Τμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών Συστημάτων Αντίληψη Επικινδυνότητας: Πώς οι άνθρωποι εκτιμούν τους κινδύνους και γιατί κάνουν τόσο συχνά λάθος Σπύρος Κοκολάκης sak@aegean.gr Τμήμα Μηχανικών Πληροφοριακών και Επικοινωνιακών Συστημάτων Πανεπιστήμιο Αιγαίου Καρλόβασι, Μάιος 2013

Περιεχόμενα Αντίληψη της επικινδυνότητας Η ψυχομετρική προσέγγιση Η θεωρία της κουλτούρας Αντίληψη της επικινδυνότητας και λήψη αποφάσεων

Η κοινωνία της διακινδύνευσης Οι σύγχρονες κοινωνίες χαρακτηρίζονται από τον τρόπο με τον οποίο παράγουν και διαχειρίζονται κινδύνους Διότι οι σύγχρονες κοινωνίες διαχειρίζονται κινδύνους που παράγει ο άνθρωπος Με την τεχνολογία, τις σύνθετες κοινωνικές δομές, κ.λπ. Διότι αυτοί οι κίνδυνοι δεν γίνονται άμεσα κατανοητοί από τους ανθρώπους Διαμεσολάβηση επιστημόνων, πολιτείας, ΜΜΕ Βλ. Urlich Beck, “Risk Society”. Sage, 1992.

Συγκρίνετε κινδύνους Ποιο από τα παρακάτω είναι πιο επικίνδυνο (σε όρους ανθρώπινων απωλειών) Ταξίδι με αεροπλάνο Ταξίδι με ιστιοφόρο Μετακίνηση με αυτοκίνητο Κολύμπι Να ζεις στο Ιράκ Να στολίζεις Χριστουγεννιάτικο δέντρο Να καπνίζεις

Στατιστικά στοιχεία Επιβίβαση σε αυτοκίνητο Ταξίδι με αεροπλάνο 1.280 άνθρωποι στην Ελλάδα έχασαν τη ζωή τους σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα το 2010 (στοιχεία Τροχαίας). Περίπου ένας στους εκατό έλληνες θα χάσουν τη ζωή τους σε αυτοκινητιστικό δυστύχημα. Ταξίδι με αεροπλάνο 16 θανατηφόρα ατυχήματα για κάθε εκατομμύριο ώρες πτήσεις. Πιθανότητες: Στις 25 καλύτερες αεροπορικές εταιρίες, 1/9,2 εκ. Στις χειρότερες 25: 1/843.744 Πηγή: http://www.planecrashinfo.com/cause.htm

Στατιστικά στοιχεία Ιστιοπλοΐα Κολύμπι Η ιστιοπλοΐα είναι πολύ ασφαλής. Πιο ασφαλής από το κολύμπι! 1/440.000 πιθανότητες ανά χρόνο Δεδομένα ΗΠΑ, 2008. 11 εκ. άνθρωποι κάνουν ιστιοπλοΐα στις ΗΠΑ. 25 θάνατοι πάνω σε ιστιοφόρο (δεν είναι όλοι από ατυχήματα που είχαν σχέση με την ιστιοπλοΐα) Κολύμπι 746 θάνατοι στην Ελλάδα σε ένα έτος (1/14,745) http://danger.mongabay.com/injury_death.htm Smoking: J Natl Cancer Inst 2008;100: 845 – 853

Στατιστικά στοιχεία Τουρισμό στο Ιράκ 3,000 πολίτες σε όλο το Ιράκ το 2009. Το Ιράκ έχει πληθυσμό 31 εκατομμύρια (1/10.333) Πιο ασφαλές από το να οδηγάς αυτοκίνητο στην Ελλάδα Στολίζοντας το Χριστουγεννιάτικο δέντρο Δυστυχώς στοιχεία για την Ελλάδα δεν υπάρχουν. Στη Μεγ. Βρετανία 1.000 άνθρωποι τραυματίζονται κάθε χρόνο (οι 350 από τα φωτάκια του δέντρου)

Στατιστικά στοιχεία Κάπνισμα Κατά μέσο όρο οι καπνιστές ζουν 10 χρόνια λιγότερο Ένα άτομο 55 χρονών που δεν καπνίζει έχει πιθανότητες 1/1000 να πεθάνει από καρκίνο του πνεύμονα Ένα άτομο 55 χρονών που καπνίζει έχει 1/30 http://www.planecrashinfo.com/cause.htm

…ένα παλιό πείραμα Lichtenstein, Slovic, Fischhoff, Layman, and Combs (1978) “Judged frequency of lethal events” J. Exp. Psychol. Learn. 4:551-578. Ζήτησαν από μορφωμένους ανθρώπους να εκτιμήσουν 40 κινδύνους Συγκρίνοντας με τα στατιστικά στοιχεία βρήκαν ότι υπερεκτιμούσαν ορισμένους κινδύνους και υποεκτιμούσαν άλλους Το ενδιαφέρον δεν είναι ότι οι εκτιμήσεις με τα στοιχεία δεν ταιριάζουν, αλλά ότι οι αποκλίσεις αφορούν συγκεκριμένα είδη κινδύνων

Αντιλήψη της επικινδυνότητας Γιατί είναι σημαντική; Γιατί η συμπεριφορά των ανθρώπων καθορίζεται από το πώς αντιλαμβάνονται οι ίδιοι τους κινδύνους και όχι από το τι λένε οι στατιστικές πιθανότητες Σημείωση: Δεν «πιστεύω» στις πιθανότητες. Βλ. “The Black Swan: The impact of highly improbable”, by Prof. Nassim Nicolas Taleb

Πόσο επικίνδυνη είναι η λάθος εκτίμηση της επικινδυνότητας; 1.595 Μετά την 11η Σεπτεμβρίου η κίνηση με αυτοκίνητο αυξήθηκε στις ΗΠΑ, καθώς οι άνθρωποι φοβόντουσαν τα αεροπλάνα. Ως αποτέλεσμα τα αυτοκινητιστικά αυξήθηκαν. Ο αριθμός των αμερικάνων που έχασαν τη ζωή τους σε αυτοκινητιστικά λόγω της αυξημένης κίνησης ήταν 1.595.

Αναπλήρωση κινδύνου Οι άνθρωποι όταν αισθάνονται πιο προστατευμένοι γίνονται πιο ριψοκίνδυνοι! Σχετικές μελέτες Ο αριθμός των αυτοκινητιστικών ατυχημάτων στη Μεγ. Βρετανία αυξήθηκε όταν έγινε υποχρεωτική η χρήση ζώνης ασφαλείας Στο Όσλο μία μελέτη για τους οδηγούς ταξί έδειξε ότι όσοι είχαν ABS οδηγούσαν πιο κοντά στο προπορευόμενο όχημα! Σε μία τριετή μελέτη 747 ατυχημάτων παρατηρήθηκε ότι υπήρχαν περισσότερα ατυχήματα με αυτοκίνητα που είχαν ABS Stewart, A., “On risk: perception and direction”. Computers & Security, 23 (2004)

Παράγοντες Οι παράγοντες που επηρεάζουν το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβάνονται τους κινδύνους Ψυχομετρική προσέγγιση Ψυχολογικοί παράγοντες Θεωρία κουλτούρας Τα πιστεύω των ανθρώπων και η στάση τους

Προκαταλήψεις και πρακτικές Αντιπροσωπευτικότητα Οι άνθρωποι δεν κατανοούν τη σημασία του μεγέθους του δείγματος και της διακύμανσής του Ο κανόνας της διαθεσιμότητας Οι άνθρωποι επηρεάζονται από τα γεγονότα που ανακτούν εύκολα από τη μνήμη Τα πιο πρόσφατα ή αυτά που μας έκαναν εντύπωση Δεν απομακρυνόμαστε από το «γνωστό» Επιμένουμε σε αυτό που ξέρουμε Η επιρροή των συναισθημάτων Τα συναισθήματα επηρεάζουν τις εκτιμήσεις μας

Αντιπροσωπευτικότητα Οι άνθρωποι εκτιμούν την πιθανότητα ενός γεγονότος αναλόγως με το πόσο ταιριάζει στο πρότυπο που έχουν στο μυαλό τους Αγνοούν τα στοιχεία που αμφισβητούν τα πιστεύω τους Οι άνθρωποι δεν κατανοούν την στατιστική. Διακύμανση και αντιπροσωπευτικότητα δείγματος αγνοούνται Προτάθηκε για πρώτη φορά από τους νομπελίστες Amos Tversky και Daniel Kahneman Ο Κανόνας της Τυπικότητας π.χ. =>

Λίντα Η Λίντα είναι 31 χρονών, ανύπαντρη, ανεξάρτητη και πολύ έξυπνη. Έχει πτυχίο στη φιλοσοφία. Όταν ήταν φοιτήτρια συμμετείχε σε αντιπολεμικές διαδηλώσεις. Πόσο πιθανόν είναι η Λίντα να είναι τώρα: δασκάλα στο Δημοτικό; δουλεύει σε βιβλιοπωλείο και κάνει μαθήματα Yoga; συμμετέχει στο φεμινιστικό κίνημα; είναι κοινωνική λειτουργός; εργάζεται ως ταμίας σε τράπεζα; είναι ασφαλίστρια; είναι ταμίας στην τράπεζα και είναι δραστήρια στο φεμινιστικό κίνημα; Κατατάξτε βάσει πιθανότητας Only interested in 5 and 7. If you rank 7 higher than 5, then you follow the Rule of Typical Things. Kahneman and Tversky, undergraduate students, 89% rank 7 higher than 5.

Ο κανόνας της διαθεσιμότητας Οι άνθρωποι εκτιμούν τη συχνότητα που συμβαίνει ένα γεγονός με βάση το πόσο εύκολα μπορούν να φέρουν στο μυαλό τους ένα σχετικό παράδειγμα Παράδειγμα: «Το κάπνισμα δεν είναι ανθυγιεινό, αφού ο παπούς μου κάπνιζε τρία πακέτα την ημέρα και έφτασε 100 χρονών.» Η περίπτωση του πατέρα του μπορεί να είναι σπάνια. Πείραμα. Σε 60 δευτερόλεπτα Βρείτε αγγλικές λέξεις της μορφής _ _ _ _ _ n _ Βρείτε αγγλικές λέξεις της μορφής _ _ _ _ i n g 2.9 # 6.4 Kahneman, Tversky experiment. Ο κανόνας του Παραδείγματος

Φοβόμαστε να «απομακρυνθούμε» Αν μας δοθεί αρχικά ένας αριθμός, ακόμη και ένας παράλογος αριθμός, προσαρμόζουμε την εκτίμησή μας με αυτόν τον αριθμό Παράδειγμα: Μια ομάδα ανθρώπων ρωτήθηκε εάν ο Gandhi ήταν μεγαλύτερος ή μικρότερος από τα 140 όταν πέθανε. Η απάντηση είναι προφανής. Μετά τους ρώτησαν πόσο χρονών ήταν και η μέση απάντηση ήταν 67. Μια άλλη ομάδα ρωτήθηκε εάν ο Gandhi ήταν μεγαλύτερος ή μικρότερος από 9 χρονών όταν πέθανε. Η μέση απάντηση ήταν 55. Οι άνθρωποι του μάρκετινγκ το ξέρουν καλά Experiment by German psychologists Fritz Strack and Thomas Mussweiler

Η επιρροή του συναισθήματος Εάν μια δραστηριότητα σχετίζεται με μία ευχάριστη εικόνα, ή μας προσφέρει ευχαρίστηση, τότε οι κίνδυνοι αγνοούνται, και αντιστρόφως. Παράδειγμα: Καρκίνος # Διαβήτης Πυρηνική ενέργεια # Αυτοκίνητο Οι επαγγελματίες αναλυτές υπολογίζουν χωριστά την πιθανότητα και τη συνέπεια. Αλλά οι άνθρωποι, γενικώς, δεν τα βλέπουν ανεξάρτητα!

Άλλες αποκλίσεις/προκαταλήψεις Ασυμμετρία οφέλους και απώλειας Κάλλιο πέντε και στο χέρι, παρά δέκα και καρτέρι Αλλά, θα προτιμήσουν μια απώλεια δέκα μονάδων με πιθανότητα 50%, από μία απώλεια πέντε μονάδων με 100% Το φαινόμενο της αγέλης Οι άνθρωποι ακολουθούν αυτό που κάνουν οι πολλοί. M. Baddeley, 2010. “Herding, social influence and economic decision–making: Socio–psychological and neuroscientific analyses,” Philosophical Transactions of the Royal Society B, volume 365, number 1538 (27 January), pp. 281–290.

...και οι ειδικοί επιστήμονες; Και οι ειδικοί επηρεάζονται από τους ψυχολογικούς παράγοντες Οι ειδικοί δεν αποδέχονται εύκολα την πιθανότητα να κάνουν λάθος Πολλές φορές επαναλαμβάνουν ένα πείραμα μέχρι να βγάλει το αποτέλεσμα που θέλουν Baruch Fischhoff, Paul Slovic and Sarah Lichtenstein, “Lay Foibles and Expert Fables in Judgments about Risks”, The American Statistician, 36(3), 1982.

Ένας συναισθηματικός εγκέφαλος Κατάταξη κινδύνων Τρομακτικοί # μη-τρομακτικοί Οι τρομακτικοί κίνδυνοι υπερεκτιμούνται Οικείοι # άγνωστοι Οι νέοι κίνδυνοι υπερεκτιμούνται Οι συνηθισμένοι κίνδυνοι συχνά αγνοούνται Ένας συναισθηματικός εγκέφαλος

Ο παράγοντας του φόβου Τρομακτικό εάν Μη-τρομακτικό Δεν ελέγχεται Προκαλεί γενικευμένη καταστροφή Έχει θανάσιμες συνέπειες Επιδρά στις μελλοντικές γενιές Εκτιθέμεθα ακούσια Μεγάλος αριθμός απωλειών σε ένα γεγονός Μη-τρομακτικό Ελέγξιμο Δεν προκαλεί γενικευμένη καταστροφή Μη θανάσιμο Βραχυχρόνια επίδραση Εκτιθέμεθα εκούσια

Ο παράγοντας της οικειότητας Άγνωστος, μη οικείος Δεν παρατηρείται Δεν τον γνωρίζει αυτός που εκτίθεται Η επίδρασή του είναι καθυστερημένη Είναι καινούργιος κίνδυνος Δεν είναι γνωστός στην επιστήμη Οικείος Ορατός Γνωστός σε αυτόν που εκτίθεται Άμεσο αποτέλεσμα Παλιός κίνδυνος Γνωστός στην επιστήμη π.χ. =>

Παραδείγματα Άγνωστοι και τρομακτικοί κίνδυνοι Πυρηνικά εργοστάσια Σεισμοί Οικείοι και όχι τρομακτικοί Οδήγηση αυτοκινήτου Κάπνισμα Ηλιοθεραπεία Άγνωστοι και μη τρομακτικοί Συντηρητικά στις τροφές Οικείοι και τρομακτικοί Έγκλημα

Κατηγοριοποίηση 81 κινδύνων Slovic P. (1987). “Perception of Risk”. Science, 236, 280-285

Θεωρία κουλτούρας Δύο διαστάσεις: Τέσσερις στάσεις ζωής: Πλέγμα (Grid): Δεσμεύεσαι από τον κοινωνικό σου ρόλο ή όχι; Συλλογικότητα (Group): Δεσμεύεσαι από συναισθήματα αλληλεγγύης ή όχι Τέσσερις στάσεις ζωής: Ιεραρχιστής Ατομιστής Ισονομιστής Μοιρολάτρης Κάθε στάση ζωής αντιστοιχεί σε μια συγκεκριμένη κοινωνική δομή και συγκεκριμένη αντίληψη κινδύνου Mary Douglas, Aaron Wildavsky, “Risk and culture: an essay on the selection of technical and environmental dangers”, University of California Press, 1983 δηλ. =>

Τοπολογία Πλέγμα Μοιρολατρία Ιεραρχία Συλλογικότητα Ατομισμός Ισονομία

Θεωρία κουλτούρας Για παράδειγμα… Οι ισονομιστές ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τις κοινωνικές σχέσεις που αναπτύσσονται στις ομάδες που ανήκουν, αλλά δεν συμπαθούν τις κοινωνικές σχέσεις που διαμορφώνονται από ιεαρχικές κοινωνικές δομές και στη βάση της κοινωνικής ανισότητας Οι ατομιστές δεν συμπαθούν ούτε τις ιεραρχικές κοινωνικές δομές, ούτε την ομαδική προσπάθεια

Θεωρία κουλτούρας Αποκλίσεις / Προκαταλήψεις Οι ισονομιστές αντιτίθονται σε κινδύνους που μπορεί να επηρεάσουν πολλά άτομα ή μελλοντικές γενιές Οι ιεραρχιστές αποδέχονται κινδύνους για δραστηριότητες που αποφασίζονται από τις «αρχές» ή προτείνονται από τους ειδικούς Οι μοιρολάτρες αποφεύγουν να ασχολούνται και να ανησυχούν για πράγματα για τα οποία δεν γνωρίζουν καλά Οι ατομιστές βλέπουν τον κίνδυνο ως ευκαιρία. Φοβούνται ότι μπορεί να περιορίσει την ελευθερία τους

Θεωρία Κουλτούρας Κίνδυνος Ατομιστές Ιεραρχιστές Ισονομιστές Μοιρολάτρες Ηλιοθεραπεία + Βαφές τροφίμων – Γενετική Πυρηνική Ενέργεια Ληστεία Οικιακά Ατυχήματα Τρύπα όζοντος Οδήγηση AIDS Πόλεμος Τρομοκρατία Αλκολισμός Marris C., Langford I.H., O’Riordan T., “A quantitative test of the cultural theory of risk perceptions: Comparison with the psychometric paradigm”, Risk Analysis, 18(5), 1998.

Το φαινόμενο του λευκού άνδρα Σε όλες τις έρευνες φαίνεται ότι οι λευκοί υποτιμούν τους κινδύνους σε σχέση με τους μη λευκούς και οι άνδρες το ίδιο σε σχέση με τις γυναίκες Στην αρχή θεωρούσαν ότι το ζήτημα ήταν φυλετικό Προσοχή, άλλο συσχέτιση, άλλο αιτιώδη σχέση Σε μια έρευνα του 2005 βρήκαν ότι μόνο ένα υποσύνολο των λευκών ανδρών είχε (έντονα) αυτήν την τάση και επηρέαζει το συνολικό δείγμα Ήταν μορφωμένοι, συντηρητικοί, ευκατάστατοι Ήταν, επίσης, ή ατομιστές ή ιεραρχιστές Daniel Gardner, “The Science of Fear”, Dutton, Penguin, 2008.

Σύνοψη Συστηματικές αποκλίσεις στις εκτιμήσεις των κινδύνων Συνέπειες για την προσωπική και κοινωνική ζωή Η ψυχομετρική προσέγγιση Η θεωρία της κουλτούρας Daniel Gardner, “The Science of Fear”, Dutton, Penguin, 2008.

Αντίληψη επικινδυνότητας: Πώς οι άνθρωποι εκτιμούν τους κινδύνους και γιατί κάνουν τόσο συχνά λάθος Συζήτηση…

...και τα πραγματικά στοιχεία Καρκίνος 27.386 (1/411) Ατυχήματα 3.326 (1/3.382) Αυτοκτονίες 373 (1/30.155) Θάνατος από λοιμώδες νόσημα 1.077 (1/10.444) Νοσήματα του κυκλοφορικού 49.214 (1/229) Πηγή: Εθνική Στατιστική Υπηρεσία. Έτος 2008. Πληθυσμός 11.247.813 Σύνολο θανάτων: 107.979