Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης «Όνειρο στο κύμα» Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης

Όχι φωτογράφος (απλή ηθογραφία, σελ. 76-78) αλλά ψυχογράφος. Ηθογραφία, βουκολικό είδος Ρεαλιστής (σελ. 160-161) συγγραφέας. Όχι πρώτοι και δεύτεροι ήρωες αλλά πρωταγωνιστές και κομπάρσοι. Όχι απλώς ρεαλιστής αλλά μπολιάζει την πεζογραφία με την ποίηση. «Μαγικός ρεαλισμός» (ρεαλισμός και ποιητική πνοή). Συμβολισμός εδώ (≠ όρο «συμβολισμός», σελ. 175-177). Θλιβερό παρόν ήρωα – αφηγητή ≠ ευτυχισμένο παρελθόν λόγω επίδρασης χρόνου (η πτώση του ανθρώπου από την Εδέμ).

«Ειδύλλιο» (γενικός χαρακτηρισμός λογοτεχνικού έργου: ποίημα ή άλλο λογοτεχνικό έργο όπου κυριαρχούν περιγραφικές εικόνες και απλά, τρυφερά και αυθόρμητα συναισθήματα, και το οποίο συνήθως έχει υπόθεση ερωτική ή αναφέρεται στην αγροτική ή ποιμενική ζωή και γι’ αυτό εντάσσεται στη βουκολική ποίηση) → εξεικόνιση του θέματος της «επιστροφής» στη Χρυσή εποχή». Απομάκρυνση τοπική και χρονική. Γλωσσικό αμάλγαμα καθαρεύουσας, εκκλησιαστικής, δημοτικής και ιδιωματικής γλώσσας.

ΘΕΜΑΤΑ ΚΑΙ ΗΡΩΕΣ Πρόσωπα ρεαλιστικά (αντικειμενικά) που όμως παρουσιάζονται μέσω του βλέμματος του συγγραφέα. Στενός χώρος τοπίου – ζωής → μονομέρεια → έκταση. «Ανδρείοι της ηδονής» (Καβάφης) ≠ ανδρείοι του πνεύματος (Παπαδιαμάντης)

ΑΦΗΓΗΜΑΤΙΚΗ ΤΕΧΝΙΚΗ Διηγήματα σαν σελίδες ημερολογίου, αφηγητής είτε με πραγματική ταυτότητα είτε κρύβεται σε ψευδώνυμα. Ο Παπαδιαμάντης αυτοβιογραφείται (αν και πιο πολύ βιωματικός και όχι αυτοβιογραφικός συγγραφέας). Δημιουργεί την αίσθηση ότι τα έζησε αυτά αν και είναι αδύνατο. Άρα ιστορίες όχι αυτοβιογραφικές αλλά αφορμές για ανάπλαση ζωής.

ΧΡΟΝΟΣ διηγημάτων → σύγχρονη με το συγγραφέα πραγματικότητα (πολλά «πρωτοπρόσωπα» διηγήματα → «αυτοβιογραφικά»). ΤΟΠΟΣ διηγήματος → Σκιάθος, Αθήνα. Τόπος + χρόνος → βιωμένος χωροχρόνος. Στον τόπο είτε πανοραμική παρουσίαση είτε μεγεθυντική. Ο χρόνος ακινητοποιείται και η δράση εσωτερικεύεται (αν και αφήγηση).

Ο χρόνος ακινητοποιείται και η δράση εσωτερικεύεται (αν και αφήγηση). Χαρακτηριστικές περιγραφές (που αναστέλλουν τη δράση) → ποιητικότητα της γλώσσας και οδηγίες προς τον αναγνώστη για να συλλάβει το νόημα του διηγήματος. Άλλοτε εξωτερική εικόνα σε αναλογία με την ψυχική κατάσταση του ήρωα. Ομοδιηγηματική αφήγηση (ταυτότητα αφηγητή με έναν από τους ήρωες).

«Διά τήν ἀντιγραφήν» → παρουσιάζονται ως ήδη γραμμένα «Διά τήν ἀντιγραφήν» → παρουσιάζονται ως ήδη γραμμένα. Αναμνήσεις που μοιάζουν με απομνημονεύματα. Αυτές οι αυτοδιηγηματικές αφηγήσεις στον Παπαδιαμάντη βρίσκονται ανάμεσα στα απομνημονεύματα και την εξομολόγηση. Διφυϊα της αυτοδιηγητικής αφήγησης → διπλή υπόσταση του «εγώ» της ιστορίας και του «εγώ» της αφήγησης. Αυτά τα «εγώ» χωρίζονται από χρονικό διάστημα. Μία φωνή αλλά διαφορά στην τεχνική (ποιού την προοπτική υιοθετεί η αφήγηση;). Μεταβολές στην εστίαση.

ΓΛΩΣΣΑ ΚΑΙ ΥΦΟΣ Περιγραφή → λεπτολόγα (κοσμητικά επίθετα, παρομοιώσεις) Πιστότητα διαλόγων (φυσικότητα, δύναμη, τυπικό, φωνητικό μέρος ακέραιο) Τρεις (3) βαθμοί στη γλώσσα: α) ομιλουμένη λαϊκή με ιδιωματισμούς (στους διαλόγους), β) καθαρεύουσα στην αφήγηση, χαλαρή με προσμίξεις δημοτικής → το πιο προσωπικό ύφος του συγγραφέα, γ) αμιγής καθαρεύουσα παλαιότερης πεζογραφίας (στις περιγραφές). Λιτότητα (όταν το πιο πλούσιο υλικό υποτάσσεται στην τάξη του πνεύματος).

«Αβγάτισε» την ελληνική γλώσσα (όπως κάθε μεγάλος λογοτέχνης). (από Οδ. Ελύτη) – σύνθετα διαλεγμένα ή σπάνια – υπερθετικά – συζεύξεις νεόκοπες (ποιητικές) – προσωνυμίες – συμβολικό νόημα ονομάτων

Ο αφηγητής (και ο Παπαδιαμάντης;) ανάμεσα στον έρωτα και την αγνότητα. Ερωτισμός Παπαδιαμάντη. Μόνο με την όραση. Ερωτισμός μεταφέρεται στη φύση → στο ελληνικό τοπίο. Χριστιανός και ειδωλολάτρης (με παγανιστική αίσθηση) Μεταμόρφωση, όχι αντίφαση στις συμπεριφορές του. Και στα δύο πρόσωπα εκφράζεται η ανάγκη της φύσης και της αναχώρησης. ἐπί γῆς εὐτυχία → μια στιγμή → σκαλοπάτι για το άλλο μέρος του θανάτου (εδώ της κατσίκας) η μια αγάπη πληρώνει για την άλλη.

Η ηρωίδα ως πριγκιποπούλα (από παραμυθική παράδοση) → στοργικός πατέρας, «κλειστό περιβόλι» (μικρή Εδέμ). Αρκαδικός κόσμος (του βοσκού) → επίπεδος, χωρίς προοπτική βάθους (το βάθος αποκτιέται με τη φθορά και την απογοήτευση. Έρωτας παρθενικός και αγνός αλλά και απαλλαγμένος από συμβάσεις.

Στο διήγημά μας → θέμα → αντιπαράθεση ευτυχισμένης εφηβείας στη φθορά της ωριμότητας. Εξομολογούμενος αφηγητής (διαφοροποιείται από το συγγραφέα) μεταβαίνει από το βουνό στην Αθήνα, από την εφηβεία στην ωριμότητα, από παραδεισιακή ελευθερία στη δουλεία αυτού του κόσμου.

Πρόλογος → εσωτερική ομοδιηγητική πρόληψη. Παραλληλισμός με την ιστορία του Σισώη. Απλή υπόθεση: βοσκός ευτυχισμένος – Μοσχούλες → ανατροπή κατάστασης → ανάγκη επιλογής (Μοσχούλα → επιλογή επίγειου κόσμου ≠ κατσίκα → επιλογή υπερβατικού, «θεϊκού», κόσμου). Επιλέγει την κοπέλα (δε γίνεται μοναχός) – νοσταλγεί την αρχική κατάσταση. Ομωνυμία (Μοσχούλας – κατσίκας) με εξωτερική ομοιότητα → συνωνυμία, υποκατάσταση όμως αδύνατη λόγω περισσότερων διαφορών – σωτηρία της μιας συνεπάγεται θυσία της άλλης.

Την ιστορία την αφηγείται ο ώριμος δικηγόρος → αφηγητής χωρίζεται από τον εαυτό του ως ήρωα με σεβαστή χρονική απόσταση → ωρίμανση και γνώση → αφηγητής κρίνει τον εαυτό του και αναγνώστης κρίνει αφηγητή (ορθότητα ή μη της κρίσης του) και συμπεραίνει. Εγώ – αφηγητής → διαφορετική κάθε φορά προοπτική. Δύο αντιθέσεις: βοσκός – κυρ Μόσχος και νεαρός βοσκός – ώριμος δικηγόρος

άνθρωπος σε σχέση με τη φύση Αρκαδικό στοιχείο άνθρωπος σε σχέση με τη φύση & → φυσικός άνθρωπος Εδεμικό στοιχείο άνθρωπος προ-πτωτικός . Ο έρωτας διαλύει τη συνύπαρξη (αρκαδικού και εδεμικού στοιχείου) και τα δείχνει ασύμβατα → πτώση

Σε όλο το διήγημα → αγωνία μεταστροφής (αρχική ευτυχισμένη ζωή ≠ «τώρα») καταλήγει στην υποκατάσταση (Μοσχούλα – κατσίκα) → εισαγωγή στην ωριμότητα – αφήγηση → πώς ωθείται ο ήρωας στην αντικατάσταση και την επιλογή με εναλλαγές εστιάσης του αφηγητή με παράληψη (+, παραπάνω πληροφορίες) και παράλειψη (-, λιγότερες πληροφορίες)

Πενία, πλούτος Παιδική ηλικία → σύμβολο ευτυχίας Συνάφεια ανθρώπου και φύσης → σύμβολο προ-πτωτικής κατάστασης ανθρώπου → παράδεισος ≠ νόμο → δικηγόρος των Αθηνών (δίκαιο του ισχυρότερου) και νόμος της ιδιοκτησίας → κυρ Μόσχος → περιφραγμένο, «χωριστό» … βασίλειο.

Α) στο διήγημα το δίλημμα (επιλογής) διατηρείται → αναγνώστης πληροφορείται και το τι έγινε και το τι μπορούσε να γίνει Πρόθεση ≠ έκβαση → τραγωδία (Ανενεργό) μέλλον του παρελθόντος ≠ προοπτική μέλλοντος → δραματική ειρωνία. Β) μετάδοση όλων των συλλογισμών του ήρωα → αντιφάσεις Α) + Β) → τεχνικές διατήρησης της έντασης.

Σε θεματικό επίπεδο → ουσία πειρασμού (συνύπαρξη σε αυτά που θα επιλέξουμε και του καλού και του κακού) Σε αφηγηματικό επίπεδο. Προσπάθεια γλώσσας να διατηρήσει την αμφισημία της → μεταστροφή → απροσδιόριστη και φευγαλέα → «όνειρο στο κύμα» (τίτλος) Δυστυχία → μετα-πτωτική αβεβαιότητα. Το «Όνειρο …» είναι το πέρασμα από την παιδική ηλικία στην ωριμότητα.

Συνολικά: Πρώην βοσκός και νυν δικηγόρος δεν υποκαθιστά τον απωλεσθέντα παράδεισο με εσωτερικό παράδεισο, μαθαίνει όμως γράμματα και μέσω αυτών (της τέχνης) ενοποιεί σε ποιητικό σύνολο τα θραύσματα της ατομικής του εμπειρίας (Παπαδιαμάντης;) Εδώ πεζό κείμενο → γεμάτο ποίηση και λυρισμό Όλοι στη ζωή μας χρησιμοποιούμε τα ίδια «υλικά» αλλά κάποιοι (Παπαδιαμάντης) τα εξαγιάζουν → (αγνοί άνθρωποι ακόμα και μέσα στο «πονηρό» των άλλων βλέπουν την ομορφιά)

ΝΑ ΕΡΕΥΝΗΘΟΥΝ (ΜΕΛΕΤΗΘΟΥΝ) 1. Να ενταχθεί στην ηθογραφία με πολλές όμως ιδιαιτερότητες (ψυχογράφηση ηρώων, θρησκευτική αφετηρία, γλωσσική ιδιοτυπία) 2. Διήγημα (σελ. 49-51) 3. Φωνές και οπτικές γωνίες 4. τόπος, χρόνος, αφηγηματικά επίπεδα, ηλικίες, ταξικά και εμφανισιακά χαρακτηριστικά ηρώων, ονοματολογικές συμπτώσεις, αμισημίες, εναλλαγές στο συναισθηματικό κόσμο πρωταγωνιστή

ΝΑ ΕΡΕΥΝΗΘΟΥΝ (ΜΕΛΕΤΗΘΟΥΝ) 5. Σχέση συγγραφέα – αφηγητή 6. Ποικίλες αναγνώσεις (αισθητικές, ψυχοβιογραφικές, αλληγορικές, ηθικοθρησκευτικές, κοινωνιολογικές) 7. Σκοπιά εφήβου – αφήγηση ασκούμενου δικηγόρου, διλήμματα σε σχέση με τη θρησκεία (απόψεις αφηγητή είναι και απόψεις συγγραφέα;)

ΝΑ ΕΡΕΥΝΗΘΟΥΝ (ΜΕΛΕΤΗΘΟΥΝ) 8. Συγγραφικά τεχνάσματα: Πλαστοπροσωπία (συγγραφικός δόλος) Εγκιβωτισμός ιστορίας πατέρα Σισώη Συνειρμοί: «σχοινί» Κτητικά Αποτύπωση θέματος στον τίτλο Εικόνες ως σύμβολα (θάλασσα, οχυρός κήπος, αγοροκόριτσο …)

ΝΑ ΕΡΕΥΝΗΘΟΥΝ (ΜΕΛΕΤΗΘΟΥΝ) 9. Ατμόσφαιρα διηγήματος, ποιητική λειτουργία του 10. Παράλληλα κείμενα: «Κρητικός», «Παναγιά η Γοργόνα …» και άλλα διηγήματα του Παπαδιαμάντη («Θέρος – Έρως»)