«Διδακτική της Ιστορίας» Περίοδος εμφυλίου πολέμου ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΕΙΟ «ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΓΛΗΝΟΣ» Τμήμα Γενικής Αγωγής εαρινό εξάμηνο Εργασία στο μάθημα: «Διδακτική της Ιστορίας» Διδάσκουσα: Μαρία Ρεπούση θέμα: Περίοδος εμφυλίου πολέμου << Παιδομάζωμα ή παιδοσώσιμο; >> Γιάννης Νεστορίδης, Χρήστος Μυλωνάς μετεκπαιδευόμενοι Δάσκαλοι Ακαδημαϊκό έτος: 2008 – 2009

Εμφύλιος πόλεμος

Δημοτικό Σχολείο Αγίου Γερμανού Φλώρινας Παιδομάζωμα ή παιδοσώσιμο; Σε τι νομίζετε ότι οφείλεται η καταστροφή του σχολείου; Δημοτικό Σχολείο Αγίου Γερμανού Φλώρινας http://www2.rizospastis.gr/story.do?id=5016449&publDate 29/3/2009

Μια δίωρη διδακτική πρόταση για τη Στ΄ τάξη του Δημοτικού Σχολείου. Το θέμα του << παιδομαζώματος>> είναι ένα θέμα που αφού χρησιμοποιήθηκε θετικά ή αρνητικά απ’ όλους, στην ουσία παραμένει εν μέρει ανοιχτό μέχρι σήμερα. Κανείς ακόμη και τώρα δε μπορεί ν’ απαντήσει με σιγουριά τι ακριβώς συνέβη. Στόχος μας είναι να κατανοήσουν : Α) Ότι σε κάθε πόλεμο ακόμα και τα παιδιά μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο εκμετάλλευσης. Β) Η αλήθεια είναι υποκειμενική και κάθε πλευρά παραθέτει τις δικές της απόψεις ανάλογα με τα συμφέροντά της. Γ) Μέσα από την παρουσίαση των αντικρουόμενων απόψεων να δημιουργήσουμε ένα γόνιμο περιβάλλον ανταλλαγής απόψεων και κριτικής προσέγγισης των γεγονότων. Δ) Με αφορμή το συγκεκριμένο θέμα να προσεγγίουμε λίγο περισσότερο το ευρύτερο θέμα του εμφυλίου πολέμου που στο σχολικό εγχειρίδιο μόνο απλή αναφορά γίνεται.

‘‘Η τύχη των παιδιών που βρίσκονται σ’ αυτές τις περιοχές’’. Εισαγωγή Ο Ελληνικός εμφύλιος κράτησε 3 περίπου χρόνια, από το Μάρτιο του 1946 ως τον Αύγουστο του1949.Στις αρχές του 1948 βρίσκονταν στην κορύφωσή του. Σε μια ύπαιθρο κατεστραμμένη και εγκαταλειμμένη, με τον πληθυσμό που έχει απομείνει να υποφέρει από τον πόλεμο, την πείνα και την εξαθλίωση τίθεται ένα καινούριο ζήτημα: ‘‘Η τύχη των παιδιών που βρίσκονται σ’ αυτές τις περιοχές’’. Οι δύο κυβερνήσεις της Ελλάδας, η νόμιμη της Αθήνας και η αντάρτικη κυβέρνηση του βουνού, ξεκινούν μια προσπάθεια ‘‘σωτηρίας ’’αυτών των παιδιών. Η κυβέρνηση της Αθήνας με κύριο εκφραστή τη βασίλισσα Φρειδερίκη, μεταφέρει τα παιδιά σε ‘‘παιδουπόλεις’’ σε ασφαλείς περιοχές. Η αντάρτικη κυβέρνηση απαντώντας, συγκεντρώνει και αποστέλλει στις Λαϊκές Δημοκρατίες τα παιδιά 3-14 ετών που βρίσκονταν στις περιοχές της. Το θέμα πυροδότησε έντονες αντιδράσεις και η κάθε πλευρά κατηγόρησε την άλλη για παιδομάζωμα και προσπάθεια εκβιασμού του λαού.

Η κατάσταση της υπαίθρου στη διάρκεια του εμφυλίου << Στην πορεία του εμφυλίου, υπήρξαν δυο σημαντικές μετακινήσεις πληθυσμού, ακούσιες ή εκούσιες , που επηρέασαν την ελληνική ύπαιθρο και έγιναν προς αντίθετες κατευθύνσεις. Από τη μια υπήρξε κίνηση ανθρώπων προς ορεινές περιοχές , κυρίως ανταρτών ,και δεύτερον μια κίνηση από τα βουνά προς τις πεδιάδες και από τα χωριά προς τα αστικά κέντρα. Ο συνδυασμός αυτών των κινήσεων είχε μακροπρόθεσμες οικονομικές και δημογραφικές επιπτώσεις>>. Αγγελική Λαΐου, Μελέτες για τον εμφύλιο, σελ. 67, Εκδόσεις ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1992 http://www.hellenichistory.gr/

Η καταγγελία της κυβέρνησης Η ελληνική κυβέρνηση, στις 27 Φεβρουαρίου 1948, υπέβαλε αγωγή στην Ειδική Επιτροπή των Ηνωμένων Εθνών για τα Βαλκάνια, με την οποία κατήγγελλε <<ότι Ελληνόπουλα μετακινούνται διά της βίας από τους αντάρτες πέρα από τα σύνορα, την Αλβανία, τη Βουλγαρία και τη Γιουγκοσλαβία, καθώς και σε άλλες χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και κρατούνται στις χώρες αυτές>>. Lars Baerentzen, Μελέτες για τον εμφύλιο πόλεμο 1945-1949, σ.138-139, Αθήνα 1992. Ανακοίνωση του Υπουργείου Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης […] Μετά τους τελευταίους άνανδρους βομβαρδισμούς ανυπεράσπιστων γυναικόπαιδων από τους οποίους βρήκαν το θάνατο 120 παιδάκια και το παιδομάζωμα της Φρειδερίκης, κάνουμε αποδεκτές τις αιτήσεις των λαϊκών οργανώσεων και των γονιών και εγκρίνουμε την αποστολή και παραμονή των παιδιών στις φιλανθρωπικές οργανώσεις των ΛαΪκοδημοκρατικών χωρών-που με εξαιρετική χαρά αποδέχθηκαν τις εκκλήσεις μας-μέχρις ότου οι συνθήκες στη χώρα μας θα επιτρέψουν την επιστροφή τους […] 7 Μαρτίου 1948 Από το Υπουργείο Εσωτερικών Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Εμφυλίου, Βιβλιόραμα, τόμος 2,σελ.608.

Ερωτήσεις Έχετε ξανακούσει τον όρο παιδομάζωμα; Σε ποια εποχή αναφέρεται; Τι κατά τη γνώμη σας σημαίνει ο όρος παιδομάζωμα; Γιατί πιστεύετε ότι χρησιμοποιήθηκε από την κυβέρνηση ο συγκεκριμένος όρος;

Η πρωτοβουλία της βασίλισσας Φρειδερίκης Ιούλιος 1947 << Η βασίλισσα Φρειδερίκη μαζί με 72 αξιοσέβαστες κυρίες των Αθηνών, ιδρύουν τον Βασιλικό Οργανισμό Προνοίας, που κύριο στόχο έχει την περίθαλψη των παιδιών της χώρας .Η περίθαλψη αφορά ορφανά, προσφυγόπουλα αλλά και παιδιά δύσκολων από επισιτιστική ή πολεμική άποψη, περιοχών. Σε λίγους μήνες δημιουργήθηκαν κέντρα υποδοχής, παιδουπόλεις και πολλές δεκάδες στέγες παιδιού. Η αναζήτηση τροφίμων ανατέθηκε στο στρατό. Ο στόχος ήταν να βρεθούν τα παιδιά πριν τα βρουν οι αντίπαλοι>> Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Εμφυλίου, τόμος 2, σελ.609, Βιβλιόραμα Οι κυρίες της Βασιλίσσης ,όπως ονομαζόταν […],άφηναν τις οικογένειες τους, τα ασφαλή και άνετα σπίτια τους, για να σώσουν τα παιδιά μας.[…] Μετακινούνταν επί ώρες πάνω σε μουλάρια , αψηφώντας τους κινδύνους του πολέμου, για να βρουν τα παιδιά ,για να τα πάρουν προτού τα πάρουν οι αντάρτες. Ήταν ένας απελπισμένος αγώνας δρόμου, που κάποτε τον έχαναν, αλλά συνήθως τον κέρδιζαν […] Βασίλισσα Φρειδερίκη των Ελλήνων, Μέτρο κατανόησης, σελ.137, London 1971.

Παιδούπολη Βέροιας Καλή Παναγιά Η τραγωδία των παιδιών στα χρόνια του Εμφυλίου, εφημερίδα Καθημερινή, δημοσίευση 9 Μαρτίου 2008 Το Ιωσηφόγλειο στη Νέα Σμύρνη που λειτούργησε για κάποιο διάστημα ως Παιδόπολη του Βασιλικού Ιδρύματος Προνοίας με το όνομα Παιδόπολη Αγία Βαρβάρα http://el .wikipedia. org

Αντίδραση των ανταρτών στην πρωτοβουλία της Φρειδερίκης. « η τελευταία διαταγή της Φρειδερίκης ανάγκασε τους υποτακτικούς της να συγκεντρώσουν όλα ανεξαιρέτως τα παιδιά στις πόλεις , για να τα μετατρέψουν σε γενίτσαρους και να τα βάλουν αναγκαστικά στις αγαπητές της χιτλερικές οργανώσεις νεολαίας » Αντάρτικη εφημερίδα «Εξόρμηση » Μάρτιος 1948, Γράμμος Ανακοίνωση του Υπουργείου Εσωτερικών της Προσωρινής Δημοκρατικής Κυβέρνησης […] Μετά τους τελευταίους άνανδρους βομβαρδισμούς ανυπεράσπιστων γυναικόπαιδων από τους οποίους βρήκαν το θάνατο 120 παιδάκια και το παιδομάζωμα της Φρειδερίκης, κάνουμε αποδεκτές τις αιτήσεις των λαϊκών οργανώσεων και των γονιών και εγκρίνουμε την αποστολή και παραμονή των παιδιών στις φιλανθρωπικές οργανώσεις των ΛαΪκοδημοκρατικών χωρών-που με εξαιρετική χαρά αποδέχθηκαν τις εκκλήσεις μας-μέχρις ότου οι συνθήκες στη χώρα μας θα επιτρέψουν την επιστροφή τους. 7 Μαρτίου 1948 Από το Υπουργείο Εσωτερικών Γιώργος Μαργαρίτης, Ιστορία του Εμφυλίου, Βιβλιόραμα, τόμος 2,σελ.608

Ριζοσπάστης, Ένθετη έκδοση- ’’7 Μέρες Μαζί ’’ Κυριακή 1 Μάρτη 2007

Πραγματικό ενδιαφέρον ή πολιτική σκοπιμότητα; << Οι γονείς και οι κηδεμόνες των παιδιών είχαν και δικαίωμα και υποχρέωση να σώσουν τα παιδιά τους από τη φρίκη του πολέμου, τις αρρώστιες και την πείνα και δεν έκαναν τίποτα περισσότερο από ότι έκαναν οι Άγγλοι το 1941-1942 όταν έστειλαν πολλά παιδιά στον Καναδά και την Αυστραλία από το φόβο χιτλερικής εισβολής>>. Βασίλης Γκανάτσιος ,Ένας δάσκαλος καπετάνιος, σ.609, Εκδόσεις Κώδικας, Θεσσαλονίκη, 2004 << Το ζήτημα του παιδομαζώματος συγκλόνισε βαθύτατα τον ελληνικό λαό ο οποίος σύσσωμος ύψωσε φωνή διαμαρτυρίας. Το γεγονός αυτό προκάλεσε παγκόσμια συγκίνηση και ζωηρές αντιδράσεις σε όλο τον πολιτισμένο κόσμο>>. Χρήστου Δ. Βήτου, υποστράτηγου Ε.Α., Τα Γρεβενά στην κατοχή και στο αντάρτικο, σ. 564 Εκδόσεις art of text

Αντίθετες απόψεις – Συγκρουόμενα συμφέροντα Οι συμμορίται απαγάγουν τα παιδιά ηλικίας 3-14 ετών. Καθημερινή 29-2-1948 Κάτοικοι συμμοριόπληκτων περιοχών, παίρνουν τα παιδιά τους στην Καστοριά για να ξεφύγουν απ΄ την απαγωγή. Εφημερίδα Ελευθερία 17-3-1948 Οι γονείς και τα παιδιά ευγνωμονούν την κυβέρνηση . Πολλοί γονείς έρχονται στα ελεύθερα χωριά ( ανταρτοκρατούμενα ) και παρακαλούν να στείλουν και τα δικά τους παιδιά για να σωθούν. Αντάρτικη Εφημερίδα Εξόρμηση, Μάρτιος 1948

Το χρονικόν εκθέσεως Πολεμικής Ιστορίας των Ελλήνων, Εκδοτική Ελλάδος,Αθήνα,1967-1974

Εκούσια ή ακούσια μετακίνηση; << Οι αντάρτες δεν είχαν λογαριάσει τη βαθιά ριζωμένη ελληνική παράδοση της οικογενειακής αλληλεγγύης. Ακόμα και ύστερα από 8 χρόνια πολέμου και λιμού οι γυναίκες στα ορεινά χωριά δεν πείθονταν να δώσουν τα παιδιά τους σε ξένους στην ξενιτιά. Τελικά οι αντάρτες αποφάσισαν ότι έπρεπε να εφαρμόσουν σκληρότερα μέτρα για την συγκέντρωση των παιδιών>>. Νίκος Γκατζογιάννης, Ελένη, σελ 328,Ελληνική Ευρωεκδοτική. << Κατά την κυβερνητική προπαγάνδα και πατριδοκαπηλία, η κυβέρνηση Αθηνών είχε δικαίωμα να βομβαρδίζει με αεροπλάνα τα χωριά και να σκοτώνει φιλήσυχους χωρικούς και μικρά παιδιά, οι γονείς των παιδιών δεν είχαν δικαίωμα και υποχρέωση να τα σώσουν; Ποιος πατέρας ή ποια μητέρα δε θα ήθελε να σώσει τα παιδιά του; >> Βασίλης Γκανάτσιος Χείμαρρος, Ένας Δάσκαλος Καπετάνιος,σελ.609,Κώδικας,Θεσσαλονίκη 2004. Η άποψη του Ο.Η.Ε << Ενώ μερικοί γονείς συμφώνησαν, ύστερα από εξαναγκασμό, για την μετακίνηση των παιδιών τους, και κάποια παιδιά πράγματι μετακινήθηκαν με τη βία, άλλοι γονείς συγκατατέθηκαν ή, τουλάχιστον, δεν εναντιώθηκαν σε μια τέτοια μετακίνηση. Δεν ήταν δυνατό στην Ειδική Επιτροπή να καθορίσει τον ακριβή αριθμό των παιδιών που μετακινήθηκαν, από τις κατηγορίες αυτές>>. Lars BAERENTZEN, Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο,σελ.145,ΟΛΚΟΣ,Αθήνα 1992

Ερωτήσεις Σε παρόμοια κατάσταση, θα προτιμούσες να μετακινηθείς σε ασφαλέστερο μέρος ή να παραμείνεις με τους γονείς σου στην εμπόλεμη περιοχή; Ποιος κατά τη γνώμη σου έχει το δικαίωμα ν’ αποφασίσει για την τύχη ενός ορφανού παιδιού;

Η πραγματοποίηση της μετακίνησης << Σε διάστημα εννέα μηνών, ως το τέλος του 1948,στάλθηκαν περίπου 25.000 Ελληνόπουλα στις Ανατολικές Σοσιαλιστικές χώρες, σύμφωνα με τα στοιχεία των ανταρτών ή 28.000 σύμφωνα με την κυβέρνηση της Αθήνας >>. Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Σύγχρονης και Νεώτερης Ελλάδας, Δ΄ τόμος σελ.397,εκδόσεις Πατάκη. Γιουγκοσλαβία: 10.000 Ρουμανία: 3.000 Βουλγαρία: 2.660 Αλβανία: 2.000 Τσεχοσλοβακία: 2.235 Ν.Ι. Μέρτζος, ΣΒΑΡΝΟΥΤ, σελ. 489, Εκδοτική Θεσσαλονίκης, 1981

Τρομαγμένα παιδιά από τις βόμβες της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας Τρομαγμένα παιδιά από τις βόμβες της Βασιλικής Πολεμικής Αεροπορίας. Πεινασμένα και ξυπόλυτα εγκαταλείπουν τα γκρεμισμένα σπίτια τους για να φιλοξενηθούν στις Λαϊκές Δημοκρατίες. Ριζοσπάστης, Ένθετη έκδοση- ’’7 Μέρες Μαζί ’’ Κυριακή 1 Μάρτη 2007

Προσπάθειες επιστροφής Πρέπει επίσης, να σημειωθεί ότι πάνω από 5.000 παιδιά επεστράφησαν στους γονείς τους στην Ελλάδα, με τη διαδικασία του Ερυθρού Σταυρού μόλις ζητήθηκαν. Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, Τόμος Δ΄,σελ398, Πατάκης, Αθήνα 1997 Παρ΄ όλες τις αποφασιστικές και δραστήριες προσπάθειες του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, υπήρξαν πολύ λίγα ουσιαστικά αποτελέσματα. Ο κύριος λόγος ήταν η αναξιοπιστία των καταλόγων επαναπατρισθέντων, η διαφωνία για το ποιος είναι αρμόδιος για να ζητήσει επαναπατρισμό και η αμφιβολία για το είδος υποδοχής που θα είχαν τα παιδιά στην Ελλάδα. Μόνο 538 παιδιά είχαν επαναπατρισθεί ως το 1952 όταν σταμάτησε το έργο του Ερυθρού Σταυρού. Lars BAERENTZEN, Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο, σελ.164, ΟΛΚΟΣ, Αθήνα,1992

Μείναμε Έλληνες; << Το παιδομάζωμα είναι μια απόπειρα καταστροφής του ελληνικού έθνους και ανατροφής των παιδιών ως Σλάβων >>. Εφημερίδα Ελευθερία, 4 Μαρτίου1948 Από το βιβλίο του Lars BAERENTZEN, Μελέτες για τον Εμφύλιο Πόλεμο, σελ. 165, ΟΛΚΟΣ, Αθήνα 1992 <<Τέσσερα ήταν τα ελληνικά μαθήματα που διδάσκονταν τα Ελληνόπουλα στις Σοσιαλιστικές χώρες. Πρώτον Ελληνική Γλώσσα, δεύτερον Ελληνική Λογοτεχνία, τρίτον Ελληνική ιστορία και τέταρτον Γεωγραφία της Ελλάδας. Το καθένα από τα τέσσερα είχε τη δική του συμβολή στην πραγματοποίηση των γενικών στόχων, να γνωρίσουν τα προσφυγόπουλα την πατρίδα τους. Φυσικά το μάθημα γινόταν στην Ελληνική γλώσσα από Έλληνες δασκάλους.>> Γραπτή δήλωση του Θ΄. Μητσόπουλου Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, Τόμος Δ΄, σελ. 399-400, Πατάκης, Αθήνα, 1997

Ριζοσπάστης, Ένθετη έκδοση- ’’7 Μέρες Μαζί ’’ Κυριακή 1 Μάρτη 2007 Νηπιακός Σταθμός Veselicko Για την παρακολούθηση, τη φροντίδα και τη μόρφωση των παιδιών, από το Μάη του 1948 ίδρυσαν, την Επιτροπή Βοήθειας στο Παιδί (ΕΒΟΠ), την οποία στελέχωσαν εξαίρετοι επιστήμονες και παιδαγωγοί, όπως ο Π. Κόκκαλης (επικεφαλής), η γνωστή λογοτέχνης Ελλη Αλεξίου, ο παιδαγωγός Γ. Αθανασιάδης, οι εκπαιδευτικοί Στρ. Τσιαραντζίδης, ο Θ. Μητσόπουλος, η Μ. Μινεέμη κ.ά. Φιλοξενία παιδιών σε πρώην Βασιλικά θέρετρα. ( Μαριάνσκε Λάζνε ) Ριζοσπάστης, Ένθετη έκδοση- ’’7 Μέρες Μαζί ’’ Κυριακή 1 Μάρτη 2007

Η πρόοδος των παιδιών Χαρακτηριστικός της τύχης των παιδιών αυτών που προέρχονταν από τα φτωχότερα στρώματα του αγροτικού πληθυσμού της Βόρειας Ελλάδας, που δείχνει τους διπλωματούχους της Ανώτατης Παιδείας που αποφοίτησαν από τα Πανεπιστήμια των Σοσιαλιστικών Χωρών ως το 1974. 1. Διπλωματούχοι Πολυτεχνείου όλων των ειδικοτήτων: 1.000 2. Πολιτικοί Μηχανικοί –Αρχιτέκτονες: 450 3. Χημικοί: 300 4. Γεωπόνοι-Κτηνίατροι: 350 5. Γιατροί-Φαρμακοποιοί: 430 6. Οικονομολόγοι: 356 7. Διπλωματούχοι Κοινωνικών Επιστημών-Καθηγητές: 450 8. Διπλωματούχοι Σχολής Καλών Τεχνών: 50 Σύνολο: 8.385 Τάσος Βουρνάς, Ιστορία της Νεώτερης και Σύγχρονης Ελλάδας, Τόμος Δ΄, σελ΄400-401, Πατάκης, Αθήνα 1997

Προσωπικές μαρτυρίες […] Τις πρώτες ημέρες του Οκτωβρίου διοργανώθηκε στην Ουγγαρία ένα διεθνές ιστορικό συνέδριο με θέμα «Τα παιδιά-πρόσφυγες από την Ελλάδα στην Ανατολική και Κεντρική Ευρώπη μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο». Το «αναπάντεχο» στη συνάντηση αυτή, τουλάχιστον για τους ομιλητές, ήταν ότι το ακροατήριο το αποτελούσαν οι πρωταγωνιστές της ιστορίας - τα τότε παιδιά - που είχαν συρρεύσει στο Τσούργκο από την Ελλάδα και διάφορες πόλεις της Ουγγαρίας (του γνωστού χωριού Μπελογιάννη συμπεριλαμβανομένου) για το συνέδριο. Οι μαρτυρίες των άλλοτε παιδιών - με γκρίζα μαλλιά σήμερα - ήταν αφοπλιστικές. Διατύπωναν την ευγνωμοσύνη τους προς την Ουγγαρία και τον ουγγρικό λαό που όχι μόνο τα περιέθαλψαν αλλά τους παρείχαν ξεχωριστές συνθήκες διαβίωσης και μόρφωσης. «Δεν ξεχάσαμε τη γλώσσα μας, δεν χάσαμε την ταυτότητά μας και αυτό χάρη στους δασκάλους μας και στον ουγγρικό λαό...». «Τα ρούχα μας όταν πάλιωναν τα δίναμε στα φτωχά Oυγγαρόπουλα...». «Γυρίσαμε πίσω στο χωριό μας επιστήμονες γνωρίζοντας τρεις γλώσσες: ελληνικά, ουγγρικά, ρωσικά...». ΕΦΗΜΕΡΙΔΑ Το Βήμα Παρασκευή 10-4-2009 «Παιδομάζωμα» ή «παιδοφύλαγμα»; http://www.tovima.gr/default.asp?pid=2&ct=114&artid=154700

60 χρόνια από το τέλος του Εμφυλίου Αποστασιοποιημένοι εμφανίζονται οι Έλληνες σε έρευνα της Public Issue και αποδίδουν ευθύνες εξίσου σε Αριστερά και Δεξιά. Το 50% των ερωτηθέντων εκτιμά πως η ευθύνη βαραίνει εξίσου και την Αριστερά και τη Δεξιά. Αν και το ενδιαφέρον για τα χρόνια εκείνα είναι και σήμερα, σύμφωνα με τις απαντήσεις, ιδιαίτερα υψηλό, ωστόσο οι πηγές ενημέρωσης παραμένουν εκτός της δημόσιας παιδείας, δείγμα της διαχείρισης της συγκεκριμένης μνήμης όλα αυτά τα χρόνια. Καθημερινή, Ελλάδα, 8-2-09, Τάκης Καμπύλης Εμφύλιος Πόλεμος, 1948. Ελαιογραφία Ν. Εγγονόπουλου. Η Ελληνική Τέχνη: Ζωγραφική 20ού αιώνα (επιμ. Χ. Χρήστου), Αθήνα 1996. Συλλογή οικογένειας Ν. Εγγονόπουλου.( www.e-history.gr )

Παιδομάζωμα ή παιδοσώσιμο; Σήμερα… Το ερώτημα παραμένει τo ίδιο. Ερμής, Γραμματόσημα Ελλάδος 1861-2003 και Ταχυδρομική Ιστορία, Αθήνα 2004.