1ο ΕΠΑΛ ΣΥΚΕΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΑΓΩΓΗΣ ΥΓΕΙΑΣ (2010-2011): ΣΧΟΛΕΙΟ ΧΩΡΙΣ ΒΙΑ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟ

Εκπαιδευτικοί και εξωτερικοί συνεργάτες που πήραν μέρος στο πρόγραμμα Εκπαιδευτικοί και εξωτερικοί συνεργάτες που πήραν μέρος στο πρόγραμμα Αρχική διερεύνηση και αντιμετώπιση περιστατικών: Γεράνης Γεώργος, Γιαγκουστίδου Αυγή, Μαραγκίδης Γεώργος(Διευθυντής), Μπουλταδάκης Στέλιος (Υποδιευθυντής), Σταθοπούλου Ροζαλία Θεωρητική Τεκμηρίωση – ενημέρωση συντονισμός με φορείς: Σταθοπούλου Ροζαλία Παρουσίαση του θέματος στο Σύλλογο διδασκόντων: Μπουλταδάκης Στέλιος, Σταθοπούλου Ροζαλία Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών: Συνεργάτες του κέντρου Πρόληψης «Πυξίδα» και οι εξής εκπαιδευτικοί:Απέργη Άρτεμης, Γιαγκουστίδου Αυγή Μαραγκοζίδου Μαριάννα, Μαστρακούλης Δημήτριος, Μπαξεβάνη Ντίνα, Παπαδοπούλου Ειρήνη, Σταθοπούλου Ροζαλία, Φωκά Βάσω Σχεδιασμός και υλοποίηση του προγράμματος ευαισθητοποίησης στις τάξεις: Συνεργάτες του κέντρου Πρόληψης «Πυξίδα» και οι εξής εκπαιδευτικοί:Απέργη Άρτεμης, Γιαγκουστίδου Αυγή Μαραγκοζίδου Μαριάννα, Μαστρακούλης Δημήτριος, Μπαξεβάνη Ντίνα, Παπαδοπούλου Ειρήνη, Σταθοπούλου Ροζαλία, Φωκά Βάσω Σχολική Διαμεσολάβηση: Σταθοπούλου Ροζαλία (εκπαίδευση διαμεσολαβητών, εποπτεία) Φορείς διαρκούς υποστήριξης: Γραφείο αγωγής υγείας Δ.Δ.Ε. Δ. Θεσ/νίκης: Χριστίδου Χριστίνα - Κέντρο Πρόληψης της Εξάρτησης από Ναρκωτικά και Προαγωγής της Υγείας «ΠΥΞΙΔΑ»: Μάρω Βασσάρα, Τάσος Kουφοκώτσιος,Κυριακή Φυλακτού, Καταγραφή προγράμματος - Αποτύπωση αποτελεσμάτων – Παρουσίαση: Σταθοπούλου Ροζαλία

ΑΦΟΡΜΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗΝ ΕΚΠΟΝΗΣΗ ΤΟΥ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΟΣ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ ΒΙΑΣ ΚΑΙ ΕΚΦΟΒΙΣΜΟΥ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΜΑΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΓΙΑ : ΒΙΑ ΠΟΥ ΓΕΝΝΑ ΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ (ΔΟΜΗ ΣΧΟΛΕΙΟΥ, ΑΝΤΑΓΩΝΙΣΜΟΣ, ΑΠΟΔΙΟΠΟΜΠΑΙΟΙ ΤΡΑΓΟΙ,ΣΤΙΓΜΑΤΙΣΜΟΣ,ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΠΟΤΥΧΙΑ, ΜΗ ΑΝΟΧΗ ΣΤΗ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟΤΗΤΑ) ΣΧΟΛΕΙΟ ΠΟΥ ΑΝΤΑΝΑΚΛΑ ΤΗΝ ΚΟΥΛΤΟΥΡΑ ΤΗΣ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΒΙΑΣ ΑΝΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ ΜΕΘΟΔΩΝ ΠΟΥ ΠΕΡΙΟΡΙΖΟΝΤΑΙ ΣΕ ΑΥΣΤΗΡΕΣ ΠΟΙΝΕΣ ΑΝΑΓΚΗ ΠΟΛΥΠΛΕΥΡΗΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΚΑΙ ΒΕΛΤΙΩΣΗΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟΥ ΚΛΙΜΑΤΟΣ Αφετηρίες αφορμές για την εκπόνηση του προγράμματος To πρόγραμμα που εκπονήσαμε είχε αφορμή κάποια περιστατικά σχολικού εκφοβισμού που εκδηλώθηκαν στην αρχή της χρονιάς στο σχολείο μας. Θεωρητικό και εμπειρικό προβληματισμό για το Ότι η βία είναι ενδογενής (δομή σχολείου, ανταγωνισμός ,σχολική αποτυχία, και σύνδεση με προσωπική αξία, αποδιοπομπαίοι τράγοι- στιγματισμός, ζήλεια βαρεμάρα, μη αποδοχή διαφορετικού κ.τ.λ.) Ότι η βία στο σχολείο αντανακλά την γενικότερη κουλτούρα βίας στην κοινωνία , την οικογενειακή αλλά και την κοινωνική βία ότι το φαινόμενο δεν λύνεται με την απόδοση αυστηρών ποινών αλλά χρειάζεται η πολύπλευρη αντιμετώπιση του (σε επίπεδο ατομικό - θύματα και θύτες-, σε επίπεδο τάξης, εκπαιδευτικών μαθητών και γονέων ) και αλλαγή του κλίματος του σχολείου μέσα από δράσεις που το κάνουν πιο φιλικό στους μαθητές. Θα προσπαθήσω να περιγράψω συνοπτικά το τι ακριβώς έγινε χωρίζοντας το πρόγραμμα σε 3 κύριες φάσεις που διαδέχτηκαν η μια την άλλη, δίνοντας έμφαση πέρα από την περιγραφή τους στην αποτίμηση , στις δυσκολίες , στα θετικά και αρνητικά σημεία σε κάθε μια από αυτές.

Α΄ΦΑΣΗ: Αρχική διερεύνηση ενημέρωση ευαισθητοποίηση εύρεση εθελοντών ΕΡΕΥΝΑ ΓΙΑ ΤΑ ΕΝΤΟΠΙΣΜΕΝΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ-ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΜΕ ΤΟΝ ΣΥΛΛΟΓΟ ΔΙΔΑΣΚΟΝΤΩΝ (ΘΕΩΡΗΤΙΚΗ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΓΕΝΙΚΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΣΤΑ ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΑ) ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΦΑΚΕΛΟΥ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΗΣ ΤΕΚΜΗΡΙΩΣΗΣ ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ ΟΡΓΑΝΙΣΜΩΝ ΠΟΥ ΑΣΧΟΛΟΥΝΤΑΙ ΜΕ ΤΟ ΘΕΜΑ ΚΑΙ ΖΗΤΗΣΗ ΒΟΗΘΕΙΑΣ Η διεύθυνση του σχολείο μαζί με κάποιους καθηγητές (λίγους αρχικά) που εντόπισαν και ενδιαφέρθηκαν για το θέμα αποφάσισαν να το θέσουν στο σύλλογο . Η καθηγήτρια που ανέλαβε να παρουσιάσει το θέμα στο σύλλογο ανέλαβε την πρωτοβουλία να: αναζητήσει σχετικά άρθρα στο internet και να οργανώσει ένα φάκελο με σχετική βιβλιογραφία για το φαινόμενο. ζήτησε από οργανισμούς όπως Π.χ. ο μέντορας να στείλουν έντυπο υλικό στο σχολείο . Ζήτησε τη συνδρομή του Κέντρου Πρόληψης της Εξάρτησης από Ναρκωτικά και Προαγωγής της Υγείας ΠΥΞΙΔΑ και του γραφείου αγωγής υγείας της διεύθυνσης δευτεροβάθμιας δυτικής Θεσσαλονίκης, για την εκπόνηση ενός προγράμματος που θα στόχευε στην αντιμετώπιση των γνωστών περιστατικών και στην πρόληψη νέων. Στη συνεδρίαση του συλλόγου καθηγητών παρουσιάστηκε γενικά το φαινόμενο με βάση τη βιβλιογραφία που είχε συγκεντρωθεί και συζητήθηκαν συνοπτικά τα περιστατικά, χωρίς να αναφερθούν ονόματα (δεν ήμασταν εντελώς σίγουροι τότε για τα ονόματα των εμπλεκομένων αλλά και δε θέλαμε να στρέψουμε την προσοχή του συλλόγου σε μια τιμωρητική απλώς πρακτική για τους θύτες) . Σε πρώτη φάση αποφασίσαμε να αυξηθεί η προσοχή μας στις εφημερίες και να δηλωθούν σε διάστημα κάποιων ημερών διαθεσιμότητες, ώστε να σχεδιάσουμε ένα πρόγραμμα πρόληψης και αντιμετώπισης. Την φάση αυτή, συνολικά την θεωρούμε πολύ σημαντική, γιατί μέσα από αυτή μπορεί να εξασφαλιστεί μια κρίσιμη μάζα εκπαιδευτικών, ώστε να στηθεί ένα πραγματικά πολυεπίπεδο πρόγραμμα. Μετά τα βήματα που περιγράψαμε μαζευτήκαμε ένας ικανός αριθμός καθηγητών -10 στο σύνολο- με την πρόθεση να σχεδιάσουμε και να εκπονήσουμε ένα σχετικό πρόγραμμα (στην πορεία μείναμε 8 για λόγους ανεξάρτητους από την θέληση των 2 συναδέλφων που δεν μπόρεσαν να συμμετάσχουν). Σημαντικό ρόλο στην επιτυχία της φάσης αυτής και στην επιρροή της στάσης των μελών του συλλόγου διδασκόντων έπαιξε : η εξαρχής θετική στάση της διεύθυνσης του σχολείου που δεν υποβάθμισε το πρόβλημα η θεωρητική τεκμηρίωση του θέματος που βοήθησε στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των καθηγητών και στο να ξεφύγουμε από μια απλή τιμωρητική αντίληψη για το φαινόμενο.

Β΄ΦΑΣΗ: Σχεδιασμός προγράμματος Αντιμετώπιση των ήδη γνωστών περιστατικών α) Συναντήσεις των θυμάτων με τους ειδικούς της «πυξίδας». β) Συναντήσεις των θυτών με καθηγητές με στόχο την οριοθέτηση τους  Εκπαίδευση εκπαιδευτικών Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του συλλόγου Ευαισθητοποίηση των παιδιών α) έρευνα - ερωτηματολόγιο για να διερευνηθεί η έκταση του φαινομένου αλλά και έναυσμα για συζήτηση β) Αφίσες και έντυπο υλικό γ) Ευαισθητοποίηση των παιδιών της πρώτης τάξης δ) Ευαισθητοποίηση του δεκαπενταμελούς Εκπαίδευση μαθητών διαμεσολαβητών – Σχολική Διαμεσολάβηση Συμμετοχή σε δίκτυο σχολείων ενάντια στην σχολική βία Ακολούθησε μια συνάντηση με τους ειδικούς του Κέντρο Πρόληψης της Εξάρτησης από Ναρκωτικά και Προαγωγής της Υγείας «ΠΥΞΙΔΑ», στην οποία συμμετείχαν όλοι οι καθηγητές που ενδιαφέρθηκαν. Μετά από σχετική συζήτηση, ώστε να προκύψουν κοινοί στόχοι, ανάγκες και δυνατότητες αποφασίστηκαν τα εξής βήματα: Αντιμετώπιση των ήδη γνωστών περιστατικών μέσα από α) Συναντήσεις των θυμάτων αλλά και των γονέων τους, εφόσον το επιθυμούσαν, με τους ειδικούς της πυξίδας, ώστε να γίνει μια συζήτηση και να διερευνηθεί αν χρειάζονταν επιπλέον ψυχολογική υποστήριξη. β) Συναντήσεις των θυτών με καθηγητές και προσπάθεια μέσα από συζήτηση να οριοθετηθούν . Εκπαίδευση εκπαιδευτικών Ορίστηκαν 5 δίωρες εκπαιδευτικές συναντήσεις με τους ειδικούς της «πυξίδας» και τους ενδιαφερόμενους εκπαιδευτικούς, ώστε στη συνέχεια να υλοποιήσουν πρόγραμμα ευαισθητοποίησης στις τάξεις Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του συλλόγου για το φαινόμενο και το πρόγραμμα . Ευαισθητοποίηση των παιδιών α) Έρευνα ερωτηματολόγιο σταθμισμένο για να διερευνηθεί η έκταση του φαινομένου αλλά και για να αρχίσει μια συζήτηση για το φαινόμενο μεταξύ των μαθητών Β) Αφίσες στους χώρους του σχολείου και έντυπο υλικό γ) Ευαισθητοποίηση των παιδιών της πρώτης τάξης μέσα από παρέμβαση στο μάθημα του ΣΕΠ δ) Ευαισθητοποίηση του δεκαπενταμελούς Παράλληλα με τη συνδρομή του γραφείου αγωγής υγείας που είχε ενημερωθεί για το θέμα αποφασίστηκε : να υλοποιήσουμε ένα πρόγραμμα εκπαίδευσης διαμεσολαβητών με στόχο να αρχίσει να λειτουργεί στο σχολείο ο θεσμός της σχολικής διαμεσολάβησης να γίνει το σχολεία μας μέλους του δικτύου σχολείων για την καταπολέμηση των φαινομένων βίας Στη φάση αυτή σημαντικό θεωρούμε την άμεση και ουσιαστική συνδρομή των φορέων που απευθυνθήκαμε τόσο δηλαδή της «πυξίδας» όσο και του γραφείου αγωγής υγείας της δευτεροβάθμιας . Αυτό έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στο να δημιουργηθεί η αίσθηση της ασφάλειας, του ότι δηλαδή δε βαδίζουμε στα τυφλά και μόνοι σε ένα θέμα για πολλούς πρωτόγνωρο. Στα αρνητικά της φάσης αυτής θα αναφέραμε κυρίως τις γραφειοκρατικές διαδικασίες και την καθυστέρηση που προκύπτει για να εγκριθεί το οποιοδήποτε πρόγραμμα από την δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Αυτό συνέβαλε αρκετά στην συνολική καθυστέρηση υλοποίησης του προγράμματος χωρίς να είναι ο μόνος λόγος.

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Εκπαιδευση Εκπαιδευτικών ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Εκπαιδευση Εκπαιδευτικών Στόχος Η προετοιμασία των εκπαιδευτικών ώστε να σχεδιάσουν και να εφαρμόσουν ένα πρόγραμμα ευαισθητοποίησης στις τάξεις Θεματολογία συναντήσεων Αναγνώριση περιστατικών βίας Διαχείριση συγκρούσεων Αποδοχή, ανεκτικότητα, διαφορετικότητα Έκφραση συναισθημάτων Ομαδικότητα, συνεργασία, δραστηριότητες Θετικά – εντυπώσεις καθηγητών Μέθοδος και δυνατότητα εύκολης μεταφοράς προσλαμβάνουσας γνώσης σε άλλο τομέα Εμβάθυνση και συνειδητοποίηση περιστατικών βίας που υποτιμώνται Αρνητικά – εντυπώσεις καθηγητών Περιορισμένος χρόνος Αντιμετώπιση περιστατικών Υλοποιήθηκαν οι συναντήσεις τόσο με τα θύματα όσο και με τους θύτες. Μετά από αυτές τα θύματα δε ξαναενοχλήθηκαν και αυτό ήταν σημαντικό τόσο για αυτά όσο και για τους υπόλοιπους μαθητές – θεατές των περιστατικών. Δεν μπορούμε να πούμε με σιγουριά ωστόσο ότι οι θύτες έπαψαν να δρουν εκφοβιστικά σε άλλα παιδιά, μια που είμαστε βέβαιοι και είναι άλλωστε και στατιστικά επιβεβαιωμένο ότι πολλά μπορούν να γίνονται μεταξύ των μαθητών αλλά λίγα να φτάνουν στα αυτιά των καθηγητών. Εκπαίδευση Εκπαιδευτικών Οι 5 δίωρες εκπαιδευτικές συναντήσεις που υλοποιήθηκαν από τους ειδικούς της πυξίδας και τους εκπαιδευτικούς τους σχολείου είχαν στόχο την εκπαίδευση τους ώστε αυτοί με τη σειρά τους να αναλάβουν την ευαισθητοποίηση των μαθητών στις τάξεις. Είχαν την εξής θεματολογία: Αναγνώριση περιστατικών βίας Διαχείριση συγκρούσεων Αποδοχή ανεκτικότητα διαφορετικότητα Έκφραση συναισθημάτων Ομαδικότητα / συνεργασία / δραστηριότητες Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν βασισμένη στις αρχές της βιωματικής ενεργητικής συνεργατικής μάθησης με τεχνικές όπως το παιχνίδι ρόλων ο καταιγισμός ιδεών η συζήτηση . Από τις επισημάνσεις των συναδέλφων που το παρακολούθησαν, ως πολύ σημαντικό της διαδικασίας αυτής κρίνεται το γεγονός ότι τόσο η θεματολογία όσο και οι μέθοδοι που χρησιμοποιηθήκαν ήταν παρόμοιες με αυτές που θα καλούμασταν να εφαρμόσουμε στην τάξη, εξασφαλίζοντας έτσι την μεταφορά της εμπειρίας και των γνώσεων από τον έναν τομέα στον άλλον. Πολλοί συνάδελφοι επίσης επισήμαναν ότι μέσα από την διαδικασία συνειδητοποίησαν και οι ίδιοι τη σοβαρότητα της βίας και βοηθήθηκαν στο να αναγνωρίζουν μορφές βίας που πριν δεν τις εντόπιζαν ή δεν τις θεωρούσαν πρόβλημα. Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του συλλόγου για το φαινόμενο και το πρόγραμμα Έγινε συζήτηση και ενημέρωση του συλλόγου διδασκόντων με την συμμετοχή και εκπαιδευτών από την «πυξίδα», όπου αναλύθηκε το φαινόμενο γενικά και παρουσιάστηκε το πρόγραμμα που διεξάγεται στο σχολείο.

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Πρόγραμμα ευαισθητοποίησης των μαθητών/τρων της α΄ τάξης Στόχοι: αναγνώριση μορφών σχολικού εκφοβισμού (συναισθήματα, αίτια, αποτελέσματα, αντιμετώπιση) Θεματολογία συναντήσεων 1η συνάντηση: γνωριμία - σύνταξη συμβολαίου -καταιγισμός ιδεών σε σχέση με τη λέξη επιθετικότητα – εντυπώσεις από την συνάντηση 2η συνάντηση: σκέψεις προσδοκίες για τη συνάντηση-αναφορά περιστατικών ενδοσχολικής βίας - δραματοποίηση ενός περιστατικού -εντυπώσεις, απολογισμός της συνάντησης 3η – 4η συνάντηση: προσδοκίες, σκέψεις για τη συνάντηση- δραματοποίηση του ίδιου περιστατικού- συζήτηση για τα συναισθήματα, τις πιθανές αιτίες, το τι άλλο θα μπορούσαν να κάνουν οι εμπλεκόμενοι (θύτης – θύμα – κοινό) - Εντυπώσεις από την συνάντηση – κλείσιμο προγράμματος Ευαισθητοποίηση και ενημέρωση του συλλόγου για το φαινόμενο και το πρόγραμμα Έγινε συζήτηση και ενημέρωση του συλλόγου διδασκόντων με την συμμετοχή και εκπαιδευτών από την «πυξίδα», όπου αναλύθηκε το φαινόμενο γενικά και παρουσιάστηκε το πρόγραμμα που διεξάγεται στο σχολείο. Ευαισθητοποίηση των παιδιών Το σχολείο γέμισε αφίσες κατά του σχολικού εκφοβισμού και της βίας . Δόθηκε το ερωτηματολόγιο «Η Ζωή στο σχολείο» ( ΕΥ: Δεληγιάννη – Κουιμτζή Τμήμα ψυχολογίας ΑΠΘ), σε όλα τα τμήματα του σχολείου, με στόχο να προκληθεί μια αρχική συζήτηση και ένας προβληματισμός για το φαινόμενο . (Δεν έχει γίνει η ολοκλήρωση της επεξεργασίας των αποτελεσμάτων αλλά όπως προείπα δεν ήταν αυτός ο πρωταρχικός στόχος για τον οποίο μοιράστηκε.) Πραγματοποιήθηκαν 3 δίωρες συναντήσεις στα δύο τμήματα της α΄ τάξης και 4 στα άλλα δύο τμήματα με στόχους: την αναγνώριση μορφών βίας και σχολικού εκφοβισμού, τα συναισθήματα, τα αίτια, τα αποτελέσματα που προκαλούνται στον θύτη, το θύμα και το κοινό, την ευθύνη των θεατών τέτοιων περιστατικών και τους τρόπους αντιμετώπισης του. . Αναλυτικότερα η θεματολογία των συναντήσεων ήταν η εξής: 1η συν) γνωριμία των μελών - σύνταξη συμβολαίου για το πώς θα εξελιχθεί η διαδικασία - καταιγισμό ιδεών σε σχέση με τη λέξη επιθετικότητα – εντυπώσεις από την συνάντηση 2η συν.) σκέψεις προσδοκίες για τη συνάντηση – αναφορά περιστατικών βίας που γνωρίζουν και συνδέονται με το σχολείο – δραματοποίηση ενός περιστατικού και χωρισμός των υπολοίπων παιδιών σε ομάδες αντίστοιχες με τους ρόλους τους περιστατικού – εντυπώσεις, απολογισμός της συνάντησης 3η – 4η συν.) προσδοκίες σκέψεις για τη συνάντηση – παίξιμο ξανά του περιστατικού – ερωτήσεις στους ηθοποιούς και στις αντίστοιχες ομάδες μαθητών για το πώς αισθάνεται αυτός που παρατηρούν, τι συνέβη και εξελίχθηκαν έτσι τα πράγματα τι μπορεί να γίνει ώστε να αλλάξουν τα πράγματα – απολογισμός του προγράμματος – κλείσιμο του προγράμματος

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Πρόγραμμα ευαισθητοποίησης των μαθητών/τριων της α΄ τάξης Εντυπώσεις καθηγητών μέσω απαντήσεων Δυσκολία λειτουργίας της τάξης σαν ομάδα, σε πλαίσιο αντιαυταρχικό, συμμετοχικό, βιωματικό. Δυσκολία εξιστόρησης περιστατικών. Σημαντική η παρουσία 2 εκπαιδευτικών ανά τμήμα. Σοκαριστικές κάποιες πεποιθήσεις μαθητών. Προβλήματα λόγω περιορισμένου χρόνου. Θετική αποτίμηση. Επανάληψη στην αρχή κάθε χρονιάς. Εντυπώσεις μαθητών μέσω απαντήσεων Θετική αποτίμηση από την πλειοψηφία (γνώσεις – συζήτηση) Ανάγκη συνέχισης του προγράμματος Συζήτηση και διάλογος και για άλλα θέματα Άρνηση μιας μειοψηφίας να συμμετέχει ενεργά Εντυπώσεις καθηγητών Οι δυσκολίες που συνάντησαν οι καθηγητές αφορούσαν κυρίως στο δέσιμο και την λειτουργία της τάξης σαν ομάδα κυρίως λόγω του περιορισμένου χρόνου και γιατί φαίνεται ότι τα παιδιά δεν έχουν μάθει να λειτουργούν σε ένα πλαίσιο αντιαυταρχικό συνεργατικό και μέσα από βιωματικούς τρόπους μάθησης. στην εξιστόρηση περιστατικών από τους μαθητές σε ολόκληρη την ομάδα γιατί όπως αντιληφθήκαμε υπήρχε ο φόβος ή ότι θα αναζωπυρώνονταν συγκρούσεις που υπήρχαν ήδη μεταξύ τους ή ότι θα «κάρφωναν» περιστατικά. Μόνο όταν τα παιδιά χωρίστηκαν σε μικρότερες ομάδες της επιλογής του κατάφεραν να διηγηθούν να συζητήσουν και να δραματοποιήσουν περιστατικά. Πολύ σημαντικό θεωρούμε την παρουσία 2 καθηγητών σε κάθε τμήμα. Έτσι υπήρχε η δυνατότητα καλύτερου χειρισμού των ομάδων και καλύτερης αλληλοτροφοδότησης. Αρκετούς από εμάς σόκαραν πεποιθήσεις που εκφράστηκαν από πολλούς μαθητές ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα για το φαινόμενο, ότι πρέπει καθένας να το αντιμετωπίσει ή να το υφίσταται μόνος και ότι δεν έχουν λόγο να βοηθήσουν στο να λυθεί. Όλοι είχαμε πρόβλημα με τον χρόνο ( Οι συναντήσεις άρχισαν στα μέσα του Μάρτη και τελείωσαν πριν το Πάσχα. Ο αριθμός των συναντήσεων ήταν λίγος για να ολοκληρωθεί αυτό που είχε σχεδιαστεί αρχικά. Επίσης λόγω έλλειψης χρόνου δεν έγινε και η ευαισθητοποίηση του δεκαπενταμελούς Όλοι καταλήξαμε ότι κάτι τέτοιο είναι καλό να γίνεται κάθε χρόνο στην πρώτη τάξη στην αρχή της χρονιάς αποτιμώντας θετικά σε γενικές γραμμές την εμπειρία. Εντυπώσεις μαθητών Θετική αποτίμηση υπήρξε και από τους περισσότερους μαθητές. Η πλειοψηφία θεώρησαν ότι έμαθαν πράγματα για το φαινόμενο και τον εαυτό τους. Τους άρεσε ότι συζήτησαν για τέτοιου είδους θέματα . Η ανάγκη συζήτησης φάνηκε και από τις προτάσεις τους για επανάληψη του προγράμματος κάθε χρόνο και επέκταση και σε άλλα θέματα. Υπήρχαν βέβαια και μαθητές που δήλωσαν ότι βαρέθηκαν , ότι «κυρία αυτά τα ξέρουμε» ή ότι «δεν συμβαίνει στο σχολείο μας τίποτα και εγώ δε συμμετέχω» καθώς και κάποιοι που σαμπόταραν με την στάση τους τη διαδικασία. Κάποιοι από αυτούς εμπλέκονταν και σε περιστατικά εκφοβισμού.

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Πρόγραμμα διαμεσολαβητών/τριων Στόχοι: Ειρηνική Αντιμετώπιση σχολικών συγκρούσεων Εκπαίδευση μαθητών στην ενεργή ακρόαση, στον διάλογο, στην συνεργασία ,στην ανεκτικότητα ,στη διαχείριση δύσκολων συναισθημάτων, στην αναζήτηση λύσεων Βελτίωση αισθήματος ασφάλειας στο σχολικό περιβάλλον Βήματα: Ενημέρωση καθηγητών/τριων για τον θεσμό Ενημέρωση μαθητών/τριων για τον θεσμό Επιλογή 1-2 μαθητών/τριων μετά από ψηφοφορία των συμμαθητών/τριων τους. Πρόβλεψη για ισάριθμη συμμετοχή κοριτσιών-αγοριών Αποστολή επιστολής ενημέρωσης και έγκρισης στους γονείς Στόχοι: ειρηνική Αντιμετώπιση σχολικών συγκρούσεων εκπαίδευση μαθητών στην ειρηνική διαχείριση διαφορών, στον διάλογο, στη συνεργασία, στην ανεκτικότητα, στην αναζήτηση αμοιβαία αποδεκτών λύσεων. Βελτίωση αισθήματος ασφάλειας στο σχολικό περιβάλλον . Βελτίωση του κλίματος του σχολείου και των αντιλήψεων των μαθητών για αυτό. Βήματα υλοποίησης Ενημέρωση καθηγητών για το θεσμό. Ενημέρωση μαθητών και επιλογή μέσα από ψηφοφορία 1 ή 2 παιδιών από κάθε τμήμα της α΄ και της β΄ τάξης. Δόθηκε εδώ βάρος στην ίση αντιπροσώπευση των δύο φύλων. Η αρχική ομάδα αποτελούνταν από 14 άτομα . Στην πορεία εγκατέλειψαν το πρόγραμμα 2 από αυτά. Ενημέρωση των γονιών των μαθητών που επιλέχτηκαν για τη συμμετοχή τους στο πρόγραμμα μέσα από επιστολή στην οποία ζητούνταν και η έγκριση συμμετοχής.

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Πρόγραμμα διαμεσολαβητών/τριων Εκπαίδευση διαμεσολαβητών 10 δίωρες συναντήσεις. Μέθοδος: Βιωματική –συνεργατική (τεχνικές: δραματοποίηση, παιχνίδια ρόλων, συζήτηση, ανάπτυξη επιχειρημάτων, καταιγισμός ιδεών κτλ) θέματα – στόχοι : Γνωριμία – συμβόλαιο Μαθαίνω να ακούω Ενεργή ακρόαση Αναγνώριση συναισθημάτων Διαχείριση θύμου Ενδοσχολική βία – ανάλυση περιπτώσεων Αναζήτηση ειρηνικών λύσεων σε συγκρούσεις Τεχνικές διαμεσολάβησης - Ρόλος των διαμεσολαβητών . Εκπαίδευση διαμεσολαβητών . Έγιναν 10 δίωρες συναντήσεις με τα εξής θέματα στόχους: Γνωριμία - συμβόλαιο Μαθαίνω να ακούω – ενεργή ακρόαση Αναγνώριση συναισθημάτων Διαχείριση θύμου Το φαινόμενο της βίας – ανάλυση περιπτώσεων Αναζήτηση ειρηνικών λύσεων σε συγκρούσεις Τεχνικές διαμεσολάβησης Ρόλος των διαμεσολαβητών Η μέθοδος που χρησιμοποιήθηκε ήταν βιωματική και συνεργατική με τεχνικές όπως η δραματοποίηση, τα παιχνίδια ρόλων, η συζήτηση και η ανάπτυξη επιχειρημάτων, ο καταιγισμός ιδεών κτλ. Οι ασκήσεις που επιλέχτηκαν ήταν κυρίως από το υποστηρικτικό υλικό που έδωσε το γραφείο αγωγής υγείας, στη διάρκεια των συναντήσεων του δικτύου των σχολείων ενάντια στη βία, (κυρίως δηλαδή από το «στηρίζομαι στα πόδια μου» και το «compass»). Έγιναν επίσης πολλές εικονικές διαμεσολαβήσεις σε περιστατικά που ανέφεραν οι μαθητές. Στη διάρκεια της εκπαίδευσης οι ενότητες που φαίνονταν να δυσκολεύουν περισσότερο τους μαθητές ήταν το να μπορούν να ακούν και το να μπορούν να μην υποβάλλουν τις λύσεις αλλά να διευκολύνουν τη συζήτηση μέσα από ανοιχτού τύπου ερωτήσεις.

ΦΑΣΗ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ: Πρόγραμμα διαμεσολαβητών/τριων Εφαρμογή διαμεσολάβησης Περιορισμένος χρόνος εφαρμογής 2 διαμεσολαβήσεις(6 μαθητές/τριες). Περιεχόμενο: πειράγματα (η πρώτη), φήμες και παρεξηγήσεις (η δεύτερη). Θετική σχετικά έκβαση. Αξιολόγηση προγράμματος μέσα από απαντήσεις μαθητών Έμαθαν πράγματα για τον εαυτό τους , που πιστεύουν ότι θα τους βοηθήσουν στην ζωή τους Ανάπτυξαν ικανότητες ακρόασης, διαλόγου, διαχείρισης συναισθημάτων, ενσυναίσθησης Τους άρεσαν οι συναντήσεις σαν διαδικασία και το συνεργατικό και δημοκρατικό κλίμα Έχουν τη διάθεση να εφαρμόσουν αυτά που έμαθαν και να προσφέρουν στους συμμαθητές τους ανάλογες εμπειρίες. Πιστεύουν ότι η εφαρμογή του θεσμού θα βελτιώσει το κλίμα του σχολείου Εφαρμογή διαμεσολάβησης-Εποπτεία. Καθώς η εκπαίδευση των διαμεσολαβητών άρχισε στα μέσα Γενάρη και τελείωσε πριν το Πάσχα δεν έγιναν πολλές διαμεσολαβήσεις. Πραγματοποιήθηκαν ωστόσο δύο. Η μία επειδή ακόμη δεν είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία αλλά προέκυψε η ανάγκη έγινε με τη δική μου παρουσία μέσα στη διαμεσολάβηση . Τα αποτελέσματα ήταν θετικά . Συγκεκριμένα κάποιοι μαθητές (3), που ενοχλούσαν συστηματικά ένα παιδί κοροϊδεύοντας το σταμάτησαν να το κάνουν και μάλιστα υπερασπίστηκαν τον συμμαθητή τους σε πειράγματα άλλων. Βέβαια επειδή το πρόβλημα αυτό ο συγκεκριμένος μαθητής το έχει και με άλλους μαθητές, δε σταμάτησε το φαινόμενο μειώθηκε. Τη δεύτερη περίπτωση την χειρίστηκαν μόνες τους 2 διαμοσελαβήτριες. Έγινε ακριβώς μετά το Πάσχα . Αφορούσε 3 μαθήτριες και φήμες και παρεξηγήσεις ανάμεσά τους. Η εκτίμηση των διαμεσολαβητριών ήταν πολύ θετικές ( τηρήθηκε μια διαδικασία διαλόγου και αναζήτησης ειρηνικής λύσης, συζητήθηκαν παρεξηγήσεις που είχαν δημιουργηθεί και υπογράφηκε ένα συμβόλαιο κάποιων αρχών που θα προσπαθήσουν να τηρήσουν οι εμπλεκόμενοι.) Αξιολόγηση προγράμματος μέσα από απαντήσεις των μαθητών διαμεσολαβητών Οι μαθητές διαμεσολαβητές εκφράστηκαν πολύ θετικά για όλη τη διαδικασία. Συγκεκριμένα μέσα από τις απαντήσεις του θεώρησαν ότι : Έμαθαν πράγματα για τον εαυτό τους , που θεωρούν ότι θα τους βοηθήσουν καταρχήν στην δική τους ζωή Ανάπτυξαν τις ικανότητες τους στην ακρόαση , στο διάλογο και στη διαχείριση των συναισθημάτων τους αλλά και στο να μπαίνουν στη θέση του άλλου Τους άρεσαν οι συναντήσεις σαν διαδικασία γιατί όπως είπαν διεξάγονταν σε χαλαρό, συνεργατικό και δημοκρατικό κλίμα Έχουν τη διάθεση το πρόγραμμα να συνεχιστεί του χρόνου και αυτά που έμαθαν να προσπαθήσουν να τα εφαρμόσουν και να προσφέρουν στους συμμαθητές τους ανάλογες εμπειρίες. Πιστεύουν ότι η σχολική διαμεσολάβηση θα λύσει προβλήματα στο σχολείο και θα βελτιώσει το κλίμα του

Συνολική αξιολόγηση - προτάσεις - συμπεράσματα Αδυναμία μέτρησης αποτελεσμάτων αλλαγής στάσης μαθητών και καθηγητών Εντυπώσεις καθηγητών μέσω απαντήσεων Ένιωσαν συναδελφικότητα, αλληλεγγύη, συντροφικότητα Βελτιώθηκε η σχέση τους με τους μαθητές και με τους συναδέλφους Άλλαξε και η δική τους αντίληψη για το φαινόμενο Αισθάνθηκαν ότι «επιτέλους το σχολείο δεν είναι μόνο χώρος μιας παροχής μιας ξερής και ανούσιας γνώσης» Εντυπώσεις μαθητών μέσω απαντήσεων «Επιτέλους στο σχολείο συζητούν και αυτό πρέπει να γίνει και για άλλα θέματα» Έμαθαν για τη βία τον εκφοβισμό και τις τεχνικές αντιμετώπισης τους Έμαθαν για τον ίδιο τους τον εαυτό και αυτό τους βοηθά στη ζωή τους και εκτός σχολείου Δεν μπορέσαμε να έχουμε μετρήσιμα αποτελέσματα για το σε ποιο βαθμό άλλαξε η στάση μαθητών καθηγητών (πιθανά αυτό θα μπορούσε να γίνει με ένα ερωτηματολόγιο πριν και μετά το πρόγραμμα αλλά δεν υπήρχε χρόνος για κάτι τέτοιο). Ούτε μπορούμε να αξιολογήσουμε το θέμα μέσα από τον αριθμό των περιστατικών που εντοπίσαμε μια που όταν γίνονται τέτοια προγράμματα, έρχονται θέματα στην επιφάνεια που απλά δεν τα είχαμε αντιληφθεί πριν. Η εξέλιξη πάντως των περιστατικών που αντιμετωπίστηκαν ήταν θετική. Θετική είναι η αποτίμηση του προγράμματος μέσα από απαντήσεις των εκπαιδευτικών και των μαθητών που πήραν μέρος στο πρόγραμμα. Οι καθηγητές που πήραν μέρος στο πρόγραμμα εξέφρασαν απόψεις όπως ότι ένιωσαν την συναδελφικότητα αλληλεγγύη και συντροφικότητα ότι βελτιώθηκε και οι σχέση τους με τους μαθητές και με τους συναδέλφους ότι άλλαξε και η δική τους αντίληψη για το φαινόμενο αισθάνθηκαν ότι «επιτέλους το σχολείο δεν είναι μόνο χώρος μιας παροχής μιας ξερής και ανούσιας γνώσης» Οι μαθητές εξέφρασαν κυρίως απόψεις θετικές για το ότι στο σχολείο συζητούν για θέματα που αφορούν τη ζωή τους και ότι κάτι τέτοιο πρέπει να επεκταθεί και σε άλλα θέματα ότι έμαθαν πράγματα και τεχνικές αντιμετώπισης της βίας και ότι έμαθαν και πράγματα για τον ίδιο τους τον εαυτό που θα τους βοηθήσουν στη ζωή τους και έξω από το σχολείο Στα αρνητικά καταγράφηκε ο περιορισμένος χρόνος και η καθυστέρηση έναρξης του προγράμματος η δυσκολία δυνατότητας συντονισμού και εύρεσης κοινού χρόνου για να γίνει η ευαισθητοποίηση στις τάξεις. (Μια πάγια δυσκολία όλων των προγραμμάτων που δεν είναι ενταγμένα στο σχολικό ωράριο και στηρίζονται απλά στην βούληση μαθητών – καθηγητών) η ανάγκη από μερικούς καθηγητές περισσότερων εκπαιδευτικών και υποστηρικτικών συναντήσεων η δυσκολία να λειτουργήσει η τάξη σαν ομάδα που μαθαίνει με συνεργατικές και βιωματικές μεθόδους όντας μέσα σε ένα πλαίσιο όπως το σχολικό όπου συνήθως λειτουργεί μέσα τη φιλοσοφία των εξετάσεων, της αξιολόγησης, των απουσιών, της πίεσης και του ανταγωνισμού κ.τ.λ.

Συνολική αξιολόγηση - προτάσεις Αρνητικά σημεία εντοπισμένα από καθηγητές και μαθητές περιορισμένος χρόνος - καθυστέρηση έναρξης του προγράμματος δυσκολία δυνατότητας συντονισμού και εύρεσης κοινού χρόνου δυσκολία να λειτουργήσει η τάξη σαν ομάδα που μαθαίνει με δημοκρατικές, συνεργατικές και βιωματικές μεθόδους, όντας μέσα στο σχολικό πλαίσιο που συνήθως λειτουργεί με αντίθετο τρόπο μέσα από το πρόγραμμα και το παραπρόγραμμά του Προτάσεις βελτίωσης Ευαισθητοποίηση και εκπαίδευση διαμεσολαβητών στην αρχή της χρονιάς Περισσότερη ενημέρωση και μεγαλύτερη διάχυση της εμπειρίας στο σύλλογο διδασκόντων και στο σύλλογο γονέων Στήριξη θεσμού της διαμεσολάβησης και ενθάρρυνση μαθητών Ειδικό κουτί ανώνυμης αναφοράς περιστατικών από μαθητές Ευαισθητοποίηση και συμμετοχή στις δράσεις του δεκαπενταμελούς Επιπλέον εκπαιδευτικές συναντήσεις για τους εκπαιδευτικούς Γνώση ότι το ίδιο το σχολείο πρέπει να αλλάξει φιλοσοφία, στόχους, μεθόδους και αναλυτικά προγράμματα ώστε να μπορέσει να εξυπηρετήσει την κουλτούρα της ειρήνης και όχι της βίας Πολύ σημαντικό είναι ότι η πλειοψηφία των καθηγητών που πήραν μέρος στο πρόγραμμα εξέφρασαν την αναγκαιότητα αλλά την διαθεσιμότητα τους να γίνει κάτι αντίστοιχο του χρόνου. Συγκεκριμένα οι προτάσεις που καταγράφηκαν για να βελτιωθεί του χρόνου το πρόγραμμα είναι Η ευαισθητοποίηση των τμημάτων της πρώτης τάξης σε σχετικά θέματα και η εκπαίδευση των διαμεσολαβητών να γίνεται στην αρχή της χρονιάς Να υπάρξει ενημέρωση και μεγαλύτερη διάχυση της εμπειρίας που αποκτήθηκε στο σύλλογο διδασκόντων ώστε να εξασφαλίσουμε μια ακόμα πιο ενεργή συμμετοχή Να ενημερωθούν περισσότερο οι μαθητές για τον θεσμό της διαμεσολάβησης, για να ενθαρρυνθούν να τον χρησιμοποιήσουν Να τοποθετηθεί ειδικό κουτί – γραμματοκιβώτιο, στο οποίο οι μαθητές ανώνυμα θα μπορούν να αναφέρουν περιστατικά σε σχέση με τη βία, που τους απασχολούν, έτσι ώστε να γίνονται γνωστά και να διερευνώνται Να γίνει ευαισθητοποίηση τους δεκαπενταμελούς Να γίνουν και άλλες εκπαιδευτικές συναντήσεις για τους εκπαιδευτικούς Να γίνει μια προσπάθεια ενημέρωσης και των γονέων για το φαινόμενο Τελειώνοντας θέλω να υπογραμμίσω τη βαθιά πεποίθηση-συνείδηση πολλών εκπαιδευτικών από εμάς που υλοποιήσαμε το πρόγραμμα, ότι χρειάζεται το ίδιο το σχολείο να αλλάξει φιλοσοφία και πρακτικές σε κεντρικό επίπεδο (σε επίπεδο στόχων, μεθόδων , αναλυτικών προγραμμάτων ), ώστε να μπορέσει να προάγει μια κουλτούρα ειρήνης , και να μη γεννά συντηρεί ή υποθάλπει την βία.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ A.S.A.P. (1996). A School-based Anti-Violence Program. (WWW) http://www.lfcc.on.ca/bully.htm (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Department of Education and Health Mater Dei Counselling Center Dublin, Ireland, Στηρίζομαι στα πόδια μου. Εκπαιδευτικό Υλικό, Κέντρο Εκπαίδευσης για την Πρόληψη της Χρήσης Ναρκωτικών και την Προαγωγή της Υγείας (Ε.Π.Ι.Ψ.Υ - Ο.ΚΑ.ΝΑ.), μτφρ. Ιωσηφίδης Θ., Αθήνα, Κέντρο Εκπαίδευσης για την Πρόληψη της Χρήσης Ναρκωτικών και την Προαγωγή της Υγείας, 1996 Focus Adolescent Services. Bullying: What Parents and Teachers Sholuld Know. (WWW) http://www.focusas.com.ca/Bullying.html (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Goleman, D., (1998). Συναισθηματική νοημοσύνη. Αθήνα: Ελληνικά γράμματα. Olweus, D. (2009), «Εκφοβισμός και βία στο σχολείο – Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε», Αθήνα: Ε.Ψ.Υ.Π.Ε. Peermediation Post Primary School. (www) http://www.peermediation.org/ (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Yallom, I., (2006). Θεωρία και πράξη της ομαδικής ψυχοθεραπείας. Αθήνα : Άγρα. Αρτινοπούλου, B., (2010). Η ΣΧΟΛΙΚΗ ΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΣΗ. Εκπαιδεύοντας τους μαθητές στη διαχείριση της βίας και του εκφοβισμού. Αθήνα: Νομική βιβλιοθήκη,.

Γιαννακούρα, Α., (2011). Σχολικός εκφοβισμός και σχολικό κλίμα στο γυμνάσιο. διπλωματική εργασία μεταπτυχιακου προγράμματος «Εκπαίδευση και Πολιτισμός. Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο. (www) http://estia.hua.gr:8080/dspace/bitstream/123456789/1366/1/Giannakoura_Adamantia.pdf (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Γιαννάτου, Α. Η λειτουργία ομάδας «Ομότιμων Μεσολαβητών» στο 2ο Γυμνάσιο Ασπροπύργου. (www) http://www.0-18.gr/downloads/Paroysiasi-Giannatou-Aspropirgos-omotimoi-mesolabites.doc Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011. Γιωτοπούλου Μαραγκοπούλου, Α., (2010). Ομαδική Βία και Επιθετικότητα στα Σχολεία. Αθήνα: Νομική Βιβλιοθήκη. Κυριακίδου, Μ., Επιθετικότητα & εκφοβισμός στο σχολείο: Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία κι ο ρόλος της πρόληψης (www) http://www.pyxida.org.gr/news_det.asp?mid=5&news_cat_id=4&offset=10&news_id=253 (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Κωνσταντίνου, K.,Ψάλτη, A,. Προτάσεις εκπαιδευτικών σε ελληνικά σχολεία & διεθνή προγράμματα παρέμβασης (www) http://www.pyxida.org.gr/news_det.asp?mid=5&news_cat_id=4&offset=10&news_id=253 (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Ματσαγγούρας Η., (2006). Η σχολική Τάξη. Αθήνα: Γρηγόρη. Μπακιρτζής, Κ., (2002). Επικοινωνία και αγωγή. Αθήνα: Gutenberg . Παραδεισιώτη, Α., Τζιόγκουρος Χ., 2008, Η εκφοβιστική συμπεριφορά μεταξύ των μαθητών στο σχολείο. Ευρωπαϊκό Προγραμμα ΔαφνηΙΙ, Λευκωσία . (www) http://www.moec.gov.cy/edu_psychology/pdf/dafni_teachers.pdf (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Πετρόπουλος, Ν., Παπαστυλιανού Α., (2000). Επιθετικότητα στο σχολείο. Προτάσεις για πρόληψη και αντιμετώπιση. Έκδοση: Παιδαγωγικού Ινστιτούτου. Ρουμπέα, Γ. ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΕΝΔΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΒΙΑΣΜΕΣΩ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΜΑΘΗΤΩΝΔΙΑΜΕΣΟΛΑΒΗΤΩΝ. (WWW) http://www.0-18.gr/downloads/Paroysiasi-Roumpea-omotimoi-mesolabites.ppt/ (Προσπέλαση: 16-6- 2011). Τσικρικά, Όλγα, (2009). Το φαινόμενο του Σχολικού Εκφοβισμού.Διπλωματική εργασία Α.Π.Θ. (www) http://www.kosmosxorispolemous.gr/wp-content/uploads/vivliothiki/ekpaidefsh/sxolikos-ekfovismos.pdf (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011) Χρυσαφίδης, Κ. (2000). Βιωματική – Επικοινωνιακή Διδασκαλία: η εισαγωγή της μεθόδου Project στο σχολείο. Gutenberg: Αθήνα. Ψάλτη Α. Ο εκφοβισμός στα ελληνικά σχολεία: Εκτιμήσεις Πανελλήνιας έρευνας για τη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση (www) http://www.pyxida.org.gr/news_det.asp?mid=5&news_cat_id=4&offset=10&news_id=253 (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6- 2011). Ψάλτη, Αν., & Κωνσταντίνου, Κ. (2007). Το φαινόμενο του εκφοβισμού στα σχολεία της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης: Η επίδραση του φύλου και της εθνο-πολιτισμικής προέλευσης. Ψυχολογία, 14(4), 329-345. Ψάλτη. Α. Εκφοβισμός στο Σχολείο: Περιγραφή του Φαινομένου & Παρουσίαση Ερευνητικών Δεδομένων από Ευρώπη & Ελλάδα. (www) http://www.pyxida.org.gr/news_det.asp?mid=5&news_cat_id=4&offset=10&news_id=253 (Τελευταία Προσπέλαση: 16-6-2011).