ΚΛΑΣΙΚΟΙ ΧΡΟΝΟΙ (5ος – 4ος αι. π.Χ.)

Νομοκρατία & ολιγονομία Δημοκρατία = κυριαρχική θέση του νόμου. Μόνο μέσω νόμου περιορίζεται η ελευθερία του πολίτη. Οι προτάσεις νόμου: να μην προσκρούουν στις αρχές του πολιτεύματος Γραφή παρανόμων: ένδικο μέσο, εναντίον όποιου προτείνει «αντισυνταγματική» διάταξη (Ηλιαία). Αντιφάσεις μεταξύ νόμων: εξετάζονται κάθε χρόνο από τους θεσμοθέτες, ενώπιον της Εκκλησίας του Δήμου.

Διαδικασία αναθεώρηση των νόμων (Αθήνα, 403/2 π.Χ.) Στην αρχή του έτους: ἐπιχειροτονία νόμων 1ον) Η εκκλησία του δήμου ψηφίζει, μετά από συζήτηση, επί των ισχυόντων νόμων, εάν είναι ικανοποιητικοί ή όχι (ὅτω δοκοῦσιν ἀρκεῖν οἱ νόμοι ὅτω μὴ δοκοῦσιν). 2ον) Αν κάποιος νόμος κριθεί μη ικανοποιητικός, οι πολίτες προτείνουν νέο νόμο. 3ον) απόφαση για την αποδοχή ή απόρριψη του νέου & κατάργηση ή διατήρηση του παλαιού. 4ον) εκλέγονται 5 συνήγοροι, που καλούνται να υπερασπιστούν τον παλαιό νόμο σε δικαστικό αγώνα. 5ον) η δίκη διεξάγεται στην Ηλιαία ενώπιον 1 ή + τμήματα (οι νομοθέται), που αποφασίζουν κυριαρχικά, χωρίς επικύρωση της απόφασης από τη συνέλευση. Τύπος απόφασης: «δεδόχθαι τοῖς νομοθέταις» (χωρίς τη φράση «ἔδοξε τῷ δήμῳ».

Η διαδικασία διατηρείται, με πολλές τροποποιήσεις, έως τους ελληνιστικούς χρόνους. Σκοπός: όχι η μετάθεση αρμοδιοτήτων, αλλά η αποτροπή του κινδύνου κατάργησης των νόμων από τη λαϊκή συνέλευση. Οι νομοθέται ήταν πολίτες που είχαν δώσει τον ηλιαστικό όρκο (ἐν τοῖς ὀμωμοκόσιν). Διασφαλίζεται ο δημοκρατικός χαρακτήρας του θεσμού καθώς όλοι οι πολίτες έχουν πρόσβαση στη νομοθετική και τη δικαστική εξουσία.

Αναδημοσίευση νομοθεσίας Αναδημοσίευση νομοθεσίας Μετά την κατάλυση της ολιγαρχίας στην Αθήνα (410-404 π.Χ. & 403-399 π.Χ.). Ορίζεται επιτροπή ἀναγραφέων, στους οποίους ανατίθεται η αναδημοσίευση των νόμων και η κατάργηση όσων θέσπισε το ολιγαρχικό καθεστώς. Δημοσθένης, Κατά Τιμοκράτους 42: τοὺς νόμους τοὺς πρὸ Εὐκλείδου τεθέντας ἐν δημοκρατίᾳ καὶ ὅσοι ἐπ’ Εὐκλείδου ἐτέθεσαν καὶ εἰσὶν ἀναγεγραμμένοι

Ολιγονομία Ο νόμος είναι η μοναδική πηγή του δικαίου στις δημοκρατικές πόλεις των κλασικών χρόνων. Παρ΄όλα αυτά, εκδίδονται λίγοι νόμοι. Η νομοθεσία του Σόλωνος και ο νόμος του Δράκοντα για την ανθρωποκτονία διατηρούνται τον 5ο & 4ο αιώνα. Οι νέες διατάξεις για το ιδιωτικό δίκαιο είναι λίγες. Οι δικαστές πρέπει να αντιμετωπίζουν συχνά κενά του νόμου. Οι συνήγοροι επικαλούνται και άσχετες διατάξεις που ερμηνεύουν υπέρ του πελάτη τους, καταβάλλοντας προσπάθεια να πείσουν το δικαστήριο. Iura non novit curia: ενίοτε οι δικαστές πείθονται. Αλλιώς, ο αττικός νόμος προβλέπει την πλήρωση του νομοθετικού κενού από τους δικαστές με την κρίση «δικαίου ανδρός» Δημοσθένης, Προς Λεπτίνην, 118: καὶ περὶ τούτων ἄν νόμοι ἤ μὴ ὦσι, γνώμῃ ταῇ δικαιοτάτῃ κρίνειν. Ευνομία, Ειρήνη, Δίκη

Θεμελιώδεις αρχές του δημοκρατικού πολιτεύματος Ἰσονομία Όρος παλαιότερος της δημοκρατίας. Η κυριαρχική θέση του νόμου αναγνωρίζεται από ποιητές & φιλοσόφους Άρχοντες και πολίτες οφείλουν υπακοή στο νόμο. Ενώπιον του νόμου, όλοι οι πολίτες είναι ίσοι.

Ελευθερία Είναι το ίδιο το περιεχόμενο της δημοκρατίας. Είναι το ίδιο το περιεχόμενο της δημοκρατίας. Ο πολίτης είναι εξ ορισμού ελεύθερος. Μόνος περιορισμός: η υπακοή στο νόμο, στην δημιουργία του οποίου συνέβαλε και ο ίδιος. Πολιτική ελευθερία: έχουν μόνο οι πολίτες της ανεξάρτητης πόλης.

Οι πολίτες Προϋπόθεση για την άσκηση κάθε νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής εξουσίας. Απόκτηση ιδιότητας: με γέννηση, ή με απονομή της πολιτείας. Κληρονομική, ἀφ’ἥβης (18 ετών ή μεγαλύτερος, στα αριστοκρατικά καθεστώτα). Νόμος 451 π.Χ., Αθήνα: καταγωγή από πολίτες ἐξ ἀμφοῖν ἀστοῖν. Ο Περικλής αποβλέπει στη μείωση του αριθμού των πολιτών Δημιουργείται μία κατηγορία νόθων που δεν αποκλείονται από την κληρονομία του πατέρα τους, αλλά δεν έχουν πολιτικά δικαιώματα. Ο νόμος πέφτει σε αχρησία κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, αναβιώνει το 403 π.Χ.

Υποδιαιρέσεις σώματος πολιτών Φυλές (10) Τριττύες (30) Δήμοι (100-139) Από τον 6ο π.Χ. αι. κάθε πολίτης ανήκε σε δήμο. Φρατρίες

Απονομή της πολιτείας Ατομική ή συλλογική (π.χ., ψήφισμα απονομής πολιτείας σε μετοίκους που συνέδραμαν τους Αθηναίους στην κατάλυση των Τριάκοντα, 403/402 π.Χ.) Εφαρμόζεται περιορισμένα τον 5ο αι., ευρύτερα από τον 4ο. Απονομή σε ξένους πολιτείας για: Υπηρεσίες που προσέφεραν στην πόλη (π.χ., συμβολή στην κατάλυση ολιγαρχίας), Κατάδοση ορισμένων εγκλημάτων (πολιτικών-οικονομικών) Συμβολή στο εισαγωγικό εμπόριο της πόλης. Αργότερα: αγορά από τους ενδιαφερόμενους. Αποκτά όλα τα δικαιώματα του πολίτη; «ἐπ’ ἴσῃ καὶ ὁμοίῃ»: το περιεχόμενο διαφέρει από πόλη σε πόλη. Μπορεί να: Επεκτείνεται στη σύζυγο & κατιόντες. Συνοδεύεται από τίτλους και προνόμια, π.χ. πρόεδρος, ευεργέτης, ατέλεια, προεδρεία. Ο νέος πολίτης εγγράφεται σε φυλή, δήμο, φρατρία, που είτε επιλέγει ο ίδιος, είτε ορίζονται από το νόμο ή με κλήρωση.

Μαζικές απονομές πολιτείας «Τιμητική» ιθαγένεια Από τον 4ο αι., συχνότερες Σε μία κοινωνική ομάδα ή στο σύνολο των πολιτών μίας ξένης πόλης. Μέσω διεθνών συνθηκών (ἰσοπολιτεῖαι) μεταξύ ελληνικών πόλεων, με ρήτρα αμοιβαιότητας. Συνεπάγεται: Δυνατότητα πρόσβασης στα δικαστήρια της πόλης. Δεν διατρέχει κίνδυνο άσκησης αντιποίνων (σῦλον) σε βάρος του προσώπου ή της περιουσίας του.

Άρειος Πάγος Αρμοδιότητες τον 7ο αι.: Προέρχεται από τους συμβούλους των αρχαϊκών βασιλέων. Στα αριστοκρατικά πολιτεύματα, οι αρμοδιότητές του αυξάνονται. Αρμοδιότητες τον 7ο αι.: φύλαξη των νόμων έλεγχος των αρχόντων εκδίκαση σοβαρότερων υποθέσεων (εσχάτη προδοσία, ανθρωποκτονία εκ προθέσεως, εμπρησμός). Τα μέλη του είναι ισόβια, προέρχονται από τις δύο ανώτερες εισοδηματικές τάξεις. Αριστοτέλης: Ἡ δὲ βουλὴ ἡ ἐξ Ἀρείου Πάγου φύλαξ ἦν τῶν νόμων καὶ διετήρει τὰς ἀρχὰς, ὅπως κατὰ τοὺς νόμους ἄρχωσιν.

Ο Λόφος του Αρείου Πάγου

Μεταρρυθμίσεις Εφιάλτη (462/1 π.Χ.) Μεταρρυθμίσεις Εφιάλτη (462/1 π.Χ.) Μεγάλο μέρος από τις αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου περιέρχονται στη βουλή, την Ηλιαία, την εκκλησία του δήμου. Ο Α.Π. παραμένει αρμόδιος για την εκδίκαση υποθέσεων: Ανθρωποκτονίας εκ προθέσεως Εμπρησμού Θρησκευτικού χαρακτήρα (π.χ. κοπή ιερών ελαιοδέντρων). Ανακριτικά καθήκοντα σε σοβαρά πολιτικά-οικονομικά εγκλήματα (νόμος μέσων 4ου π.Χ. αι.). Συντάσσεται έκθεση που υποβάλλεται στην εκκλησία του δήμου, η οποία δικάζει. Υποθέσεις εσχάτης προδοσίας (ψήφισμα του 338 π.Χ., μετά από πρόταση του Δημοσθένη).

Η βουλή Στις δημοκρατικές πόλεις: μικρογραφία της πόλεως (μικρά πόλις). Προέρχεται από τους γέροντες –συμβούλους των βασιλέων. Η προχωρημένη ηλικία παύει να αποτελεί κριτήριο (λόγω πολεμικών αναγκών), για την ονομασία του βουλευτή. Η σύνθεση της βουλής: Κληρονομική (σε αριστοκρατικές πόλεις) Εκλογή από πολυμελές όργανο (ολιγαρχικές) Κλήρος (δημοκρατικές) Προϋποθέσεις εκλογιμότητας (ποικίλουν): Ιδιότητα πολίτη Ηλικία Άσκηση άλλης αρχής (σε ορισμένες πόλεις) Βουλευτήριο, Πριήνη

Παλαιό Βουλευτήριο, Αθήνα, αναπαράσταση Βουλευτής Περνά από δοκιμασία, οφείλει να αποδείξει: Ιδιότητα πολίτη Ηλικία Ότι δεν συντρέχει λόγος αποκλεισμού. Δίνει βουλευτικό όρκο. Το βουλευτικό έτος αρχίζει με εναρκτήριες θυσίες, τα εἰσιτήρια. Η ιδιότητα διαρκεί ένα χρόνο ( + ενίοτε, περιορισμοί επανεκλογής, π.χ. Δρήρος, κόσμοι, 10 έτη). Από 20 έως εκατοντάδες, ανάλογα με το πολίτευμα. Σολώνεια βουλή: 400 βουλευτές (100 από κάθε μία από τις 4 φυλές) Παλαιό Βουλευτήριο, Αθήνα, αναπαράσταση

Αθήνα, αρχαία αγορά, το μητρώον (παλαιό βουλευτήριο)

Βουλευτήριο, αναπαράσταση

ΒΟΥΛΗ 500 Αθήνα, μετά τις μεταρρυθμίσεις του Κλεισθένη 50 πολίτες από τις 10 φυλές Κληρώνονται μεταξύ των προκρίτων κάθε φυλής 50 βουλευτές, με κλήρο, γίνονται περιοδικά πρυτάνεις (κυβερνητικές εξουσίες): η φυλή =πρυτανεύουσα 1 πρυτανεία = 35 μέρες Ο επικεφαλής για 24 ώρες: ο ἐπιστάτης τῶν πρυτάνεων Καθήκοντα πρυτάνεων: Σύγκληση Βουλής Σύγκληση της εκκλησίας του δήμου Κατάρτιση της ημερήσιας διάταξης.

Θόλος (Πρυτανείον) Στεγάζει τους Πρυτάνεις Πρυτάνεις = η «εκτελεστική επιτροπή» της Βουλής 17 πρυτάνεις διανυκτερεύουν στη Θόλο για επείγοντα. Εκεί παρατίθενται τα δημόσια γεύματα Ταυτίστηκαν τα κτίρια χάρις στον περιηγητή Παυσανία (150 μ.Χ.).

Τα σκεύη του πρυτανείου ΔΕ= ΔΕΜΟΣΙΟΝ

Αρμοδιότητες αθηναϊκής βουλής Το κύρος της ενισχύεται μετά τις μεταρρυθμίσεις του Εφιάλτη, παίρνει κάποιες από τις αρμοδιότητες του Αρείου Πάγου. Δικαιοδοτικές: καταγγελίες μὴ χρῆσθαι τοῖς νόμοις εναντίον αρχόντων. Αρμόδια για θέματα: Εξωτερικής πολιτικής Αθηναϊκής συμμαχίας Οικονομικά, θρησκευτικά, διοικητικά, δικαστικά. Ψευδο-Ξενοφών: βουλεύεσθαι πολλὰ μὲν περὶ τοῦ πολέμου, πολλὰ δὲ περὶ πόρου χρημάτων, πολλὰ δὲ περὶ νόμων θέσεως, πολλὰ δε τῶν κατὰ πόλιν ἀεί γενομένων, πολλὰ δὲ καὶ τοῖς συμμάχοις, καὶ φόρον δέξασθαι καὶ νεωρίων ἐπιμεληθεῖναι καὶ ἱερῶν.

Προβουλεύματα Μία από τις σημαντικότερες αρμοδιότητες της βουλής Μία από τις σημαντικότερες αρμοδιότητες της βουλής Μέσω αυτών γίνεται η εισαγωγή οποιουδήποτε θέματος στην εκκλησία του δήμου σύμφωνα με νόμο του Σόλωνα Πλούταρχος, Σόλων, 19, 1: οὕς (τα μέλη της βουλής των τετρακοσίων) προβουλεύειν ἔταξε τοῦ δήμου καὶ μηδὲν ἐᾶν ἀπροβούλευτον εἰς ἐκκλησίαν εἰσφέρεσθαι. Η βουλή εκδίδει προβούλευμα ακόμα κι αν διαφωνεί με συγκεκριμένο θέμα, παραπέμποντάς το στην εκκλησία για να αποφασίσει: ὅ,τι ἄν αὐτῷ δοκεῖ ἄριστον εἶναι.

Εκκλησία του δήμου Στα ολιγαρχικά καθεστώτα, περιορισμένες εξουσίες, αντίθετα στα δημοκρατικά. Αρμοδιότητες: Κήρυξη πολέμου – σύναψη ειρήνης Κατάρτιση διεθνών συμβάσεων Νομοθετική εξουσία (σε συνεργασία με τη βουλή, προβουλεύματα) Απονέμει την ιδιότητα του πολίτη σε ξένους Επιβάλλει την ποινή της εξορίας Καταδικάζει σε θάνατο Αποφασίζει δήμευση περιουσίας Εκλογή – λογοδοσία αρχόντων Συλλογή φόρων – δασμών. Οι αποφάσεις της είναι αμετάκλητες

Συμμετοχή Στις δημοκρατικές πόλεις, δικαίωμα συμμετοχής στην εκκλησία του δήμου έχουν όλοι οι πολίτες. Εφ’όσον δεν τους έχει αφαιρεθεί το δικαίωμα (ἀτιμία) Από 20 ετών. Η μη συμμετοχή στα κοινά θεωρείται ένδειξη δυσλειτουργίας του κράτους Αριστοτέλης, Πολιτικά ΙΙ, 1272 α: τὸ δ’ἡσυχάζειν μὴ μετέχοντα τὸν δῆμον οὐδὲν σημεῖον τοῦ τετάχθαι καλῶς.

Συνεδριάσεις 4 συνεδριάσεις σε κάθε πρυτανεία (=40/χρόνο). Η πρώτη = κυρία ἐκκλησία. Διενεργείται έλεγχος χρηστής διοίκησης των αρχόντων, λαμβάνονται αποφάσεις για τον επισιτισμό της πόλης Λαμβάνονται μέτρα σχετικά με την άμυνα και το στρατιωτικό εξοπλισμό Απονέμεται η πολιτεία σε ξένους Κάθε πολίτης έχει δικαίωμα να καταγγείλει έγκλημα εσχάτης προδοσίας, υποβάλλοντας εἰσαγγελία

Αποφάσεις εκκλησίας του δήμου Από το 430 π.Χ. οι νομοθετικές αποφάσεις της Εκκλησίας του Δήμου εφαρμόζονται στις πόλεις –μέλη της Αθηναϊκής Συμμαχίας (π.χ. ψήφισμα για μέτρα – σταθμά, αφιέρωση απαρχών σοδιάς σε Ελευσίνα).

Θέατρο Διονύσου Πνύκα Πνύκα, αναπαράσταση

Οι αρχές Μετά την αρχαϊκή περίοδο, το αξίωμα του βασιλέως κατακερματίζεται σε περισσότερες αρχές. Τίτλοι αρχόντων: ἄρχων, πρύτανις, δημιουργός, κόσμος, τάγος. Αρχικά: ισόβιοι, αργότερα 10 έτη, μετά ενιαύσια θητεία. Δημοκρατία: ορίζονται με κλήρωση απ’ όλους τους πολίτες ή από ορισμένο αριθμό ατόμων με προσόντα για το αξίωμα (κλήρωσις ἐκ προκρίτων)

Κοινά χαρακτηριστικά αρχόντων Περιορισμένη διάρκεια θητείας Συλλογικότητα ορισμένων (η εξουσία μοιράζεται σε περισσότερους άρχοντες, ο ένας υπόκειται στον έλεγχο του άλλου) Εξειδίκευση (ο αριθμός των αρχόντων πολλαπλασιάζεται και οι εξουσίες τους περιορίζονται)

Άρχοντες 9 άρχοντες: ἄρχων βασιλεύς, ἐπώνυμος ἄρχων, πολέμαρχος, έξι θεσμοθέτες. Περιορισμένη εξουσία να επιβάλλουν ποινές (έως ορισμένο ποσό). Οι αποφάσεις τους προσβάλλονται με ἒφεση ενώπιον λαϊκών δικαστηρίων (πλήν ξένων -ἀτίμων). Ανακριτικές αρμοδιότητες Προεδρία του λαϊκού δικαστηρίου που κρίνει την υπόθεση. Στρατηγός ἐξ ἁπάντων: εξαιρετικές εξουσίες, 5ος αι. απονέμεται στον Περικλή, μετά εγκαταλείπεται.

Βασίλειος στοά, αναπαράσταση Ένα από τα αρχαιότερα και σημαντικότερα δημόσια κτίρια της Αθήνας Έδρα του άρχοντος-βασιλέως Εδώ εκτίθενται οι αθηναϊκοί νόμοι Εδώ ορκίζονται οι άρχοντες πίστη στη δημοκρατία Εδώ παραπέμφθηκε σε δίκη ο Σωκράτης (399 π.Χ.) Βασίλειος στοά, αναπαράσταση

Δοκιμασία αρχόντων Ο θεσμός αποδίδεται στο Σόλωνα. Ο πολίτης, πριν ασκήσει δημόσιο αξίωμα μετά από κλήρωση ή εκλογή, υποβάλλεται σε δοκιμασία. Διενέργεια ελέγχου υποψηφίου, αν πληροί τις προϋποθέσεις για το αξίωμα και αν είναι άξιος. Οι 9 άρχοντες: διπλή δοκιμασία, ενώπιον Βουλής & λαϊκού δικαστηρίου. Δοκιμασία: μακρές συζητήσεις, λόγοι, καταθέσεις μαρτύρων. Ἀποδοκιμασία = αρνητική κρίση επί υποψηφίου, αποκλεισμός από το αξίωμα και ενδεχομένως και από άλλες πολιτικές δραστηριότητες (π.χ. αγόρευση στην εκκλησία του δήμου).

Παντός τοῦ βίου λόγον διδόναι Ιδιότητα πολίτη Δημοκρατικά φρονήματα (όχι συνεργάτες των Τριάκοντα) Φροντίδα γονέων Απόδοση μεταθανάτιων τιμών Εκπλήρωση στρατιωτικών υποχρεώσεων Εκπλήρωση οικονομικών υποχρεώσεων προς το κράτος Κτήση ακίνητης περιουσίας εντός Αττικής (για ορισμένα αξιώματα)

ΛΟΓΟΔΟΣΙΑ ΑΡΧΟΝΤΩΝ Μετά το πέρας της θητείας των αρχόντων Ενώπιον επιτροπής λογιστών. Συντάσσεται έκθεση επί της διαχείρισης. Η έκθεση ελέγχεται από την Ηλιαία, η οποία δικαιούται να επιβάλλει ποινικές κυρώσεις και από ειδικό όργανο, τους εὔθυνους.