ΙΔΙΩΤΙΚΟ ΡΩΜΑΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ Γάιος: τριμερής διάκριση δικαίου Δίκαιο των προσώπων (ius quod ad personas pertinet) Δίκαιο των πραγμάτων (ius quod ad res pertinet) Δίκαιο των αγωγών (ius quod ad actiones pertinet).

YΠΟΚΕΙΜΕΝΑ ΔΙΚΑΙΟΥ Πλήρη ικανότητα δικαίου: οι εκ γενετής, αυτεξούσιοι (sui iuris) ρωμαίοι πολίτες. Μόνον ο pater familias έχει πλήρη ικανότητα δικαίου. Σύζυγος: είτε υπό την εξουσία του πατέρα ή του συζύγου της, είτε έχει χειραφετηθεί (emancipatio), έχει όμως επίτροπο. Ιus trium liberorum: O Aύγουστος παρέχει το προνόμιο στις μητέρες τριών παιδιών να μη έχουν επίτροπο. Τέκνα: και μετά την ενηλικίωσή τους = υπεξούσια του pater familias. Aπαλλάσσονται από την πατρική εξουσία μετά το θάνατο του πατέρα, την στέρηση της ιδιότητας του πολίτη ή με την χειραφεσία τους.

Δούλοι Δεν είναι υποκείμενα δικαίου. Οι μεταξύ τους σχέσεις (π.χ. γάμος) δεν ενδιαφέρουν την έννομη τάξη. Αν συνάψουν σχέσεις με ελεύθερο, ευθύνη κυρίου ή σωματικός κολασμός τους. Ενεργούν στο όνομα του κυρίου και για λογαριασμό του. Όπως και οι υπεξούσιοι, διαχειρίζονται ελεύθερα περιουσιακά στοιχεία που τους παραχώρησε ο εξουσιαστής (χρημάτιον, peculium).

Ρωμαϊκός γάμος Διαπνέεται από ελευθερία. Αποτελεί πραγματικό γεγονός. Διαπνέεται από ελευθερία. Αποτελεί πραγματικό γεγονός. Η συμβίωση είναι αναγκαίο στοιχείο του γάμου. Χαρακτηριστικό: η διάρκεια, που διαφοροποιεί το γάμο από άλλες σχέσεις. Διαρκής συμβίωση: συνάγεται η πρόθεση των συμβιούντων να είναι σύζυγοι (adfectio maritalis). Μοδεστίνος: «Γάμος ἐστὶ συνάφεια ἀνδρὸς καὶ γυναικός καὶ συγκλήρωσις τοῦ βίου παντὸς, θείου τε καὶ ἀνθρωπίνου δικαὶου κοινωνία».

Προϋποθέσεις του γάμου (iustum matrimonium) ΘΕΤΙΚΕΣ Ιδιότητα του πολίτη ή δικαίωμα επιγαμίας της συζύγου (conubium). Συμπλήρωση νόμιμης ηλικίας Συγκατάθεση (auctoritas) εξουσιαστή για υπεξουσίους. Συναίνεση μελλονύμφων. ΑΠΟΥΣΙΑ ΚΩΛΥΜΑΤΟΣ Συγγένεια (ευθεία γραμμή, & εκ πλαγίου, έως γ’ βαθμού). Οι απαγορεύσεις γάμου επεκτείνονται προοδευτικά, στους βυζαντινούς χρόνους, έως τον έβδομο βαθμό συγγενείας. Ύπαρξη προηγούμενου γάμου που δεν έχει λυθεί με θάνατο ή διαζύγιο (ποινή ατιμίας στο δίγαμο). Για γυναίκα: καταδίκη για μοιχεία) Για τους άνδρες: έως 3ο αι. μ.Χ., η στρατιωτική θητεία.

Συζυγική εξουσία (manus) Nόμιμος γάμος (iustum matrimonium) = Υποχρέωση σύστασης προίκας. Υποχρέωση τήρηση πίστης εκ μέρους της γυναίκας, για να θεωρούνται τα τέκνα γνήσια και όχι νόθα. Δεν αρκεί για να περιέλθει η γυναίκα υπό την εξουσία του συζύγου (manus). Aν ήταν υπεξούσια του πατέρα, παραμένει. Αν ήταν αυτεξούσια, παρεμένει. Για να αποκτήσει ο σύζυγος εξουσία (manus) επί της συζύγου: Μεταβίβαση της εξουσίας από τον πατέρα στο σύζυγο με την coemptio & confarreatio. H σύζυγος να παραμείνει στη συζυγική εστία για ένα χρόνο (usus) χωρίς να λείψει για τρεις συνεχείς νύχτες.

Περιουσιακές συνέπειες γάμου Αν ο γάμος δεν συνοδεύεται από την κτήση εξουσίας επί της συζύγου, η περιουσιακή κατάσταση των συζύγων δεν μεταβάλλεται. Οι σύζυγοι κληρονομούν τους εξ αίματος συγγενείς τους (cognati). Δεν υπάρχει υποχρέωση διατροφής της συζύγου. Αν μεσολάβησε μεταβίβαση εξουσίας της συζύγου: Η σύζυγος καλείται στην εξ αδιαθέτου διαδοχή του συζύγου. Ο σύζυγος έχει υποχρέωση διατροφής της. Απαγορεύονται οι δωρεές μεταξύ συζύγων, έως το 206 μ.Χ., οπότε ισχύουν αν δεν ανακλήθηκαν όσο ζούσε ο δωρητής σύζυγος.

Προίκα – dos Yπαγορεύεται από τα κοινωνικά ήθη. Έκφραση της «γυναικείας αδυναμίας» & της ματαιοδοξίας των γονέων. Συναγωνισμός γονέων για τη μεγαλύτερη προίκα & ανδρών για τη σύζυγο με τη μεγαλύτερη προίκα. Γίνεται αντικείμενο διακωμώδησης. Κωμωδία Πλαύτου (195 π.Χ.): ο γερο-Μεγάδωρος που παντρεύτηκε γυναίκα νεώτερη που ο πατέρας αρνήθηκε να προικίσει, παροτρύνει τους συμπολίτες του να πράξουν το ίδιο, γιατί συνεπάγεται απληστία των ανδρών και ανυπακοή των γυναικών. «Η γυναίκα που δεν έχει προίκα είναι κάτω από την εξουσία του άντρα της. Αυτές που έχουν προίκα φέρνουν στους άντρες τους συμφορές και δυστυχίες».

Laudatio Turiae Eπικήδειος λόγος Ρωμαίου για τη σύζυγό του, Turia. «Διαφυλάξαμε με κοινή επιμέλεια την περιουσία των γονέων σου. Δεν ενδιαφερόσουν να αποκτήσεις, μου εμπιστεύτηκες τα πάντα. Μοιράσαμε τους ρόλους: εγώ διαχειριζόμουν την περιουσία σου και εσύ τη δική σου».

Leges Iuliae H νομοθεσία του Αυγούστου αποτελεί ορόσημο για τις οικογενειακές σχέσεις και την προίκα. Ρυθμίζει το γάμο, την προίκα, τη μοιχεία. Προσπάθεια εξυγίανσης των ηθών. Η κοινωνική υποχρέωση για προίκα, μάλλον γίνεται νομική. Η προίκα καταργείται στον ελληνικό χώρο μόλις το 1983. Αύγουστος

Σύσταση προίκας Η προίκα αποτελεί το αντιστάθμισμα του κληρονομικού μεριδίου της γυναίκας από την πατρική περιουσία. Ρωμαίες: Γάμος cum manu (περιέρχονται στην εξουσία του συζύγου), οπότε χάνει τα κληρονομικά δικαιώματα στην πατρική εξουσία. Παίρνει προίκα, που περιέρχεται στην εξουσία του συζύγου. Γάμος sine manu (μένει υπό την εξουσία του πατέρα, ή αυτεξούσια), διατηρεί τα κληρονομικά δικαιώματα στην πατρική εξουσία. Παίρνει προίκα για να συμβάλει στα βάρη του γάμου.

Δικαιοπραξίες προίκας Σύσταση προίκας: τυπική δικαιοπραξία. Dotis datio: πανηγυρική παραδοτική δικαιοπραξία, χέρι με χέρι, μεταβιβάζεται η κυριότητα των προικώων στον προικολήπτη. Dotis dictio: πανηγυρική δήλωση του προικοδότη ότι συνιστά προίκα, Dotis promissio: προφορική συμφωνία μεταξύ προικοδότη – προικολήπτη περί μελλοντικής σύστασης προίκας. Από το 2ο αι. μ.Χ.: σύνταξη συμβολαιογραφικού εγγράφου για τη σύσταση προίκας (ελληνική επίδραση). «Έγγραφος γάμος» – «Άγραφος γάμος». Έγγραφα: στα λατινικά και στα ελληνικά. Π.χ. προικώο συμβόλαιο 2ου μ.Χ. αι., με περιγραφή προίκας (dos) και «παραφέρνων» (paraferna), που δεν περιλαμβάνονται στην προίκα.

Παράφερνα Ακόμα και αν η σύσταση της προίκας δεν έγινε εγγράφως: οι Ρωμαίες καταρτίζουν κατάλογο με τα πράγματα που έφερναν στο σπίτι του συζύγου για προσωπική χρήση, που παραμένουν στην κυριότητά τους. Ο σύζυγος υπογράφει τον κατάλογο. Σε περίπτωση διαζυγίου πρέπει να επιτρέψει στη σύζυγο να τα πάρει πίσω. Αν όχι, η σύζυγος μπορεί να τα διεκδικήσει με αγωγή (εντολής ή παρακαταθήκης, όχι προίκας). Θεοδόσιος β΄& Ουαλεντινιανός (450 μ.Χ.):ο σύζυγος δεν έχει καμία εξουσία στα παράφερνα, εκτός αν το επιτρέψει η σύζυγος.

Μορφές προίκας Dos recepticia: Dos profeticia: Dos adventicia: Στη συμφωνία περιελήφθη ρητή πρόβλεψη για την επιστροφή των προικώων σε περίπτωση λύσης του γάμου. Carvilius Ruga (230 π.Χ.):απέπεμψε τη σύζυγο χωρίς λόγο, κράτησε την προίκα. Dos profeticia: Συνίσταται από τον πατέρα ή παππού της γυναίκας. Αν λυθεί ο γάμος, και με θάνατο της συζύγου, τα προικώα επιστρέφονται στον προικοδότη. Dos adventicia: Συνίσταται από την ίδια τη σύζυγο αν είναι αυτεξούσια, ή από τρίτο πρόσωπο. Η συμφωνία δεν προβλέπει επιστροφή του γάμου σε περίπτωση λύσης του γάμου. Πάντα, η προίκα τελεί υπό την αίρεση της τέλεσης του γάμου: Si nuptiae sequantur.

Eπιστροφή προικώων Αρχικά δεν προβλέπεται στο ρωμαϊκό δίκαιο. Τα διαζύγια είναι αρχικά σπάνια, ο γάμος λύεται με το θάνατο. «Η αιτία της προίκας είναι διαρκής». Πλούταρχος: νόμος Ρωμύλου = ο σύζυγος μπορεί να αποπέμψει τη σύζυγο κρατώντας την προίκα, αν η σύζυγος: Διέπραττε μοιχεία, Δηλητηρίαζε παιδί της Άλλαζε τα κλειδιά του σπιτιού εν αγνοία του συζύγου. Άλλως, υποχρεωνόταν να επιστρέψει το μισό ύψος της προίκας και το άλλο μισό: θυσία στους θεούς. 3ος αι. π.Χ., τα διαζύγια πολλαπλασιάζονται. 230 π.Χ., σκανδαλώδες διαζύγιο Sp. Carvilius Ruga: αποπέμπει τη σύζυγο λόγω στειρότητας και παρακρατά την προίκα. Θεσπίζονται έκτοτε μέτρα για την εξασφάλιση της επιστροφής της προίκας σε περίπτωση αναίτιου διαζυγίου.

Παρακρατήσεις (retentiones) Ο σύζυγος κρατά ορισμένα περιουσιακά στοιχεία από τα προικώα. Υπαγορεύονται από λόγους ηθικούς, ή για την ανατροφή των παιδιών, ή λόγω δωρεών μεταξύ των συζύγων (που απαγορεύονται), ή για δαπάνες που έγιναν για τα προικώα. Καθορίζονται με βάση την αρχή της επιείκιας. Διαζύγιο Τιτίννιου και Φαννίας (100 π.Χ.): η Φαννία ενάγει τον Τιττίνιο για την επιστροφή της προίκας, εκείνος την κατηγορεί για ακόλαστο βίο και ζητά να κρατήσει την περιουσία. Ο δικαστής διατάσσει την επιστροφή της, με παρακράτηση ενός ποσού λόγω μοιχείας. Οι σύζυγοι συχνά αντεπιτίθενται κατά της συζύγου που ζητά την επιστροφή της προίκας με την ανταγωγή για ηθικά παραπτώματα (actio de moribus). Aργότερα, οι παρακρατήσεις δεν ορίζονται από το δικαστή, αλλά είναι προκαθορισμένες ανάλογα με λόγους: Ηθικά παραπτώματα: μοιχεία της συζύγου =1/6 προίκας κρατά ο σύζυγος Ελαφρότερα, 1/8. Αν ο σύζυγος υπέπεσε σε σοβαρό ηθικό παράπτωμα: υποχρεούται να επιστρέψει την προίκα αμέσως, σε ελαφρύ, εντός έξι μηνών. Παρακρατήσεις λόγω τέκνων: αν το διαζύγιο ζήτησε η σύζυγος, ο σύζυγος παρακρατεί το 1/6 της προίκας για κάθε παιδί, έως το μισό της προίκας.

Ρήτρα γαμηλίου συμβολαίου (cautio rei uxoriae): Ο σύζυγος υποχρεούται να επιστρέψει μέρος ή όλη την προίκα σε περίπτωση διαζυγίου. Τα μέρη μπορούν να προσφύγουν στο δικαστήριο. Η σχετική πρόβλεψη πρέπει να έχει γίνει επακριβώς στη συμφωνία για να έχει η σύζυγος αγωγή. Αctio rei uxoriae: Αγωγή περιουσιακών στοιχείων συζύγου. Ένα από τα διασημότερα και μακροβιότερα ένδικα βοηθήματα του ρ.δ. Ο δικαστής εκδίδει απόφαση με γνώμονα την καλή πίστη και την επιείκια. Αναζητά το «επιεικές και ορθότερο» για τα έννομα συμφέροντα της συζύγου, ιδίως αν δεν φέρει ευθύνη για τη λύση του γάμου. Αρχικά την ασκεί η σύζυγος, αργότερα και ο πατέρας, «για να μην χάσει και την κόρη, και την προίκα που έδωσε» (Ουλπιανός).

Περιορισμοί διάθεσης προικώων Νομοθεσία Αυγούστου Ο σύζυγος δεν είναι ελεύθερος να διαθέτει την προικώα περιουσία. Οφείλει να μεριμνά για τη διαφύλαξη, ευθυνόμενος για κάθε ζημία από δόλο ή αμέλεια. Τα προικώα ακίνητα σε ιταλικό έδαφος απαγορεύεται να απαλλοτριωθούν χωρίς τη συγκατάθεση της συζύγου. Απαγορεύεται η σύσταση υποθήκης σε ακίνητο της συζύγου, υπέρ δανειστή του συζύγου. Senatus consultum Velleianum (46 μ.Χ., Κλαύδιος): απαγορεύεται στις γυναίκες να εγγυηθούν υπέρ τρίτου (συζύγου ή άλλου).

Λύση του γάμου Με το θάνατο ενός εκ των συζύγων Με την απώλεια της ιδιότητας του πολίτη (capitis deminutio) Mε το διαζύγιο. Μονομερώς (repudium), ή κοινή συναινέσει. Μονομερής & αναίτια λύση γάμου = κοινωνική αποδοκιμασία. Lex Iulia de adulteriis (Aύγουστος): ο σύζυγος υποχρεούται να χωρίσει τη σύζυγο σε περίπτωση μοιχείας, όχι το αντίστροφο. Αν ο γάμος ήταν cum manu, μαζί με το διαζύγιο γίνεται άρση της εξουσίας με τυπική δικαιοπραξία. Επιρροή Χριστιανισμού: το διαζύγιο υποβάλλεται σε δραστικούς περιορισμούς.

Πατρική εξουσία Η εξουσία του αρχηγού της οικογένειας στα υπεξούσια μέλη (patria potestas). Δεν διαφέρει από την εξουσία κυρίου επί των δούλων. Δικαίωμα εκθέσεως νεογέννητου. Δικαίωμα σωματικού κολασμού τέκνων, έως θανάτωση. Δικαίωμα αποπομπής από την πατρική εστία (abdicatio), σε περίπτωση σοβαρού παραπτώματος, χωρίς όμως να αποκλείεται από την περιουσία. Ρητή αποκλήρωση (exheredatio) O pater familias: κύριος κάθε περιουσίας. Παραχωρεί το χρημάτιο (peculium), στα παιδιά και τους δούλους, το οποίο του ανήκει κατά κυριότητα και εκείνοι διαχειρίζονται. Οι τρίτοι που συναλλάσσονται με υπεξουσίους προστατεύονται με τις αγωγές προσθέτου ιδιότητας, στρεφόμενοι κατά του εξουσιαστή. Αδικοπραξίες υπεξουσίων: ο εξουσιαστής είτε καταβάλει την ποινή, είτε παραδίδει τον υπεξούσιο δράστη στο θύμα (noxae datio).

Δεσμοί τεχνητής συγγένειας Υιοθεσία & Εισποίηση Δεσμοί τεχνητής συγγένειας Υιοθεσία & Εισποίηση Adoptio Γίνεται με πανηγυρικό τρόπο, ενώπιον άρχοντα. Ο υιοθετούμενος είναι πάντα υπεξούσιος, που αποσπάται από την εξουσία του φυσικού του πατέρα και περιέρχεται στην εξουσία του υιοθετούντος. «Θεατρική παράσταση» σε 2 πράξεις Τριπλή πώληση (mancipatio) υπεξουσίου και απελευθέρωσή του από τον αγοραστή = λήξη πατρικής εξουσίας. Ο υιοθετών διεκδικεί την πατρική εξουσία επί του υιοθετουμένου. Ο άρχων τον «επιδικάζει» στον υιοθετούντα. Adrogatio Αρχαιότερη μορφή τεχνητής συγγένειας. Πανηγυρική δικαιοπραξία με τη σύμπραξη λαϊκής συνέλευσης (comitia curiata). Αυτεξούσιος που εισέρχεται σε νέα οικογένεια και γίνεται υπεξούσιος.

Κληρονομικό δίκαιο Bonorum possessio (Πραίτορας) Οι υπεξούσιοι αποκτούν την κληρονομιαία περιουσία αυτοδικαίως, οι άλλοι κληρονόμοι (εξωτικοί) δεν έχουν δυνατότητα να αξιώσουν την απόδοση της νομής της κληρονομίας. Ο πραίτορας του χορηγεί ειδικό ένδικο βοήθημα. Τους παραπέμπει στη νομή της κληρονομιαίας περιουσίας (bonorum possessio, διακατοχή κληρονομίας), προσωρινά ή οριστικά. Ο πραίτωρ «υποβοηθά» το ius civile, το συμπληρώνει, ή το «διορθώνει», ότι ο διαθέτης αγνόησε αναγκαίο κληρονόμο. Υποβάλλεται αίτηση προς τον Πραίτορα από τους δικαιούχους. Ηereditas (ius civile) «H καθολική διαδοχή στο σύνολο των περιουσιακών δικαιωμάτων που είχε ο αποβιώσας» (Ιulianius) Heres= κληρονόμος. Στο αρχαϊκό δίκαιο, μόνο όσοι τελούν υπό πατρική εξουσία (sui). Aποκτούν αυτοδίκαια την ιδιότητα του κληρονόμου. Αργότερα, όσοι καλούνται στην κληρονομική διαδοχή εξ αδιαθέτου ή από διαθήκη ( & εξωτικοί). Sui: o pater familias δεν μπορεί να τους παρακάμψει (μόνο να τους αποκληρώσει ρητώς & ονομαστικά), αποκτούν την ιδιότητα του κληρονόμου ακόμα κι αν δεν το επιθυμούν.

Η εξ αδιαθέτου διαδοχή Πραιτορικό δίκαιο Ιus civile: Καλούνται οι εξ αδιαθέτου «νομείς της κληρονομίας» 4 «τάξεις» Κατιόντες (sui & χειραφετηθέντες) Οι εξ αδιαθέτου κατά το ius civile (unde legitimi). Oι εξ αίματος συγγενείς από την πατρική και μητρική πλευρά, έως έκτου βαθμού (unde cognati). O επιζών σύζυγος (άνδρας ή γυναίκα), που έχει τελέσει νόμιμο γάμο, ο οποίος δεν είχε λυθεί μέχρι το θάνατο. Ιus civile: Καλούνται οι sui = όσοι ήταν υπεξούσιοι, που το θάνατο του κληρονομουμένου γίνονται αυτεξούσιοι. Κατιόντες, σύζυγος με γάμο cum manu. Aν δεν υπάρχουν, καλείται ο πλησιέστερος κατ’αρρενογονία συγγενής εκ πλαγίου. Ομοπάτριες αδελφές, μητέρα (με γάμο cum manu με τον πατέρα). Άλλως, η περιουσία περιέρχεται στο γένος ή θεωρείται «αδέσποτη».

Η εκ διαθήκης διαδοχή Η κατάρτιση διαθήκης αποκλείει την εξ αδιαθέτου διαδοχή. Αν ο διαθέτης δεν περιλάβει στη διαθήκη ορισμένα περιουσιακά στοιχεία, αυτά προσαυξάνουν την μερίδα των εκ διαθήκης κληρονόμων και όχι των εξ αδιαθέτου. 3 είδη διαθηκών ius civile: Testamentum calatis comitiis: Ενώπιον λαϊκής συνέλευσης. Συνδυασμό δημόσιας διαθήκης και εισποίησης προσώπου που ορίζεται ως κληρονόμος (έως το 2ο αι. μ.Χ.) Testamentum per aes et libram: Δικαιοπραξία «με ζυγό και χαλκό». Εικονική πώληση με τίμημα ποσότητα χαλκού «Πωλητής»: ο διαθέτης, αγοραστής: τρίτο πρόσωπο που αναλαμβάνει την υποχρέωση να μεταβιβάσει την περιουσία μετά το θάνατο του διαθέτη, στο πρόσωπο που υποδεικνύει. Συνοδεύεται από έγγραφο με τις διατάξεις τελευταίας βούλησης του διαθέτη, που σφραγίζεται από 5 μάρτυρες. Testamentum militis: Προφορική διαθήκη, σε καιρό πολέμου, ενώπιον στρατιωτών. Επί Ηγεμονίας, οι στρατιωτικοί μπορούν να καταρτίσουν στρατιωτική διαθήκη με απλούστερο τρόπο, και σε καιρό ειρήνης. Παύει να ισχύει ένα χρόνο μετά την απόλυση του στρατιωτικού. Διαθήκες πραιτορικού δικαίου: O πραίτωρ παραπέμπει στη νομή των κληρονομιαίων πρόσωπα που κατονομάζονται σε διαθήκες που δεν καταρτίστηκαν κατά το ius civile. H διαθήκη πρέπει να είναι έγγραφη και σφραγισμένη από αυτόπτες μάρτυρες. Πρέπει να περιλαμβάνει εγκατάσταση κληρονόμου, άλλως είναι έγκυρη, αλλά δεν θεωρείται διαθήκη, αλλά κωδίκελλος.

Οι αναγκαίοι κληρονόμοι Ο pater familias υποχρεούται να μνημονεύσει στη διαθήκη του τους sui, όλα τα πρόσωπα που ήταν υπεξούσιά του, έστω και αν στη διαθήκη ορίζεται κληρονόμος ένα από αυτά. Η παράλειψη ενός προσώπου = ακυρότητα της διαθήκης (αν παραλείφθηκε γιός), άλλως καλείται και ο suus που παραλείφθηκε (αν είναι άλλο πρόσωπο). Οι πραίτορες διευρύνουν τους αναγκαίους κληρονόμους. Ο διαθέτης πρέπει να μνημονεύσει στη διαθήκη όχι μόνο τους sui, αλλά και όλα τα πρόσωπα της α’ τάξης των εξ αδιαθέτου κληρονόμων.

Μέμψη άστοργης διαθήκης Χορηγείται στους αναγκαίους κληρονόμους που μπορούν να προσβάλλουν τη διαθήκη με ειδικό ένδικο βοήθημα. Ζητά την ακύρωση της διαθήκης, αν: Παραλείφθηκε εντελώς, ή Λαμβάνει λιγότερα από το ¼ εξ αδιαθέτου. Νόμιμη μοίρα: το ελάχιστο μερίδιο των αναγκαίων κληρονόμων, ορίζεται από την πρακτική των δικαστηρίων. Lex Faclidia: Δέσμευση ¼ περιουσίας υπέρ των αναγκαίων κληρονόμων & ελευθερία διάθεσης υπολοίπου. Ο αναγκαίος κληρονόμος που δεν έλαβε τη νόμιμη μοίρα μπορεί να ζητήσει την ακύρωση της διαθήκης, ή, αργότερα, τη συμπλήρωση του μεριδίου του.