιλογής Πολλές εθνικές βιβλιοθήκες χρησιμοποιούν για την επιλογή των ηλεκτρονικών τεκμηρίων, τα ήδη υπάρχοντα κριτήρια που χρησιμοποιούνται για τα συμβατικά δημοσιεύματα Αυτό που κρίνεται πάντα είναι το περιεχόμενο των δημοσιευμάτων και η γενική πολιτική της εκάστοτε βιβλιοθήκης καθορίζει τις περαιτέρω λεπτομέρειες Η διατήρηση του DDEP είναι εθελοντική, ενώ σε άλλες χώρες υπάρχει σχετικός νόμος που ορίζει τα κριτήρια επιλογής του υλικού που θα αποθηκευτεί στο ψηφιακό αρχείο Η KB έχει συντάξει ένα καταστατικό που αφορά τα κριτήρια επιλογής των ψηφιακών τεκμηρίων

7 Μέθοδοι συλλογής Οι off-line ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις στέλνονται από τους εκδότες κατευθείαν στην KB μέσω ταχυδρομείου Οι on-line σημαίνουν έναν νέο τρόπο συνεργασίας μεταξύ της βιβλιοθήκης και των εκδοτών. Ο εκδότης συμπληρώνει μία φόρμα για να αναγγείλει μία νέα δημοσίευση και τη στέλνει μέσω mail Τα επιλεγέντα τεκμήρια μπορεί να έχουν παραγγελθεί από την βιβλιοθήκη ή να έχουν μεταφερθεί αυτόματα από τον εκδότη Εάν ένας εκδότης για αρκετό χρονικό διάστημα δεν έρθει σε επαφή με τη βιβλιοθήκη τότε η βιβλιοθήκη επικοινωνεί μαζί του για να διαπιστώσει αν υπάρχουν νέα δημοσιεύματα

8 Βιβλιογραφική και Τεχνική Περιγραφή Η KB θεωρεί πως και οι ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις πρέπει να περιγράφονται βιβλιογραφικώς υποχρεωτικά και να δημοσιεύονται στα πλαίσια της εθνικής βιβλιογραφίας., έτσι ώστε να είναι προσβάσιμα στους χρήστες Η IFLA δημιούργησε πολλά διεθνή πρότυπα βιβλιογραφικής περιγραφής ISBD) π.χ. για μονογραφίες, περιοδικά, οπτικοακουστικό υλικό καθώς και για ηλεκτρονικές πηγές - ISBD (ER). Κάθε χώρα μπορεί να υλοποιήσει αυτά τα γνωρίσματα κι ενδεχομένως να τα προσαρμόσει στις ιδιαιτερότητες των δικών της ηλεκτρονικών δημοσιευμάτων Για να γίνει βέβαια δυνατός ο χειρισμός μιας ηλεκτρονικής δημοσίευσης είναι απαραίτητο να περιγραφούν και τα τεχνικά γνωρίσματα όπως π.χ. ο συγκεκριμένος τύπος ηλεκτρονικού υπολογιστή και το λειτουργικό σύστημα που χρησιμοποιήθηκαν για να κατασκευαστεί το δημοσίευμα Οι παραδοσιακοί βιβλιοθηκονόμοι δεν είναι αρκετά καταρτισμένοι ούτε αρκετά εξοικειωμένοι με τα ηλεκτρονικά τεκμήρια και κάτι τέτοιο απαιτεί την άμεση συνεργασία τους με τους πληροφορικούς

9 Μεταδεδομένα Τα ψηφιακά τεκμήρια χρειάζονται την ύπαρξη μεταδεδομενων για να εξασφαλιστεί η διατήρηση και η προσβασιμότητά τους Οι τεχνολογίες πρόσβασης προς ένα ηλεκτρονικό δημοσίευμα μπορεί να καταστούν ξεπερασμένες και γι αυτό πρέπει μαζί με το τεκμήριο να ενθυλακώνονται πληροφορίες σχετικά με το software και το hardware με τα οποία κατασκευάστηκε Πιο συγκεκριμένα, τα μεταδεδομένα μπορούν να χρησιμοποιηθούν για: -Αποθήκευση τεχνικής πληροφορίας -Τεκμηρίωση των δράσεων που έγιναν κατά τη διαδικασία της διατήρησης -Καταγραφή των αποτελεσμάτων των στρατηγικών διατήρησης -Επιβεβαίωση της αυθεντικότητας των ηλεκτρονικών πηγών με την πάροδο του χρόνου -Πληροφοριακές σημειώσεις σχετικά με τη διαχείριση των συλλογών και την διαχείριση των δικαιωμάτων Η KB δοκιμάζει το Dublin Core για την περιγραφή του ηλεκτρονικού της αρχείου

10 Ψηφιακός προσδιοριστής αντικειμένου (DOI - Digital Object Identifier) Είναι ένα τυπικό σχήμα μοναδικής “αριθμοδότησης” σε οποιαδήποτε οντότητα πνευματικής ιδιοκτησίας Σε αντίθεση με τα URLs, τα DOIs σχετίζονται με τα αντικείμενα που προσδιορίζουν και όχι με την τοποθεσία την οποία βρίσκονται Είναι ένα σύστημα φτιαγμένο για τον ψηφιακό κόσμο καθώς επιτρέπει την ανάπτυξη εφαρμογών, τη δικτυακή διαλειτουργικότητα, τον προσδιορισμό αντικείμενων και τη συνεχή σύνδεση με αυτά Προσδιορίζει ότι είναι ένα DOI Προσδιορίζει τον εκδότη ή τον παραγωγό γενικά 10.abc123 / def456 Προσδιορίζει το ψηφιακό αντικείμενο πρόθεμαεπίθεμα

11 Γνησιότητα και Ακεραιότητα Οι ηλεκτρονικές δημοσιεύσεις μπορούν πολύ εύκολα να αλλαχθούν και να αλλοιωθούν Αν το περιεχόμενο των δημοσιεύσεων δεν διατηρηθεί αναλλοίωτο, τότε είναι πιθανό να χαθεί η ακεραιότητά του και να μειωθεί σημαντικά η πολιτιστική του αξία Πολλές μέθοδοι εξετάζονται προς το παρόν όπως οι ψηφιακές υπογραφές, τα υδατογραφήματα κ.α., ώστε να μπορεί η KB να εγγυηθεί ότι η βιβλιογραφική περιγραφή καθορίζει επακριβώς την εκδοχή που είναι αποθηκευμένη στη συλλογή της

12 Διαδικασία και Τεχνικές Διατήρησης Ηλεκτρονικών Εκδόσεων (1/2) Βάσει της έκθεσης πεπραγμένων της, η KB έχει ορίσει τα τεχνικά λειτουργικά χαρακτηριστικά του συστήματος διαφύλαξης των ηλεκτρονικών εκδόσεων Μεταφέρει το περιεχόμενο του δημοσιεύματος από το αρχικό φορέα/μέσο (είτε on-line είτε off-line) στο σύστημα του DDEP Το σύστημα αποθηκεύει σε διαφορετικά μέσα τα ηλεκτρονικά τεκμήρια ανάλογα με τη ζήτηση που έχουν (σκληρός δίσκος, CD- ROM κ.τ.λ.) Οι θέσεις των αρχείων καταγράφονται και αυτός ο χάρτης είναι διαθέσιμος στη μηχανή αναζήτησης

13 Διαδικασία και Τεχνικές Διατήρησης Ηλεκτρονικών Εκδόσεων (2/2) Δύο τεχνικές διατήρησης: Η μετανάστευση (migration) εστιάζει στο ψηφιακό αντικείμενο και στοχεύει στην αλλαγή του αντικειμένου κατά τέτοιο τρόπο, ώστε οι εξελίξεις λογισμικού και υλικού να μην έχουν επιπτώσεις στη διαθεσιμότητα του. Καλύπτει ένα φάσμα οργανωμένων δραστηριοτήτων που αναφέρονται στην περιοδική μεταφορά των ψηφιακών αντικειμένων από μια γενιά τεχνολογίας υπολογιστών σε μια επόμενης παραγωγής ή τη μεταφορά των ψηφιακών αντικειμένων από ένα ξεπερασμένο μέσο αποθήκευσης σε ένα νεότερο Η εξομοίωση (emulation) εστιάζει στο περιβάλλον στο οποίο «ζει» το ψηφιακό αντικείμενο. Στοχεύει στη δημιουργία ενός νέου λογισμικού το οποίο μιμείται ή εξομοιώνει τις διαδικασίες του παλαιότερου, προκειμένου να αναπαραχθεί η λειτουργία του με τη χρήση προγραμμάτων εξομοίωσης. Η ουσία αυτής της στρατηγικής είναι να διατηρηθεί το τεχνικό πλαίσιο ενός πληροφοριακού πόρου, το οποίο επιτρέπει στο αρχικό ή αναζωογονημένο αντικείμενο να διατηρήσει τη φυσική παρουσία και το περιεχόμενό του και να χρησιμοποιηθεί μελλοντικά

14 Ζητήματα Διαθεσιμότητας και Εκδότες Στην Ολλανδία υπάρχει ένας συνεχής διάλογος μεταξύ της KB και του σωματείου των εκδοτών σχετικά με τους όρους διαθεσιμότητας των ηλεκτρονικών εκδόσεων μέσω του DDEP Συχνά οι εκδότες και οι συγγραφείς διαφωνούν με τους αρχειοθέτες και διαπραγματεύονται πάνω σε θέματα περιορισμών πρόσβασης Η KB μαζί με τους εκδότες που συνεργάζονται ήδη μαζί της, οργανώνουν workshops ώστε να ενημερωθούν και οι υπόλοιποι εκδότες σχετικά με την δράση και τη λειτουργία του DDEP

15 Δοκιμαστικός Έλεγχος Προσδιορισμός μεθοδολογίας διατήρησης και προσβασιμότητας Ελέγχθηκαν εκατό εγγραφές σε ολόκληρη τη διαδρομή τους στο αρχείο (επιλογή, απόκτηση, περιγραφή, ταυτοποίηση, μετανάστευση και αποθήκευση) Παρουσίασαν κάποια προβλήματα που ενέχονται στην κατασκευή του συστήματος του ηλεκτρονικού αρχείου Τα τεκμήρια σήμερα είναι προσβάσιμα μόνο στο χώρο της βιβλιοθήκης και γίνονται προσπάθειες ώστε στο μέλλον να είναι δυνατή και η απομακρυσμένη πρόσβαση

16 Συμπεράσματα Η πολιτιστική μνήμη στην ψηφιακή εποχή είναι εύθραυστη και η αυξημένη πολυπλοκότητα των ψηφιακών τεκμηρίων οδηγεί στην τεχνολογική απαξίωσή τους Η υιοθέτηση μιας βιώσιμης τακτικής διατήρησης της ψηφιακής πληροφορίας συμβάλλει δυναμικά στην ανάπτυξη μιας κοινωνίας και οικονομίας που βασίζεται στην πληροφορία Η διάθεση της ψηφιακής πληροφορίας στις επερχόμενες γενιές είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την εξέλιξη της κοινωνίας και για να επιτευχθεί πρέπει να προσεγγισθεί αυτή η διαδικασία από τεχνική, νομική, οργανωτική και οικονομική πλευρά Η εμπειρία που αποκτάται αντιμετωπίζοντας τις δυσκολίες, τις οικονομικές παραμέτρους και τα λάθη στη διατήρηση της ψηφιακής πληροφορίας αντικατοπτρίζει τη γενικότερη απειρία με τη διαχείριση της νέας αυτής πραγματικότητας Η δημιουργία βαθιάς υποδομής περιλαμβάνει την ανάμειξη πολλών, αλληλοσχετιζόμενων παραγόντων και η συνεργασία τους δεν είναι πάντα ευφικτή σε μια κοινωνία πολλαπλών και αντικρουόμενων συμφερόντων

17 Προβληματισμοί Ποια ηλεκτρονικά τεκμήρια θα πρέπει να διασωθούν; Ποιες τεχνικές διατήρησης είναι πιο συμφέρουσες οικονομικά; Ποιο θα είναι το κόστος για τη λειτουργία του ψηφιακού αρχείου; Ποιος μπορεί να χρηματοδοτήσει συστηματικά τη διατήρηση των ηλεκτρονικών δημοσιεύσεων; Ποιος θα πρέπει να κάνει την βιβλιογραφική και την τεχνική περιγραφή του ηλεκτρονικού τεκμηρίου; Μπορεί αυτή να γίνει από έναν καταλογογράφο ή θα πρέπει να γίνει από κάποιον ειδικό της πληροφορικής; Το νομοθετικό και οργανωτικό πλαίσιο της εκάστοτε κοινωνίας μπορεί να αποτελέσει τροχοπέδη στη διατήρηση της ψηφιακής πληροφορίας;

18 Ευχαριστώ για την προσοχή σας!