Ρωμαίοι πολίτες Στην κορυφή της κοινωνικής ιεραρχίας Σε αυτούς εφαρμόζεται το ius civile

Κτήση της ιδιότητας του πολίτη Με τη γέννηση σε νόμιμο γάμο κατά το Ρ.Δ. (iustae nuptiae – iustum matrimonium) Oι δύο γονείς ή ο πατέρας πρέπει να είναι Ρωμαίοι πολίτες κατά τη σύλληψη. Αν η μητέρα είναι ξένη: να έχει το δικαίωμα επιγαμίας (ius conubii). Xωρίς νόμιμο γάμο, αν η μητέρα είναι Ρωμαία κατά τη γέννηση. Με την απελευθέρωση Με την απονομή της ρωμαϊκή πολιτείας σε κοινότητες-άτομα Με την ανάληψη αξιώματος στις πόλεις τους για τους Λατίνους των αποικιών Με την αποστράτευση (veterani) για τους ξένους που υπηρετούν στα auxilia (honesta missio).

Απόδειξη της ιδιότητας του πολίτη Έχει μεγάλη σημασία Επί Δημοκρατίας, βασίζεται στην καταγραφή των πολιτών στα βιβλία των Κηνσόρων (κάθε πέντε έτη). Επί Ηγεμονίας, βασίζεται σε δήλωση της γέννησης των γνησίων τέκνων από τον έναν από τους γονείς σε αρμόδια αρχή. Στις Επαρχίες: στο Διοικητή, σε album (& οι veterani, & απονομή πολιτείας) Δεν δηλώνονται τα νόθα Η μητέρα συντάσσει testatio. H δήλωση έχει αποδεικτική σημασία και η παράλειψή της δεν επηρεάζει τη γνησιότητα του τέκνου.

Τria Nomina O Ρωμαίος πολίτης έχει τρία ονόματα: Προωνύμιο (praenomen) Όνομα του γένους (nomen gentilicium) Επώνυμο (cognomen) Π.χ. Gaius Julius Caesar Οι γυναίκες ονομάζονται μόνο με το όνομα του γένους τους (Ιουλία, Κλαυδία), στο οποίο προσθέτουν αυτό του συζύγου τους. Η χρήση ξένου ονόματος γένους ή επωνύμου είναι ποινικό αδίκημα.

Διακριτικά γνωρίσματα Ρωμαίου πολίτη Από το ένδυμά του, την τόγα Ο εκ γενετής ελεύθερος, έχει δικαίωμα να φορά χρυσό δακτυλίδι

Απώλεια της ιδιότητας του πολίτη Με την περιαγωγή σε δουλεία. Με την προσχώρηση σε άλλη πολιτεία. Από τα χρόνια του Αυγούστου: και διπλή πολιτεία. Με την «απαγόρευση νερού και φωτιάς», (interdictio acque et igni) μορφή εξορίας πέρα από τα ρωμαϊκά σύνορα. Επί Ηγεμονίας, πρακτικά ανεφάρμοστη. Εκτοπισμός σε νησί (deportatio in insulam)

Postliminium Ο Ρωμαίος που αιχμαλωτίζεται από εχθρούς γίνεται δούλος. Ο Ρωμαίος που αιχμαλωτίζεται από εχθρούς γίνεται δούλος. Αν επιστρέψει στη ρωμαϊκή επικράτεια ανακτά την ελευθερία και την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη (ius postliminii) Tα δικαιώματά του μένουν «σε εκκρεμότητα». Αν πεθάνει αιχμάλωτος η διαθήκη που έχει συντάξει πριν την αιχμαλωσία μένει ισχυρή και κατά πλάσμα δικαίου θεωρείται ότι πέθανε ελεύθερος (νόμος επί Σύλλα). Ο γάμος του αιχμαλώτου λύεται και αν επιστρέψει, πρέπει να τελέσει νέο. Η νομή του χάνεται, και αν γυρίσει ξεκινάει νέα.

Η ρωμαϊκή οικογένεια Στενή Ευρεία Όσοι ζουν υπό την απόλυτη εξουσία του pater familias (υπεξούσιοι). Σύζυγος cum manu Tέκνα (υπεξούσια) και οι cum manu σύζυγοί τους. Εισποίηση –υιοθεσία (τεχνητή συγγένεια). Δούλοι (στο αρχαϊκό δίκαιο, αποκαλούνται familia). Ευρεία Όλα τα πρόσωπα που κατάγονται από κοινό πρόγονο και συνδέονται με δεσμό συγγένειας εξ αρρενογονίας (adgnatio). Gens : όλα τα μέλη έχουν το ίδιο nomen gentilicium.

Πατρική εξουσία Manus: Η εξουσία επί της συζύγου. Patria potestas: Η εξουσία επί της συζύγου. Προϋπόθεση: γάμος Cum manu Patria potestas: Η εξουσία επί των κατιόντων. Δικαίωμα ζωής και θανάτου Έκθεση νεογέννητων Πώληση υπεξουσίων Ό,τι περιουσία αποκτούν, περιέρχεται στον εξουσιαστή πατέρα. Aγ ωγές προσθέτου ιδιότητας: σε όποιον συναλλάχθηκε με υπεξούσιο, στρέφονται κατά εξουσιαστή.

Peculium Χρημάτιο = ομάδα περιουσιακών στοιχείων που παραχωρεί ο εξουσιαστή κατά χρήση στον υπεξούσιο. Ο υπεξούσιος έχει ελεύθερη διαχείρισή τους. Ανήκει κατά κυριότητα στον εξουσιαστή. Από κοινωνική και οικονομική άποψη θεωρείται περιουσία του κατιόντος. Λαμβάνεται υπ’ όψιν στη διαθήκη. Στρατιωτικό χρημάτιο: ό,τι αποκτά ο υπεξούσιος στρατιώτης κατά τη θητεία του (λάφυρα, μισθό). Έχει πλήρη ικανότητα διάθεσης. Οιονεί στρατιωτικό χρημάτιο (Μ. Κωνσταντίνος) = ό,τι αποκομίζει από την πολιτική υπηρεσία. Μ. Κωνσταντίνος = δικαιώματα υπεξουσίου σε bona materna.

Λήξη πατρικής εξουσίας Με το θάνατο του pater familias, όλοι οι υπεξούσιοι γίνονται αυτεξούσιοι, άντρες και γυναίκες. Το ίδιο αν ο πατέρας χάσει την ελευθερία του ή την ιδιότητα του Ρωμαίου πολίτη. Με τη χειραφεσία του υπεξουσίου (emancipatio). Mε τον cum manu γάμο της υπεξουσίας Με την υιοθεσία από τρίτο .

Συγγένεια Από αρρενογονία (adgnatio) = η μόνη που αναγνωρίζει το ius civile. Eξ αίματος (cognatio): μεταξύ προσώπων με κοινή καταγωγή ή που κατάγονται το ένα από το άλλο. Σε ευθεία γραμμή: ανιόντες – κατιόντες Εκ πλαγίου: κοινή καταγωγή Βαθμοί συγγενείας: ανάλογα με τον αριθμό των γεννήσεων. Εξώγαμη συγγένεια: η εκτός γάμου, και η συγγένεια με τη μητρική πλευρά. Αγχιστεία (adfinitas) = η σχέση από το γάμο, ανάμεσα στο σύζυγο και τους συγγενείς του άλλου. Οιονεί αγχιστεία = η σχέση των δύο οικογενειών από γάμο.

Status libertatis - Status civitatis - Status familiae Ελευθερία –πολιτεία – οικογένεια. Προσδιορίζουν το Ρωμαίο πολίτη. Aν χαθεί κάποιο από τα στοιχεία αυτά, μείωση της προσωπικότητας (capitis deminutio). Παραβάλλεται στις πηγές με το θάνατο.

Capitis deminutio Maxima = απώλεια και των 3 στοιχείων, περιαγωγή σε δουλεία. Media = απώλεια ιδιότητας Ρωμαίου πολίτη. Χάνεται η θέση στην οικογένεια. Minima = απώλεια θέσης στην οικογένεια (όχι με σημερινά κριτήρια μείωση προσωπικότητας – αυτεξούσιοι – κορίτσια που συνάπτουν γάμο cum manu).

Ατιμία (infamia) Συνέπεια ορισμένων πράξεων, π.χ. κλοπής (furtum). Καταδίκης μετά από ατιμωτική αγωγή (actio famosa). Προέρχεται από το Πραιτορικό Ήδικτο = συνέπειες ιδιωτικού δικαίου. Η επίπληξη του Κήνσορα (nota censoria) = ατιμία κατά το ius civile, συνέπειες κοινωνικές. Ο άτιμος δεν μπορεί: Να είναι μάρτυρας Να παρίσταται με αντιπρόσωπο στο δικαστήριο Να καταλάβει αξιώματα

Ικανότητα προς δικαιοπραξία Οι δούλοι, αν και δεν έχουν ικανότητα δικαίου, έχουν περιορισμένη δικαιοπρακτική ικανότητα. Ηλικία (για αυτεξουσίους): Νήπια (infantes) = δεν μπορούν λόγω ηλικίας να μιλήσουν (όριο = 7 ετών). Άνηβοι (impuberes) = προεφηβική ηλικία (αγόρια έως 14 ή ανάλογα με τη σωματική διάπλαση, κορίτσια 12). Έφηβoι (puberes): περιβολή της « ανδρικής τόγας» (toga virilis)στη γιορτή των liberalia, εγγραφή του praenomen στον κατάλογο των πολιτών.

Άνηβοι που δεν βρίσκονται υπό πατρική εξουσία: Νήπια: ανίκανα για δικαιοπραξίες – αδικοπραξίες, γιατί δεν μπορούν να καταλάβουν όσα κάνουν. Άνηβοι που δεν βρίσκονται υπό πατρική εξουσία: μπορούν να δικαιοπρακτήσουν (εκτός αν είναι πολύ μικροί), με την παρουσία του επιτρόπου αν αναλαμβάνουν υποχρεώσεις ή βάρη («Χωλά συναλλάγματα»). αν αποκομίζουν μόνον οφέλη, μπορούν και μόνοι τους. Ικανοί για αδικοπραξία, αν μπορούν να αντιληφθούν τι κάνουν. Έφηβοι: ικανοί για αδικοπραξία και δικαιοπραξία.

Μέτρα προστασίας των κάτω των 25 ετών Από την εξαπάτηση («καταδολίευσή» ) τους. Χορηγείται αγωγή (actio popularis), που μπορεί να ασκήσει κάθε Ρωμαίος πολίτης. Έχει ποινικό χαρακτήρα Δεν θίγει το κύρος της δικαιοπραξίας Χορηγείται από τον Πραίτορα ένσταση στον ανήλικο, αν δεν έχει εκπληρώσει. Αν έχει εκπληρώσει, παρέχεται αποκατάσταση στο ακέραιο (in integrum restitutio). O ανήλικος μπορεί να ζητήσει από τον Πραίτορα να του χορηγήσει κηδεμόνα για ορισμένες υποθέσεις.

Επιτροπεία γυναικών Η ελεύθερη, αυτεξούσια, έφηβη Ρωμαία βρίσκεται υπό συνεχή επιτροπεία. Λόγω «διανοητικής ελαφρότητας» Εξαίρεση: οι Εστιάδες Παρθένες Αναγκαία η παρουσία του επιτρόπου για κάθε τυπική δικαιοπραξία και ανάληψη υποχρεώσεων από τη γυναίκα. Προνόμιο πολυτεκνίας (Αύγουστος): απαλλάσσει τις μητέρες τριών και + τέκνων από την επιτροπεία. Οι γυναίκες είναι πάντοτε ικανές για αδικοπραξία.

Κηδεμονία παραφρόνων και ασώτων Παράφρονες: Ανίκανοι για δικαιοπραξία και αδικοπραξία. Αν έχουν «φωτεινό διάλειμμα» μπορούν να δικαιοπρακτήσουν έγκυρα. Κηδεμονία των συγγενών εξ αρρενογονίας, αργότερα διορίζεται από τον Πραίτορα ή Διοικητή Επαρχίας. Άσωτοι Όσοι με ελαφρότητα διασπαθίζουν την πατρική περιουσία, θέτοντας σε κίνδυνο την οικογένεια Τίθενται υπό κηδεμονία των εξ αρρενογονίας συγγενών, μετά από διάταξη του Πραίτορα.

Αντιπροσωπεία: κατάρτιση δικαιοπραξίας μέσω άλλου προσώπου Αντιπροσωπεία: κατάρτιση δικαιοπραξίας μέσω άλλου προσώπου Αναγκαία ή νόμιμη Επιβάλλεται από το νόμο Είτε ευθέως, ορίζοντας το πρόσωπο του αντιπροσώπου. Είτε αναθέτοντας σε δημόσια αρχή να τον καθορίσει. Εκούσια Ο διορισμός η όχι του αντιπροσώπου εξαρτάται από τη βούληση του αντιπροσωπευομένου Άμεση ή γνήσια Με δήλωση βούλησης του αντιπροσώπου Τα αποτελέσματα επέρχονται αμέσως για τον αντιπροσωπευόμενο Δεν αναγνωρίζεται στο Ρωμαϊκό Δίκαιο (πλην της Αιγύπτου) Έμμεση Ο αντιπρόσωπος καταρτίζει τη δικαιοπραξία με δήλωσή του στο δικό του όνομα Όχι για λογαριασμό του Μεταβιβάζει τα αποτελέσματα της δικαιοπραξίας στον αντιπροσωπευόμενο με άλλη πράξη.

Procurator (επιμελητής περιουσίας) Πρόσωπο εμπιστοσύνης Συνήθως απελεύθεροι Οι πλούσιοι Ρωμαίοι τους αναθέτουν τη διαχείριση της περιουσίας τους Αποκτούν με παράδοση τη νομή για λογαριασμό του αντιπροσωπευομένου.

Νομικά πρόσωπα Η έννοια δεν διαμορφώνεται στο Ρωμαϊκό Δίκαιο Η έννοια δεν διαμορφώνεται στο Ρωμαϊκό Δίκαιο Δεν υπάρχει όρος Universitas = συσσωμάτωση. Αναγνωρίζει όμως τις ενώσεις φυσικών προσώπων Η βούλησή τους = η συνισταμένη των βουλήσεων των μελών του Νομική αυτοτέλεια περιουσιακών ομάδων

Populus romanus (Ρωμαϊκή πολιτεία) Η ρωμαϊκή πολιτεία διέπεται από το ius publicum, και όταν συναλλάσσεται με ιδιώτες. Η βούλησή της εκφράζεται από τα αρμόδια όργανα. Οι διαφορές του populus romanus με τους ιδιώτες επιλύονται διοικητικά. Δεν κλητεύεται ενώπιον του Πραίτορα. Το ταμείο (aerarium) έχει δημόσιο χαρακτήρα = κοινή περιουσία των Ρωμαίων. Populus romanus (Ρωμαϊκή πολιτεία) το υπόδειγμα των ενώσεων προσώπων Το σύνολο των πολιτών Res publica = τα πράγματα που ανήκουν στην ολότητα των Ρωμαίων.

Κοινότητες (municipia, civiates) = ενότητες προσώπων. Διέπονται από το δημόσιο δίκαιο, η περιουσία τους = κοινή όλων των πολιτών τους. Αργότερα, μπορούν να παραστούν σε δίκη Διοικούνται από τα όργανά τους. Fiscus= η δημόσια περιουσία του Ηγεμόνα. Ανήκει στον εκάστοτε Ηγεμόνα που έχει ελεύθερη διάθεσή της εν ζωή Μετά θάνατον περιέρχεται στο διάδοχό του και όχι στους κληρονόμους του. Αποτελεί ιδιαίτερο νομικό πρόσωπο. Μπορεί να παρίσταται στο δικαστήριο.

Senatus Consultum de Bacchanalibus Σωματεία (collegeia) Eνώσεις προσώπων Επιτρέπονται από το Δωδεκάδελτο (επιρροή σολώνειας νομοθεσίας) Tίθενται περιορισμοί λόγω καταχρήσεων με το Senatus Consultum de Bacchanalibus (186 π.Χ.) Δυσπιστία Ρωμαίων έναντι σωματείων (π.χ. αρνητική απάντηση Τραϊανού σε Πλίνιο για ίδρυση πυροσβεστικής υπηρεσίας στη Βιθυνία). Senatus Consultum de Bacchanalibus

Επιτρεπόμενα σωματεία Απαιτείται άδεια της Συγκλήτου, αν το καταστατικό του σωματείου προβλέπει συνελεύσεις των μελών Διέπονται από καταστατικό Το περιεχόμενο είναι ελεύθερο, αν ο σκοπός είναι θεμιτός Δεν επιτρέπεται να συνέρχονται πάνω από 1 φορά/μήνα Κανείς δεν μπορεί να είναι μέλος σε πάνω από 1 σωματείο Μέλη: τουλάχιστον 3, για κατά πλειοψηφία λήψη αποφάσεων Μέλη: και δούλοι! Επαγγελματικές ενώσεις Μισθωτές φόρων (publicani) Συντεχνίες (corpora), αργότερα γίνονται υποχρεωτικά. Σωματεία πλοικτητών/εμπόρων Σωματεία με σκοπό τη συνεστίαση των μελών τους (sodalitates) ή την ταφή τους Θρησκευτικά σωματεία

Δικαιώματα σωματείων Περιορισμένη ικανότητα Μπορούν να αποκτήσουν την κυριότητα π.χ. δούλων, που ανήκουν στο σύνολο των μελών. Μπορούν να αναλάβουν υποχρεώσεις που βαραίνουν το σύνολο Μπορούν να ενάγουν- ενάγονται, εκπροσωπούμενα από τον actor Διαλύονται Αν τα μέλη πέσουν κάτω από 3 Με απόφαση της συνέλευσής τους Από την πολιτεία, αν ο σκοπός καταστεί παράνομος Αν λυθεί, η περιουσία διανέμεται μεταξύ των μελών.

Ιδρύματα (pia causa) Εκκλησία Ένωση πιστών Oμάδα περιουσίας αφιερωμένη σε κάποιο σκοπό Συστήνονται με κληροδοσία ή δωρεά υπό όρους Υπέρ φυσικών ή νομικών προσώπων (σωματείου – κοινότητας) Γνωρίζει ανάπτυξη ο θεσμός στο Βυζάντιο. Εκκλησία Ένωση πιστών Αρχικά = παράνομο σωματείο (collegium illicitum) Aναγνωρίζεται από το Μ. Κωνσταντίνο Την περιουσία της διαχειρίζεται ο Επίσκοπος Διαιρείται σε Επισκοπές, που παρίστανται στο δικαστήριο