ΗΛΙΑΣ Ε. ΚουρκοΥταΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΤΔΕ ΠανεπιςτΗμιο ΚρΗτηΣ Το φαινόμενο του εκφοβισμού (bullying) και της σχολικής βίας στα σχολεία ΗΛΙΑΣ Ε. ΚουρκοΥταΣ ΑΝΑΠΛΗΡΩΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΤΔΕ ΠανεπιςτΗμιο ΚρΗτηΣ

ΟΡΙΣΜΟΣ Εκφοβισμός/Θυματοποίηση: «Η διαρκής και επαναλαμβανόμενη έκθεση του ατόμου για μεγάλα χρονικά διαστήματα σε αρνητικές πράξεις ενός ή περισσότερων προσώπων» → όταν κάποιος προσπαθεί να επιβληθεί, να τραυματίσει ή να προκαλέσει δυσφορία σε κάποιον (Olweus, 1994) Η διαρκής και επαναλαμβανόμενη/συστηματική κακοποίηση του άλλου, η οποία μπορεί να περιλαμβάνει τη χρήση λεκτικής ή και φυσικής βίας ή και των δυο μορφών επιθετικής συμπεριφοράς, με σκοπό την πρόκληση ψυχικού και σωματικού πόνου, αισθήματος αδυναμίας και απόγνωσης στον άλλο και αντίστοιχα ψυχικά & διαπροσωπικά /κοινωνικά οφέλη για το θύτη

Mορφές εκφοβισμού Σωματικός: χτυπήματα φτύσιμο σπρώξιμο κλωτσιές βανδαλισμός κλέψιμο σωματικές πράξεις που ταπεινώνουν απειλή με όπλο βίαιη είσπραξη χρηματικού ποσού μη δίκαιο παιχνίδι με κόλπα

Mορφές εκφοβισμού (συν) Λεκτικός: αρνητικά σχόλια ή πειράγματα για την εμφάνιση, το ντύσιμο, τις πράξεις του ατόμου κουτσομπολιά ή διάδοση φημών σκόπιμο ντρόπιασμα ή δημόσια διαπόμπευση/ δημόσιος χλευασμός αποξένωση από την ομάδα βρισιές απειλή για δημοσίευση προσωπικών πληροφοριών παρενόχληση με τηλεφωνήματα, e-mail, απειλητικά γράμματα (cyberbullying)

Mορφές εκφοβισμού (συν) Συναισθηματικός: - απόρριψη /εκτοπισμός /συστηματικός αποκλεισμός από την ομάδα - τρομοκρατία - ρατσιστικά σχόλια Σεξουαλικός: σεξουαλική κακοποίηση σεξουαλικά υπονοούμενα παρακολούθηση ιδιωτικής ζωής του θύματος Πολιτική /Κοινωνιοπολιτισμική βία

Χαρακτηριστικά του φαινομένου Το κίνητρο της πράξης είναι η ενόχληση ή ακόμα και η πρόκληση πόνου μια η προφανώς η ικανοποίηση που απολαμβάνει από αυτή την κατάσταση ο δράστης H συμπεριφορά λαμβάνει χώρα σε τακτά χρονικά διαστήματα Τα θύματα είναι συνήθως ίδια Υπάρχει μια άνιση αντιπαράθεση καθώς ο δράστης υπερέχει σε δύναμη (λόγω σωματικής /αριθμητικής /ηλικιακής υπεροχής) έναντι του θύματος Σχεδόν 160.000 παιδιά χάνουν το σχολείο τους κάθε μέρα από φόβο μήπως γίνουν θύματα επίθεσης από άλλους μαθητές Περίπου το 7% των 8χρονων μαθητών μένουν σπίτι τουλάχιστον μια φορά το μήνα εξαιτίας των εκφοβιστών τους Τα παιδιά εκφοβιστές έχουν ¼ πιθανότητες να οδηγηθούν στη διάπραξη εγκλήματος μέχρι την ηλικία των 30 ετών (Mayo Clinic, 2001)

Εμφάνιση του φαινομένου Από 11,3% στην Φιλανδία (Olafsen & Vimero, 2000) έως 49,8% στην Ιρλανδία (Dake et al., 2003) Ελλάδα: 14,7% μία ή περισσότερες φορές την εβδομάδα (Pateraki & Houndoumadi, 2001) Το ποσοστό των παιδιών-θυμάτων εκφοβισμού μειώνεται σταθερά με την ηλικία (Olweus, 1993) → Από 18% στην ηλικία των 8 → 9% στην ηλικία των 16 (Sourander et al., 2001) Η κορύφωση στην εμφάνιση του φαινομένου του εκφοβισμού και της θυματοποίησης είναι κυρίως ανάμεσα στις ηλικίες των 11-13 ετών (Eslea & Ress, 2001) To 73% έπεσε θύμα έστω και μία φορά στο σχολείο στις ηλικίες 11 – 13 ετών (Griffin & Gross, 2003) Τα παιδιά με ιδιαιτέρες ανάγκες /ευαισθησίες κινδυνεύουν περισσότερο να πέσουν θύματα στιγματισμού /κακοποίησης /εξοβελισμού, και στο οικογενειακό, και στο σχολικό /κοινωνικό πλαίσιο

Επιπτώσεις στην ψυχική υγεία των θυμάτων χαμηλή αυτοεκτίμηση (Hawker & Boulton, 2000) συναισθήματα μοναξιάς (Mechthild et al., 2004) φτωχές κοινωνικές σχέσεις /σχολική εγκατάλειψη (Hugh-Jones & Smith, 1999) περισσότερα συμπτώματα άγχους (Slee, 1994) περισσότερα συμπτώματα κατάθλιψης (Kumpulainen & Rasanenb, 2000) ψυχοσωματικές εκδηλώσεις (Fekkes et al., 2004) αυτοκτονική συμπεριφορά (Bullycide)(Rigby, 2000· Baldry & Winket, 2003)

Διαφορές ανάμεσα στον εκφοβισμό και στη σύγκρουση (conflict) Σύγκρουση Εκφοβισμός Ισότιμη σχέση μεταξύ των μελών Άνιση κατανομή δύναμης Συχνή η ύπαρξη φιλικής σχέσης Δεν υπάρχει φιλική σχέση Λαμβάνει χώρα τυχαία Έχει προγραμματιστεί Μπορεί να συμβεί μια μόνο φορά Είναι συμπεριφορά επαναλαμβανόμενη Δεν επιφέρει σοβαρές συνέπειες στο θύμα Απειλεί σοβαρά τόσο την φυσική όσο και την ψυχική υγεία του θύματος Δεν αποσκοπεί στην απόκτηση δύναμης Στόχος η επιβεβαίωση Ακολουθεί συχνά μεταμέλεια – ανάληψη ευθύνης από το δράστη Επίρριψη ευθυνών στο θύμα

Είδη – Χαρακτηριστικά δραστών (bullies) EΠΙΘΕΤΙΚΟΙ (Susan, 2004) → Χρήση Φυσικής Βίας ΠΑΘΗΤΙΚΟ- ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΙ (Coy, 2001) → Υιοθέτηση προκλητικής συμπεριφοράς με στόχο την κινητοποίηση του θύματος και την παρέμβαση του δράστη ΔΡΑΣΤΕΣ ΠΡΩΗΝ ΘΥΜΑΤΑ (Espelage, Dorothy & Swear, 2004)

Γενικά ψυχικά και οικογενειακά χαρακτηριστικά των Δραστών φυσική δύναμη κυριαρχικές και γοητευτικές προσωπικότητες με υψηλή αίσθηση αυτοεκτίμησης (κάποια από αυτά) παρορμητικές τάσεις έλλειψη συναισθηματικής κατανόησης για τα θύματά τους /έλλειψη μεταμέλειας για τις πράξεις τους διαταραχές ψυχικής υγείας /συναισθηματική ανωριμότητα αντικοινωνικές προσωπικότητες θύματα ενδοοικογενειακής παραμέλησης ή βίας σχολική αποτυχία /μη σχολική ενσωμάτωση διαχείριση των (εσωτερικών /εξωτερικών) προβλημάτων μέσω της επιθετικής /παραβατικής συμπεριφοράς Εφηβική περίοδος: αναδιαπραγμάτευσης εικόνας εαυτού/σώματος, ανάγκη αποδοχής, ναρκισσιστικές ανάγκες, αντιστάθμισμα μειονεκτημάτων, εκτόνωση, σαδιστική ψυχαγωγία/ικανοποίηση

Ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά παιδιών-θυτών Παιδιά θύτες που χρησιμοποιούν κυρίως σωματικές μεθόδους θυματοποίησης /κακοποίησης υπολείπονται σε κοινωνικές δεξιότητες σε δεξιότητες διαπροσωπικών σχέσεων /επίλυσης προβλημάτων /διαχείρισης συγκρούσεων με εναλλακτικούς τρόπους θεωρούν τους εαυτούς ως αποδεκτούς / δημοφιλείς λόγω της δύναμης τους

Ψυχοκοινωνικά χαρακτηριστικά παιδιών-θυτών (συν.) Παιδιά θύτες που χρησιμοποιούν κυρίως μη σωματικές μεθόδους θυματοποίησης /κακοποίησης πιθανόν να έχουν ανεπτυγμένες κοινωνικές /μαθησιακές δεξιότητες πιθανόν να προέρχονται και από ανωτέρα κοινωνικοοικονομικά στρώματα χαρακτηρίζονται όμως συχνά από προβληματικά στοιχεία προσωπικότητας /ψυχοσύνθεσης /συναισθηματική ανωριμότητα /έντονες ανταγωνιστικές /επιθετικές τάσεις

Κατηγορίες Θυμάτων ΠΑΘΗΤΙΚΑ ΘΥΜΑΤΑ → Αγχώδη, ανασφαλή, εξαιρετικά ήρεμα, ευαίσθητα, μοναχικά, μυϊκά αδύναμα. ΠΡΟΚΛΗΤΙΚΑ ΘΥΜΑΤΑ (σπάνια κατηγορία) → Εμπλέκονται διαρκώς σε αρνητικές πράξεις προκαλώντας τους δράστες.

Ο ρόλος των παρευρισκόμενων παιδιών –παιδιών «μαρτύρων» Τα παιδιά μάρτυρες με την σιωπηρή τους στάση ενισχύουν τις τάσεις των θυτών για εκφοβισμό των άλλων Οι θύτες έχουν την εντύπωση ότι τους επιβραβεύουν /ότι γίνονται δημοφιλείς /ότι οι άλλοι τους σέβονται και τους φοβούνται όταν συστηματικά εκφοβίζουν και επιβάλλονται στους πιο αδύναμους Τα παιδιά μάρτυρες δεν παρεμβαίνουν διότι συνήθως φοβούνται τις συνέπειες Κάποια παιδιά μάρτυρες είτε αντλούν ικανοποίηση, είτε διασκεδάζουν από τον εκφοβισμό συμμαθητών τους, μη συνειδητοποιώντας τις συνέπειες

Ο ρόλος των παρευρισκόμενων παιδιών –παιδιών «μαρτύρων» (συν.) Πολλά παιδιά-μάρτυρες παρακινούνται να μετέχουν και κάποια από αυτά πράγματι συμμετέχουν στον εκφοβισμό /θυματοποίηση συμμαθητών τους Πολλά παιδιά-μάρτυρες φοβούνται να καταγγείλουν το γεγονός σε εκπαιδευτικούς γονείς, όπως συνήθως και πολλά από τα παιδιά-θύματα Πολλά παιδιά-μάρτυρες θεωρούν ότι γίνονται «καρφιά» όταν καταγγέλλουν παρόμοια επεισόδια Πολλά παιδιά-μάρτυρες τείνουν να ταυτίζονται και να προσχωρούν στις ομάδες των δυνατών /παλικαράδων θυτών

Φύλο Τα αγόρια πέφτουν θύματα άμεσου εκφοβισμού (σωματική βίας, σεξουαλικής παρενόχλησης) ενώ τα κορίτσια έμμεσου (βρισιές, πειράγματα, αποκλεισμός /εξοστρακισμός από τις ομάδες /διαπροσωπικές σχέσεις κλπ) (Olweus, 1993) Τα αγόρια θύτες χρησιμοποιούν περισσότερο σωματικούς /βίαιους τρόπους εκφοβισμού Τα κορίτσια σ μεγαλύτερο βαθμό συγκαλυμμένες ή έμμεσες μορφές εκφοβισμού Τα κορίτσια θυματοποιούνται από τα αγόρια σε ποσοστό 60% Τα αγόρια θυματοποιούνται από τα αγόρια σε ποσοστό 80%

Αιτιολογικοί Παράγοντες Σχέση γονέων Ελάχιστος χρόνος ενασχόλησης με το παιδί Προβολή βίαιων συμπεριφορών από Μ.Μ.Ε Μαθησιακές\νοητικές δυσκολίες. Συναισθηματικός δεσμός με τους γονείς Γονικοί τύποι συμπεριφοράς (Γ.Τ.Σ.) Έλλειψη Ενσυναίσθησης Χαρακτηριστικά προσωπικότητας Εξελικτική περίοδος

Αποτελέσματα έρευνας στην Κρήτη Θυματοποίηση: Δεν υπάρχουν διαφορές μεταξύ αγοριών –κοριτσιών. Δηλ, δεν παίζει ρόλο το φύλο στο αν κάποιο άτομο πέσει θύμα συμπεριφορών παρενόχλησης. Θύτες: τα αγόρια δηλώνουν περισσότερο από τα κορίτσια πως άσκησαν συμπεριφορές εκφοβισμού ή παρενόχλησης σε άλλα άτομα Τα αγόρια αναφέρουν πιο συχνά ότι συμμετέχουν σε επεισόδια παρενόχλησης που υποκινούν τρίτοι. Tα κορίτσια αναφέρουν πιο συχνά ότι συμπάσχουν με το άτομο που υφίσταται παρενόχληση από ότι τα αγόρια. Τα αγόρια συμφωνούν περισσότερο με θετικές στάσεις και πεποιθήσεις ως προς συμπεριφορές παρενόχλησης από ότι τα κορίτσια π.χ. «κάποιες φορές δεν πειράζει να παρενοχλούμε τους άλλους», «είναι καλό να τσακώνονται οι μαθητές μεταξύ τους»

Αποτελέσματα - Αγόρια όσο μικρότερη η ενσυναίσθηση των αγοριών τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα εκδήλωσης συμπεριφορών εκφοβισμού. όσο μικρότερη η ενσυναίσθηση των αγοριών τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να πέσουν θύματα συμπεριφορών εκφοβισμού. όσο μικρότερη η ενσυναίσθηση των αγοριών τόσο μεγαλύτερη είναι η πιθανότητα να παρουσιάσουν ριψοκίνδυνες συμπεριφορές βρέθηκε σημαντική συσχέτιση μεταξύ θυματοποίησης με άσχημη ψυχολογική κατάσταση (π.χ. αισθήματα λύπης, μοναξιάς, απαισιοδοξίας για το μέλλον)

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΙΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΟΛΙΣΤΙΚΕΣ ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ Έλεγχο σχολικού χώρου /Ανάπτυξη στρατηγικών /προγραμμάτων anti-bullying Παρεμβάσεις σε όλες τις ομάδες παιδιών (παιδιά- θύματα, παιδιά-θύτες, παιδιά-μάρτυρες) Κινητοποίηση του σχολείου Παρεμβάσεις σε σχέση με τις οικογένειες θυτών και θυμάτων Συμβουλευτική υποστήριξη γονέων και παιδιών-θυμάτων Σημαντικότητα ομαδικής διεπιστημονικής συνεργασίας (ψυχολόγου-εκπαιδευτικών-γονέων-ειδικώνν παιδαγωγών)

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΣΧΟΛΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ Συχνή υποτίμηση του φαινομένου από την πλευρά του σχολείου Ουσιαστικός ρόλος του δασκάλου στην ταυτοποίηση /εντοπισμό και ανάδειξη του φαινόμενου Συστήνεται η δυναμική /αποφασιστική λεκτική παρέμβαση στην τάξη (σύντομη /σαφής /απειλητική) για να νοιώσουν τα παιδιά-θύτες ότι το σχολείο δεν αδιαφορεί και υπερασπίζεται τα θύματα Με την επανάληψη του φαινομένου και ανάλογα την σοβαρότητα (έκταση /ένταση /επιπτώσεις) ενημερώνεται η διεύθυνση /καλούνται οι γονείς Εμπλοκή όλων των εκπαιδευτικών και της διεύθυνσης στη διαχείριση του φαινομένου

ΠΑΡΕΜΒΑΣΕΙΣ ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΣΧΟΛΙΚΗ ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ (συν.) Ενημέρωση από ειδικό στο σχολείο (εάν χρειαστεί) Συστήνεται η συνεργασία με ειδικό για τα βήματα που πρέπει να ακολουθηθούν και για τη διαχείριση της επαφής με τους γονείς των παιδιών-θυτών και των παιδιών-θυμάτων Συστήνεται η ατομική επαφή ειδικού-παιδιού Ενθαρρύνονται τα παιδιά να αναφέρουν παρόμοια περιστατικά (η ανωνυμία τους διασφαλίζεται, ενώ επεξηγείται ότι δεν πρόκειται για «κάρφωμα») Εξήγηση για τις συνέπειες του φαινομένου και για τους τρόπους παρέμβασης Ενθάρρυνση των θυμάτων να αναφέρουν το γεγονός Απομυθοποίηση του δράστη