Οι πρόδρομοι της συμβολικής αλληλόδρασης Coolley και Mead Οι πρόδρομοι της συμβολικής αλληλόδρασης

Κοινωνικός Πραγματισμός Προβάλλει την ιδέα ενός ανοικτού κόσμου, στον οποίο η κοινωνική δράση υπόκειται στην αβεβαιότητα, την επιλογή, τις υποθέσεις και τις πιθανότητες. Ο άνθρωπος εκλαμβάνεται ως ένα δρων υποκείμενο και όχι ως ένα αντικείμενο που υπόκειται στους νόμους της φύσης.

Σύμφωνα με τα προηγούμενα, παραμερίζονται οι προσεγγίσεις που κατανοούν τον άνθρωπο ως ένα έτοιμο από τη φύση προϊόν (βιολογισμός -ενστικτισμός), όπως επίσης και οι αντιλήψεις που τον θεωρούν ως μια ακατέργαστη ύλη εκτεθειμένη στις επιρροές του φυσικού και του κοινωνικού του περιβάλλοντος.

Θεμελιακή αρχή των πραγματιστών είναι η θέση ότι ο άνθρωπος καθίσταται αυτό που κάθε στιγμή είναι διαμέσου της αλληλόδρασης με το περιβάλλον, μέρος του οποίου είναι επίσης άλλοι δρώντες οργανισμοί. Οι Πραγματιστές μπορεί να θεωρηθεί ότι προτείνουν ένα ιδιόμορφο ατομικισμό καθώς στο κέντρο της αναζήτησής τους θέτουν το διαντιδρών άτομο, το οποίο στην οπτική τους είναι εξ ορισμού κοινωνικό.

Colley: Ο κατοπτρικός εαυτός Ο Charles Horton Cooley (1864-1929), Καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν. Σημαντικότερα έργα: α) Human Nature and Social Order (1902) β) Social Organization (1909) γ) Social Process (1918)

Υιοθετεί την «οργανική οπτική»: στην κοινωνική ζωή τα πάντα συνιστούν μια πλευρά ή μια φάση ενός ευρύτερου οργανικού όλου (vs. μερικότητα των - ισμών) Όπως γράφει: «Καλύτερα θα ήταν στη θέση του διαζευκτικού ή να χρησιμοποιούμε το συνδετικό και: το άτομο και η ομάδα, άνθρωπος και κοινωνία, εγωισμός και αλτρουισμός, ελευθερία και αναγκαιότητα, σύγκρουση και συνεργασία, μίμηση και δημιουργικότητα […]».

Επομένως σύμφωνα με τον Cooley, στο πλαίσιο της κοινωνικής θεωρίας είναι λάθος να δίδεται η προτεραιότητα στο άτομο ή στην κοινωνία. «Το ξεχωριστό άτομο είναι μια αφαίρεση άγνωστη στην εμπειρία. Το ίδιο ισχύει και για την κοινωνία αν εκληφθεί ως οντότητα πέραν των ατόμων. Το πραγματικό γεγονός είναι η Ανθρώπινη Ζωή, η οποία μπορεί να ιδωθεί ως αλληλοδιείσδυση του ατομικού στο κοινωνικό και αντίστροφα».

Θα υποστηρίξει ότι δεν υφίστανται έμφυτες τάσεις που μας καθοδηγούν να κάνουμε συγκεκριμένα πράγματα, αλλά μια έμφυτη ικανότητα να μαθαίνουμε να κάνουμε οτιδήποτε μια κατάσταση μας καλεί. Η ανθρώπινη γνώση παράγεται μέσω της επικοινωνίας. Ως επικοινωνία ορίζει «τον μηχανισμό διαμέσου του οποίου υφίστανται και αναπτύσσονται οι ανθρώπινες σχέσεις». Η επικοινωνία περιλαμβάνει τα σύμβολα, τις εκφράσεις του προσώπου, τις χειρονομίες, τον τόνο της φωνής, τις λέξεις, τη γραφή κλπ.

Η ανθρώπινη προσωπικότητα Η προσωπικότητα αναπτύσσεται μέσα από την επικοινωνία του παιδιού με τη μητέρα, τα άλλα μέλη της οικογένειας, τους συνομηλίκους και τα άλλα μέλη της τοπικής κοινότητας όπου μεγαλώνει. Καθώς μεγαλώνει, το άτομο διευρύνει τις επαφές του, συμμετέχει σε διάφορες ομάδες και χάρη στον γραπτό λόγο συνάπτει δεσμούς σε όλο τον κόσμο.

Μηχανισμός συγκρότησης της προσωπικότητας Σύμφωνα με τον Cooley ο μηχανισμός συγκρότησης της προσωπικότητας είναι καθολικός. Βασικό στοιχείο της συγκρότησης της προσωπικότητας είναι το φαινόμενο που ονόμασε: Looking-glass Self

Looking-glass Self Οι άνθρωποι σχηματίζουν το Εγώ τους φανταζόμενοι ή στοχαζόμενοι (και αναστοχαζόμενοι) τον τρόπο με τον οποίο τους βλέπουν οι άλλοι, ή εναλλακτικά  Η αυτο-εικόνα ενός ατόμου είναι μια αντανάκλαση εκείνων των πραγμάτων που βλέπουν οι άλλοι ότι το άτομο είναι ή του τι πιστεύει το άτομο για το πώς το βλέπουν οι άλλοι να είναι.

Καθολικές αξίες και πρωτογενείς ομάδες Οι νοητικές διαφορές ανάμεσα στους ανθρώπους μπορούν να εξηγηθούν όχι από την κληρονομικότητα, αλλά από τις διαφορές στα συστήματα επικοινωνίας εντός των οποίων ζουν άνθρωποι. Το ίδιο όμως ισχύει και για εκείνες τις νοητικές ομοιότητες που παραδοσιακά ανάγονται στην «ανθρώπινη φύση».

Ο Cooley Θα υποστηρίξει ότι η καθολικότητα των αξιών απορρέει από εκείνες τις μορφές επικοινωνίας, οι οποίες είναι το ίδιο καθολικές όσο και οι αξίες. Καθολικές μορφές επικοινωνίας απαντώνται στο πλαίσιο των πρωτογενών ομάδων, στις οποίες το άτομο συμμετέχει στην καθημερινή του ζωή: οικογένεια, ομάδες ομηλίκων, γειτονιά, κοινότητα. Αυτές οι ομάδες είναι και οι πιο σημαντικές για την κοινωνικοποίηση του ατόμου.

Πρωτογενείς ομάδες «Ως πρωτογενείς ομάδες εννοώ εκείνες που χαρακτηρίζονται από στενές πρόσωπο-με- πρόσωπο σχέσεις συνεργασίας. Είναι πρωτογενείς για πολλούς λόγους, αλλά κυρίως γιατί επιτελούν ένα θεμελιώδη ρόλο για το σχηματισμό της κοινωνικής φύσης και των αξιών των ατόμων»

Διαδικασίες αποπροσωποποίησης Σημαντικές κοινωνικές αλλαγές τείνουν να μειώσουν τη σημασία και την επιρροή των πρωτογενών ομάδων στο άτομο, λόγω της εξάπλωσης άλλων μορφών ενώσεων που δεν έχουν το χαρακτηριστικό των σχέσεων συνεργασίας πρόσωπο-με-πρόσωπο.

Αποπροσωποποίηση σημαίνει ότι το άτομο πλέον δεν μετέχει στις περισσότερες ομάδες ως πλήρες πρόσωπο, αλλά εισέρχεται σ’ αυτές με μια εκπαιδευμένη και εξειδικευμένη πλευρά ή μέρος του εαυτού του, δηλαδή μ’ ένα συγκεκριμένο ρόλο. Υπό αυτήν την έννοια η περιθωριοποίηση των πρωτογενών ομάδων μπορεί να ερμηνεύσει την αίσθηση της γενικευμένης κρίσης αξιών, αλλά και τους κινδύνους σοβαρής διάρρηξης της κοινωνικής συνοχής.

George Herbert Mead (1863-1931) Mind, Self and Society, 1934 «Η ανθρώπινη κοινωνία όπως τη γνωρίζουμε δεν μπορεί να υπάρξει δίχως νόες και εαυτούς, καθώς τα περισσότερα από τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα προϋποθέτουν την κατοχή νου και εαυτού από τα ατομικά μέλη της».

Ο Εαυτός Ο Mead χρησιμοποιεί την έννοια του Εαυτού για να επισημάνει ότι ο άνθρωπος καθίσταται ένα αντικείμενο για τον ίδιο. Ο άνθρωπος κατορθώνει να βλέπει τον εαυτό του με πολλούς και διαφορετικούς τρόπους, καθένας από τους οποίους τον οδηγεί σ’ ένα αντικείμενο του εαυτού.

Ο άνθρωπος μπορεί να γίνει πολλά διαφορετικά αντικείμενα για τον εαυτό του και όντας ένα αντικείμενο για τον εαυτό του, ο άνθρωπος στέκεται απέναντι στον εαυτό του. Μπορεί να προσεγγίζει και να συνομιλεί με το εαυτό του και κατ’ αυτόν τον τρόπο είναι σε θέση να βρίσκεται σε μια κατάσταση αλληλόδρασης με τον εαυτό του.

Αυτός ο διπλασιασμός που καθιστά τον άνθρωπο ικανό να στέκεται απέναντι στον εαυτό του και να αλληλοδρά με αυτόν προσδίδει στην έννοια του εαυτού μια σημασία, η οποία είναι ριζικά διαφορετική από εκείνη που παραδοσιακά δίδονταν από τις κοινωνικές επιστήμες και την ψυχολογία. Για τον Mead, λοιπόν, ένας οργανισμός έχει ένα εαυτό μόνο όταν είναι σε θέση να ενεργοποιεί μια ιδιαίτερη μορφή αλληλόδρασης με τον ίδιο, μια αλληλόδραση που έχει το χαρακτήρα της σήμανσης αντικειμένων στον εαυτό. Αυτή η μορφή αλληλόδρασης είναι μια από τη φύση της κοινωνική μορφή, μια μορφή επικοινωνίας, μια μορφή συνομιλίας.

Ο Νους Ο Mead έβλεπε τον νου ως μια μορφή συμπεριφοράς, με την οποία ο άνθρωπος σημαίνει πράγματα στον εαυτό του και τα χρησιμοποιεί για να οργανώσει και να προσανατολίσει την πράξη του. Ο νους υφίσταται όταν το άτομο σημαίνει πράγματα στον εαυτό του και συνομιλεί με τον εαυτό του γι’ αυτό που έχει σημανθεί.

Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι στον Mead, τόσο ο νους όσο και ο εαυτός είναι καθαρά κοινωνικοί ως προς τη φύση τους. Η κατοχή ενός νου και ενός εαυτού με την έννοια του Mead καθιστά τους ανθρώπους ένα ξεχωριστό είδος δρώντος οργανισμού, που διακρίνεται από ένα ιδιαίτερο τρόπο δράσης και ένα διακριτό είδος αλληλόδρασης.

Πώς σχηματίζεται ο νους και ο εαυτός Σε αντίθεση με τη συνήθη αντίληψη που θεωρεί τον νου και τον εαυτό ως δεδομένα στην βιολογική ή οργανισμική φύση των ανθρώπων, η οπτική του Mead εστιάζεται στο γεγονός ότι ο Εαυτός και ο νους είναι παράγωγα της κοινωνικής-ομαδικής ζωής. Αναδύονται κατά τη διαδικασία της αλληλόδρασης με άλλους ανθρώπους ήδη από τη νεαρή ηλικία των παιδιών.

Το πρώτο ζητούμενο είναι να καταδειχθεί ο τρόπος με τον οποίο τα μικρά παιδιά συνιστούν ένα αντικείμενο για τον εαυτό τους. Σύμφωνα με τον Mead είναι λάθος να θεωρούμε ότι αυτή δυνατότητα προκύπτει από τη διαδικασία της ωρίμανσης και ότι επομένως δεν χρειάζεται καμιά ερμηνεία. Για να γίνει κάποιος αντικείμενο του εαυτού του σημαίνει λογικά και ψυχολογικά τη δυνατότητα να βλέπει τον εαυτό του από μια εξωτερική οπτική γωνία. Πρέπει να βγει από τον εαυτό του και να τον προσεγγίσει από απόσταση.

Πώς συμβαίνει αυτό? Ο Mead υποστηρίζει ότι κάποιος βγαίνει από τον εαυτό του καθώς αναλαμβάνει το ρόλο ενός άλλου ανθρώπου ή ενός συνόλου άλλων ανθρώπων, φαντασιακά τοποθετώντας τον εαυτό του στη θέση ενός άλλου, προσεγγίζοντας τον εαυτό του από το ρόλο, τη σκοπιά ενός άλλου. Το παιδικό παιχνίδι συνιστά το πρώτο μεγάλο βήμα για το σχηματισμό και τη γένεση του εαυτού.

Τα παιδιά αναπτύσσουν ένα νου κι ένα εαυτό καθώς μαθαίνουν να αναλαμβάνουν το ρόλο ενός άλλου προσώπου και να «βλέπουν» τη συμπεριφορά τους από μια άλλη οπτική γωνία. Ο Mead αποκαλεί αυτό το παιχνίδι (play-acting) “taking the role of the other” (ανάληψη του ρόλου του Άλλου) Σημαντικοί Άλλοι είναι εκείνοι που συνιστούν εξαιρετικά σημαντικά μοντέλα ρόλων. Οι γονείς ειδικότερα δείχνουν στα παιδιά με ποιο τρόπο συμπεριφέρονται οι ενήλικες.

Σταδιακά το παιδί οδηγείται σ’ ένα δεύτερο στάδιο που ο Mead το ονόμαζε game stage ή στάδιο του ομαδικού παιχνιδιού. Τώρα το παιδί αναλαμβάνει ένα συλλογικό ρόλο ή τον οργανωμένο ρόλο μιας ομάδας. Τα παιδιά μαθαίνουν να φαντάζονται με ποιο τρόπο θα συμπεριφέρονταν άλλοι άνθρωποι δίχως να αναλαμβάνουν τα ίδια να εκτελέσουν μια συγκεκριμένη δράση στο πλαίσιο της ανάληψης ενός ρόλου. Με τα λόγια του Mead, το παιδί αναλαμβάνει το ρόλο της ομάδας στην οποία εμπλέκεται η δράση του. Οφείλει να απευθυνθεί στον εαυτό του από τη σκοπιά της οργανωμένης ή συλλογικής συμπεριφοράς εντός της οποίας πρέπει να τοποθετήσει τη δική του δράση.

Στο τελευταίο στάδιο ωρίμανσής του, το παιδί είναι ικανό να αναλάβει το ρόλο του Γενικευμένου Άλλου, που σημαίνει τις συμπεριφορές ολόκληρης της κοινότητας. Από τη στιγμή που τα ώριμα άτομα έχουμε εσωτερικεύσει τις συμπεριφορές του Γενικευμένου Άλλου, η κοινότητα σε μεγάλη έκταση είναι σε θέση να ελέγξει τη συμπεριφορά των μελών της. Οι κανόνες του παιχνιδιού και οι αναμενόμενες απαντήσεις των άλλων ανθρώπων παρέχουν το καθοδηγητικό νήμα για την ατομική συμπεριφορά.

Αν και ο εαυτός ριζώνει στην κοινωνία, ο Mead υποστηρίζει ότι κάθε άτομο είναι ένας μοναδικός δρων στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Πίστευε ότι καθένας μας έχει δύο πλευρές τις οποίες αποκαλούσε I - Εγώ και Me - Εμέ. Το I απαντά ως δημιουργικός και μοναδικός χαρακτήρας στις πράξεις των άλλων. Το Me είναι η κοινωνική πλευρά του εαυτού που εσωτερικεύει τις συμπεριφορές των άλλων.

Ως Me το άτομο έχει γνώση ότι είναι ένα αντικείμενο εκτεθειμένο στην παρατήρηση των άλλων: «Αν κάνω αυτό, ο κόσμος θα με θεωρήσει τρελό», λέει το Me. Ως I το άτομο είναι ελεύθερο να υιοθετεί ανεξάρτητες συμπεριφορές έναντι των άλλων: Δεν με νοιάζει τι λέει ή τι σκέφτεται ο κόσμος, υπάρχουν και τρελοί, λέει το I. Ο εαυτός ως όλο συνδυάζει, συνταιριάζει τις οργανωμένες συμπεριφορές του Γενικευμένου Άλλου με την απροσδόκητη αμεσότητα και τον αυθορμητισμό του δρώντος ατόμου.

Το θεμελιακό ερώτημα «Πού στη συμπεριφορά το Ι εμφανίζεται απέναντι στο Me» Where in conduct does the I come in as over against the me?». Το Ι εμφανίζεται εξαιρετικά σπάνια στο προσκήνιο, ή καλύτερα σχεδόν ποτέ στο πλαίσιο της κοινωνικής συμπεριφοράς. Το Ι αντιδρά στον εαυτό που αναδύεται μέσα από την ανάληψη του ρόλου του Άλλου. Αναλαμβάνουμε τις συμπεριφορές των άλλων και αντιδρούμε προς το Me ως ένα Ι.

Το Εγώ εντοπίζεται μόνο μέσα από την αναδρομή μας στο παρελθόν, με τη βοήθεια της μνήμης. Το Εγώ μιας προηγούμενης στιγμής έχει τώρα που αναστοχάζομαι το παρελθόν μεταβληθεί σε Εμέ. Είναι ακριβώς λόγω της λειτουργίας του Εγώ που λέμε ότι δεν έχουμε ποτέ πλήρη συνείδηση του ποιοι είμαστε, που εκπλήσσουμε τον ίδιο μας τον εαυτό με τη δράση μας. Το Εγώ είναι σταθερά παρόν στην εμπειρία μόνο όταν ανατρέχουμε στη μνήμη μας. Εμφανίζεται στη συνείδησή μας ως ιστορική φιγούρα.

Η ατομική ικανότητα να αναλαμβάνουμε τις συμπεριφορές των άλλων οδηγεί στην αυτο-συνείδηση. Η ανάληψη του οργανωμένου συνόλου της συμπεριφοράς (των άλλων) σχηματίζει το Εμέ, που είναι το συνειδητό μέρος του εαυτού, […] στο οποίο το Εγώ απαντά και η απάντηση αυτή είναι απρόβλεπτη (και στην άμεση εμπειρία μας αβέβαιη. Αυτό συγκροτεί το Εγώ).

Το Εγώ είναι η δράση του ατόμου απέναντι στην κοινωνική κατάσταση όπου τοποθετείται η συμπεριφορά και εμφανίζεται στη συνείδησή του μόνο μετά την ολοκλήρωση της δράσης. Τότε το άτομο αποκτά συνείδηση του Εγώ. Εσωτερικεύοντας τις συμπεριφορές των άλλων διαμορφώνεται ένα αίτημα για την ατομική πράξη, αυτό είναι το Εμέ μιας κατάστασης και η απάντηση που το άτομο δίνει είναι το Εγώ.

Στη σχέση του Εγώ προς το Εμέ, το Εγώ είναι κάτι που απαντά σε μια κοινωνική κατάσταση, η οποία αντιστοιχεί στην εμπειρία του ατόμου. Το Εγώ δίνει την αίσθηση της ελευθερίας, της πρωτοβουλίας. Υπό αυτήν την έννοια το Εγώ δεν εμφανίζεται με τους ίδιους όρους στην εμπειρία όπως το Εμέ. Το Εμέ αντιπροσωπεύει τη δοσμένη οργάνωση της κοινότητας και καλεί για απαντήσεις, οι οποίες απλά συμβαίνουν. Το Εγώ και το Εμέ μαζί συγκροτούν την προσωπικότητα όπως εμφανίζεται στην κοινωνική εμπειρία. Ο Εαυτός είναι μια κοινωνική διαδικασία που ξεδιπλώνεται σ’ αυτές τις δύο διακριτές φάσεις.

Γράφει η Ιωάννα Τσιβάκου: “Το Εγώ του Mead μοιάζει με το φροϋδικό id, αλλά το υπερβαίνει. Δεν είναι μόνο το κέντρο των επιθυμιών, αλλά οι μύχιες κλίσεις του ατόμου, η προσωπική εκφραστικότητα και δημιουργικότητα, η αυθορμησία του που αντιτίθεται σε κάθε κοινωνική δεοντολογία, η απόλυτη προσωπική ελευθερία η οποία του ανοίγει τις πόρτες της αυτοπραγμάτωσης.

Αυτό το Εγώ εναντιώνεται στο Εμένα επηρεάζοντάς το, με αποτέλεσμα κάθε απόκριση να μην είναι μια επανάληψη προηγηθεισών αποκρίσεων, αλλά κάτι νέο, εμπεριεκτικό της δυνατότητας για αλλαγή. Την ίδια στιγμή, υπόκειται στο Εμένα, θέτοντας εκουσίως την ελευθερία του στην υπηρεσία των κοινωνικών επιταγών”.