Γάιος, Εισηγήσεις (Institutiones) Δίκαιο των Προσώπων Δίκαιο των Πραγμάτων Δίκαιο των Αγωγών

Δίκαιο των Προσώπων «Civis Romanus sum»

Όχι όλοι οι άνθρωποι υποκείμενα δικαίου. Όχι όρος για «ικανότητα δικαίου». Caput (κεφαλή) = ανθρώπινο πλάσμα Persona = το προσωπείο του ηθοποιού Δεν προϋποθέτει ικανότητα δικαίου Γάιος: Persona servilis Persona libera

Αρχή ύπαρξης: αφότου το βρέφος αποχωριστεί εντελώς από το μητρικό σώμα Δεν είναι ανάγκη να είναι βιώσιμο Το τέρας (monstrum), δεν έχει την ιδιότητα του ανθρώπου Η ικανότητα δικαίου αρχίζει από: ◦ Τον τοκετό ◦ Την απελευθέρωση δούλου

Το έμβρυο Κατά την κυοφορία θεωρείται ότι έχει γεννηθεί, για ό,τι αφορά τη διασφάλιση των συμφερόντων του Υπό την προϋπόθεση να γεννηθεί ζωντανό. Postumus: γεννιέται μετά θάνατον του κληρονομουμένου Εμβρυωρός: επιμέλεια συμφερόντων εμβρύου

Λήξη ικανότητας δικαίου Με το θάνατο Με την περιαγωγή σε δουλεία

Δούλοι Αντικείμενα, όχι υποκείμενα δικαίου. Πολυάριθμοι στη Ρώμη

Παραγωγή της δουλείας ◦Αιχμαλωσία ◦Servus (= servatus, εκείνος που διατηρήθηκε, αντί να σκοτωθεί). ◦Και ο Ρωμαίος που πιάνεται αιχμάλωτος γίνεται δούλος. ◦Ius postliminii: ο Ρωμαίος που ελευθερώνεται, θεωρείται ότι δεν είχε χάσει ποτέ τα δικαιώματά του. ◦Γέννηση από μητέρα δούλη ◦Κανόνας ius gentium ◦Ακόμα κι αν ο πατέρας είναι ελεύθερος. ◦Όχι αν η μητέρα ελευθερωθεί πριν τον τοκετό. ◦Ή αν ήταν ελεύθερη κατά τη στιγμή της σύλληψης ή και για λίγο κατά την εγκυμοσύνη (favor libertatis).

Eλεύθερη + δούλος = τέκνο δούλος, αν η μητέρα γνώριζε την ιδιότητα του πατέρα Οικογενείς δούλοι (vernae): έχουν καλύτερη θέση από τους λοιπούς (ο πατέρας = συχνά ο κύριος της δούλης).

Δωδεκάδελτος Πώληση trans Tiberim: Ο Ρωμαίος πολίτης που πωλείται πέρα από τα όρια της αρχαϊκής Ρώμης για χρέη, γίνεται δούλος. Μη έγκυρη η πώληση ελευθέρου ως δούλου εντός της Ρώμης, από τον ίδιο (αυτοπώληση), είτε από τρίτο (π.χ. γονείς). Η πρακτική επαναλαμβάνεται ιδίως σε περιόδους οικονομικής κρίσης (έως Λέοντα Στ’ Σοφό).

Δούλος συνεπεία καταδίκης Όποιος δεν εγγράφεται στους καταλόγους των Κηνσόρων γίνεται δούλος. Ο φυγόστρατος (πωλείται από τον αρμόδιο άρχοντα). Ο καταδικασθείς σε θάνατο με σίδερα (ad ferrum), θηριομαχία (ad bestias), καταδικαστικά έργα σε μεταλλεία (ad metalla) = δημόσιος δούλος (servus poenae).

Γίνονται επίσης δούλοι H ελεύθερη γυναίκα που συνάπτει σχέσεις με ξένο δούλο, παρά την εναντίωση του κυρίου του (Senatus Consultum Claudianum, 52 μ.Χ.) Αυτός που, όντας άνω των 20 ετών, παρέστησε το δούλο για να πουληθεί εισπράττοντας μέρος του τιμήματος.

Κοινωνική & νομική θέση δούλων Δούλος = πράγμα, θνητό (res mortalis) Aποτελεί αντικείμενο κυριότητας & συγκυριότητας. Απόλυτη εξουσία κυρίου (dominica potestas). Ο γάμος του είναι νομικά ανύπαρκτος (contubernium). Δεν αναγνωρίζεται η συγγένεια μεταξύ δούλων (servilis cognatio). To τέκνο της δούλης περιέρχεται στον κύριο (partus ancillae).

Δ ούλοι: αναγνωρίζονται από το δίκαιο ως ανθρώπινα και λογικά όντα Αρχαϊκό Ρ.Δ.: ◦περιορισμένος αριθμός δούλων. ◦προέρχονται από την ιταλική χερσόνησο. ◦Καλή θέση στην αγροτική ρωμαϊκή οικογένεια. ◦Δεν διαφέρουν από τους υπεξούσιους. Δημοκρατία: Εισροή δούλων μετά τους καρχηδονικούς πολέμους Ποικίλη προέλευση Μείωση αξίας ανθρώπινης ζωής Latifundia Εξεγέρσεις δούλων

Ηγεμονία Ηγεμονία Βελτίωση θέσης δούλων Διάδοση ιδεών Στωικών Περιπτώσεις ακραίας σκληρότητας, αλλά, Λαμβάνονται μέτρα απαγόρευσης: ◦αδικαιολόγητου φόνου δούλου από κύριο, ◦ευνουχισμού, ◦χρήσης σε θηριομαχίες χωρίς την άδεια του Πραίτορα, ◦έκδοσης δούλης σε πορνεία ◦εγκατάλειψης-φόνου άχρηστου δούλου λόγω ασθένειας-γερατειών Ο δούλος που τον κακομεταχειρίζεται ο κύριος, μπορεί να καταφύγει ικέτης στο άγαλμα του Ηγεμόνα και να επιτύχει την πώλησή του.

Servi Caesaris Δούλοι από τον ελληνικό, κυρίως, χώρο. Προνομιούχοι Καταλαμβάνουν σημαντικές θέσεις. Ελέγχουν τη διοίκηση έως τον Αδριανό.

Δεσποτεία Βελτίωση της θέσης των δούλων μετά την επικράτηση του Χριστιανισμού. Συμμετοχή στο θρησκευτικό βίο. Ο δούλος: όχι δικαίωμα επικαρπίας. Ο τάφος του = res religiosa. To τέκνο της δούλης = όχι καρπός. Συμμετοχή σε σωματεία.

Δούλος = περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα Δεν αποκτά ιδίω ονόματι, αλλά επ’ ονόματι του κυρίου του. ◦Με φυσική εξουσίαση, ◦Με άτυπες δικαιοπραξίες, ◦Και τυπικές, πλην της in iure cessio. Eξουσία διάθεσης: ◦Μόνο άτυπες πράξεις που αφορούν το χρημάτιον, ◦Ή με έγκριση του κυρίου του Όχι ικανότητα να είναι διάδικος

Αδικοπραξίες: ◦Ευθύνεται ο κύριος ◦Μπορεί να απαλλαγεί παραδίνοντας το δούλο στο ζημιωθέντα (noxae deditio). Δικαιοπραξίες: ◦Δεν γεννούν υποχρέωση ◦Για την κάλυψη του κενού:  Χρημάτιο  Αγωγές πρόσθετης ιδιότητας

Χρημάτιο (peculium) Yπάρχει από την αρχαϊκή εποχή. Ομάδα περιουσιακών στοιχείων που ο κύριος παραχωρεί στο δούλο. Ο δούλος έχει ελεύθερη διαχείρισή του. Μέρος της περιουσίας του κυρίου. Το ανακαλεί ελεύθερα. Όχι όμως χωρίς σπουδαίο λόγο. Μπορεί να περιλαμβάνει & δούλους. Ακολουθεί το δούλο σε μεταβίβασή του. Μπορεί να χρησιμοποιηθεί για την απελευθέρωσή του.

Συναλλαγές με δούλο για χρημάτιο = φυσικές ενοχές Δεν δημιουργούν ενοχή κατά το ius civile Πραίτορας (2 ος αι.π.Χ.): Αγωγές πρόσθετης ιδιότητας (actiones adiectitiae qualitatis) Στους δανειστές που συναλλάχθηκαν με δούλο Στρέφονται κατά του κυρίου

Ελευθερικές δίκες (liberalae causae) Για περιπτώσεις αμφισβήτησης για το αν κάποιος ήταν ελεύθερος ή δούλος. Δίκη: τύπος διεκδίκησης. Δεν παρίσταται ο ίδιος. Adsesor in libertatem: βεβαιώνει ότι είναι ελεύθερος. Vindicatio in libertatem: αν ο διεκδικούμενος βρίσκεται σε κατάσταση δουλείας, Vindicatio in servitutem: αν είναι ελεύθερος. Ο δούλος παραμένει ελεύθερος έως το τέλος της δίκης.

Απελεύθεροι Η εγκατάλειψη του δούλου δεν τον καθιστά ελεύθερο. Ούτε η διαβίωσή του ως ελεύθερου. Απελευθέρωση ύστερα από κρατική παρέμβαση λόγω υπηρεσιών του δούλου. Ο απελεύθερος γίνεται Ρωμαίος πολίτης

Manumissio vindicta: Vindicta, festuca: μικρό ραβδί Ο adsertor in libertatem αγγίζει αυτό που απελευθερώνεται Εικονική ελευθερική δίκη: διαβεβαίωση ενώπιον του Πραίτορα ή Διοικητή επαρχίας ότι είναι ελεύθερος Ο κύριος δεν προβάλλει αντιρρήσεις ή ομολογεί Manumissio censu: O δούλος, με τη συναίνεση του κυρίου, δηλώνει τον εαυτό του ως ελεύθερο στους καταλόγους των κηνσόρων, κατά την ανανέωσή τους ανά πενταετία Manumissio testamento: Eπί διαθήκης με χαλκό και ζυγό Πανηγυρική δήλωση διαθέτη για απελευθέρωση δούλου «Stichus servus meus liber esto» Ελεύθερος με την επέλευση της κληρονομική διαδοχής Απελεύθερος του κληρονομουμένου Καταπιστευτική απελευθέρωση: ο κληρονόμος ή κληροδόχος οφείλει να απελευθερώσει το δούλο. Λόγω της Lex Fufia Canina (2 π.Χ.): απαγόρευσης απελευθέρωση πάνω από ορισμένο αριθμό δούλων

Απελευθερώσεις κατά το Ιus praetorium Νέοι τρόποι απελευθέρωσης Δεν γίνονται Ρωμαίοι πολίτες Δεν καταβάλλεται η 20 η (φόρος 5% επί των απελευθερώσεων) Ζει σε ελευθερία, αλλά μένει δούλος Η περιουσία του = χρημάτιο Αν ο κύριός του τον διεκδικήσει σε δουλεία, ο Πραίτορας τον προστατεύει Απελευθέρωση μεταξύ φίλων = ενώπιον μαρτύρων. Απελευθέρωση με επιστολή.

Λόγω μαζικών απελευθερώσεων δούλων στα τέλη της Δημοκρατίας, λαμβάνονται μέτρα Lex Fufia Caninia (2 ος αι. π.Χ.) Επιβάλλει περιορισμούς & ποσοστόσεις στις απελευθερώσεις με διαθήκη 3-10 δούλοι: έως 1/ : έως 1/ : έως ¼ Μaximum: 100 Lex Aelia Sentia (4 μ.Χ.) Όχι απελευθερώσεις από κυρίους κάτω των 20 ετών Όχι δούλων κάτω των 30 Όχι σε βάρος δανειστών

Με επικράτηση Χριστιανισμού H απελευθέρωση = αγαθοεργία Απελευθέρωση σε εκκλησία ◦Ο απελεύθερος γίνεται Ρωμαίος πολίτης Απελευθέρωση στο τραπέζι ◦Αποκτά την ιδιότητα του Λατίνου Ιunianus

Νομική κατάσταση απελευθέρου Γίνεται ρωμαίος πολίτης Δεν εξισώνεται απολύτως με τον εκ γενετής ελεύθερο (ingenuus) Lex Iulia de maritandis ordinibus (18 π.Χ.): Απαγορεύεται ο γάμος απελεύθερου με μέλος της τάξης των Συγκλητικών Δεν μπορεί να γίνει Συγκλητικός. Δεν μπορεί να εκλεγεί άρχοντας (ius honorum) Δεν έχει δικαίωμα εκλέγειν (ius suffragii)

Πάτρωνας (patronus) O libertinus υπάγεται σε σχέση πατρωνείας με τον τέως κύριο Υποχρέωση σεβασμού (obsequium) & υπακοής Yποχρέωση διατροφής του πάτρωνα ή των τέκνων Να μην ασκεί αγωγές κατά του πάτρωνα και της οικογένειάς του Πάτρωνας: νόμιμος επίτροπος άνηβου απελεύθερου & γυναικών

Operae: υπηρεσίες που αναλαμβάνει ο απελεύθερος με όρκο να παρέχει στον πάτρωνα Ius iurandum liberti Δωδεκάδελτος: ο πάτρωνας είναι εξ αδιαθέτου κληρονόμος του απελευθέρου αν πεθάνει χωρίς κληρονόμους sui.

Aνάκληση σε δουλεία: δυνατή για λόγους αγνωμοσύνης. Ο πάτρωνας έχει υποχρέωση προστασίας του απελευθέρου. Λύση πατρωνείας: Με το θάνατο του απελευθέρου (δεν μεταβιβάζεται στους κατιόντες). Με την απονομή από τον Ηγεμόνα, με τη συναίνεση του πάτρωνα, της natalium restitutio. Ius aureorum anulorum: δικαίωμα να φορά χρυσό δακτυλίδι, όπως οι εκ γενετής ελεύθεροι.

Ελεύθεροι μη Ρωμαίοι πολίτες Peregrinus (ξένος) = ελεύθερος ◦ανήκει σε πολιτεία που υποτάχθηκε/κατακτήθηκε από Ρώμη ◦ανήκει σε ελεύθερη πολιτεία Αρχή προσωπικότητας δικαίου: ακολουθεί το δίκαιο της πολιτείας του ◦Ιus gentium:  Σχέσεις Ρωμαίων και ξένων  Σχέσεις ξένων μεταξύ τους, από διαφορετικές πολιτείες ◦Praetor peregrinus (242 π.Χ.)

Λατίνοι Latini prisci/veteres (Παλαιολατίνοι): πολίτες των πόλεων που ανήκαν στη Λατινική Ομοσπονδία Έχουν δικαίωμα να συνάπτουν γάμο & δικαιοπραξίες κατά το ius civile Kληρονομούν με ρωμαϊκές διαθήκες Latini Colonarii Πολίτες των λατινικών αποικιών που ίδρυσε η Ρώμη, έχουν ius commercii. Latini iuniani Aπελεύθεροι κατά ius praetorium

Ρωμαϊκή κατάκτηση Ιταλικής χερσονήσου

Aπόλιδες Peregrini dediticii Οι ξένοι από τις πόλεις που είχαν προβάλλει αντίσταση στους Ρωμαίους και παραδόθηκαν άνευ όρων. Οι απελεύθεροι που πριν είχαν υποστεί ταπεινωτική τιμωρία. Δεν μπορούν ποτέ να γίνουν Ρωμαίοι. Δεν μπορούν να κατοικούν πλησιέστερα από 100 μίλια από τη Ρώμη. Εξαιρούνται από το Ήδικτο του Καρακάλλα.