ΤΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΗ ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ Εργασία ομάδας Ι Χωμενίδης Στρατής Φερούκα Ηλέκτρα Κακριδά Αγγελική Μαλούχου Βασιλική Δερματά Ίρια Βοσταντζόγλου Βασιλική Κούμπου Βασιλική Γαλέου Δανάη Υπεύθυνη καθηγήτρια: Κα Σακαρίδου Παρουσίαση Τρίτη 15/03/2011, Amphi Physique H3.

Αρχαίοι μύθοι, σχετικοί με τα ηφαίστεια και τους σεισμούς της Μεσογείου «Οι περισσότεροι μύθοι περιέχουν πραγματικά γεγονότα» (Πλούταρχος) Η μυθολογία ήταν στα αρχαία χρόνια ένας τρόπος για να εξηγήσουν οι άνθρωποι όσα φαινόμενα δεν μπορούσαν να κατανοήσουν και με τα οποία ήταν αναγκασμένοι να συμβιώσουν. Τέτοια φαινόμενα με συχνή δραστηριότητα στο Αιγαίο ήταν οι σεισμοί και οι ηφαιστειακές εκρήξεις που προκαλούσαν δέος αλλά και θαυμασμό στους λαούς της Μεσογείου. Αρχαίοι ελληνικοί μύθοι που αναφέρονται σ΄αυτά τα γεωλογικά φαινόμενα είναι ο μύθος του Εγκέλαδου, της Χίμαιρας, του Τάλου, των Τελχίνων και του Ήφαιστου. Οι ερμηνείες των αντίστοιχων μύθων, είναι πιθανόν και όχι βέβαιο, να απηχούν γεγονότα τα οποία έχουν καταγραφεί από αρχαιολογικές, ηφαιστειολογικές, και γεωλογικές έρευνες.

Εγκέλαδος και σεισμοί Ο Εγκέλαδος, ήταν ο αρχηγός των Γιγάντων, γιος του Τάρταρου και της Γης, που έπαιξε πρωτεύοντα ρόλο στη μάχη μεταξύ Θεών και Γιγάντων, όπου και σκοτώθηκε. Σύμφωνα με το μύθο, ο Εγκέλαδος υπέκυψε στο θανατηφόρο βέλος της θεάς Αθηνάς, η οποία έριξε εναντίον του τη Σικελία ή το όρος Αίτνα με το οποίο και τον καταπλάκωσε. (Ησίοδος) Κινούμενος και στενάζοντας ενίοτε μέσα στο τάφο του ο γίγαντας προκαλεί εκρήξεις ηφαιστείων και σεισμούς. Απ’όλα τα παραπάνω, συμπεραίνουμε ότι οι αρχαίοι Έλληνες είχαν δημιουργήσει τον Εγκέλαδο, μια ανθρωπόμορφη θεότητα, στον οποίον απέδιδαν την αρχική αντίληψη της έννοιας του Σεισμού και ιδιαίτερα εκείνου του Ηφαιστειακού από τον οποίο τόσο έντονα είχε δεινοπαθήσει ο ελλαδικός χώρος. Συνέπεια αυτής της αντίληψης είναι ότι τα παιδιά του Εγκέλαδου, ήταν οι Γοργόνες, η Σφίγξ, η Λερναία Ύδρα, ο Γηρυόνης, ο Κέρβερος και άλλα μυθικά «τέρατα» (γεωλογικά φαινόμενα) που απέκτησε από την ‘Εχιδνα και είχαν ταλαιπωρήσει τους πρωτοέλληνες.

Η πολιούχος θεά της σεισμογενούς Αθήνας, καταβάλλει στη μάχη των Γιγάντων τον αρχηγό τους, Εγκέλαδο. Ανάγλυφο από το αέτωμα του «Αρχαίου Ναού» που ανακαινίστηκε το 525 π.Χ.από τους Πεισιστρατίδες. ( Παρθενώνας, Μουσείο Ακρόπολης)

Χίμαιρα και Θηραϊκή Καλντέρα Η Χίμαιρα, τέρας που εξέπνεε φωτιά, ήταν κατά τον Ησίοδο κόρη του Τυφώνα και της Έχιδνας. Σύμφωνα με το μύθο ο Βελλερεφόντης, γιος του Ποσειδώνα, κατόπιν εντολής του βασιλιά της Λυκίας, του Ιοβάτη, εξόντωσε τη Χίμαιρα, με τη βοήθεια του Πήγασου. Πετώντας από πάνω της, εκτόξευσε από ψηλά μια μολυβένια μπάλα μέσα στο φλεγόμενο μεσαίο στόμα της, όπου το μολύβι έλιωσε από τις φλόγες και ως πυρακτωμένη λάβα, κατέκαψε τα σωθικά του τέρατος που φώλιαζε μέσα στη θάλασσα της Καλντέρας, και έτσι έσβησε και το ηφαίστειο.

Ο βασιλιάς της Λυκίας όμως μέσω της εντολής για εξόντωση της Χίμαιρας, επιθυμούσε το θάνατο του Βελλερεφόντη, προκαλώντας έτσι την οργή του πατέρα του, Ποσειδώνα. Ο Ποσειδώνας για να τιμωρήσει το βασιλιά της Λυκίας, έστειλε πελώρια κύματα πίσω από τον γιο του Βελλερεφόντη, καθώς αυτός προχωρούσε θριαμβευτής προς το παλάτι του βασιλιά, Ιοβάτη. Τα κύματα αυτά, αποτελούν μακρινές αναμνήσεις των παλιρροϊκών κυμάτων (τσουνάμι) που γεννήθηκαν με την δημιουργία της θηραϊκής καλντέρας. Όσο για το μύθο της Χίμαιρας πρόκειται μάλλον για αλληγορική αναφορά του ηφαιστειώδους εδάφους της Λυκίας που προήλθε κατά τον Στράβωνα, (ΙΔ’665) από κάποια ηφαιστειώδη χαράδρα του όρους Κράγου.

Η Χίμαιρα το φοβερό τέρας της μυθολογίας με σώμα κατσίκας, κεφάλι λιονταριού και ουρά που κατέληγε σε φίδι. Σύμφωνα με άλλες περιγραφές είχε περισσότερα από ένα κεφάλια, συνηθέστερα ήταν τρικέφαλη (με κεφαλή λέοντα, κατσίκας και δράκοντα). (Ετρούσκικο γλυπτό, Αρχαιολογικό Μουσείο Φλωρεντίας)

Τάλως και Θηραϊκό ηφαίστειο Ο Τάλως ήταν ένας μπρούτζινος γίγαντας που ο Ήφαιστος είχε δωρίσει στο Μίνωα για να προστατεύει την Κρήτη, εκτοξεύοντας βράχους εναντίον αυτών που τυχόν την απειλούσαν. Ο Τάλως πρέπει να ήταν το νησί της Σαντορίνης που προστάτευε την Κρήτη από βόρειες απειλές και το σώμα του ταυτίζεται με τα τοιχώματα της καλντέρας, ενώ στους βράχους που εκτόξευε, μπορούν να αναγνωριστούν οι μύδροι του ηφαιστείου. Τον Τάλω εξόντωσαν οι Αργοναύτες, αφαιρώντας από τη φτέρνα του το καρφί που έφραζε τη μοναδική του φλέβα, αφήνοντας έτσι να χυθεί ο ιχώρ που τον κρατούσε ζωντανό.

Μετά το φόνο του Τάλου παχύ σύννεφο σκοτείνιασε ξαφνικά τον ουρανό, κρύβοντας τη Σελήνη και τα άστρα. Στο ξαφνικό σκοτείνιασμα του ουρανού απηχείται πιθανόν το νέφος που προκλήθηκε από τις τεράστιες ποσότητες τέφρας, μετά την έκρηξη του ηφαιστείου της Θήρας. Στην κατάρρευση του Τάλου πιστεύεται ότι απηχείται η κατάπαυση της έκρηξης του θηραϊκου ηφαιστείου, αφού είχαν ήδη εκλυθεί τεράστιες ποσότητες υλικών.

Ο φτερωτός γίγαντας Τάλως οπλισμένος με πέτρα. (Αναπαράσταση σε χάλκινο δίδραχμο της Φαιστού, 280 π.Χ.)

Τελχίνες και ηφαίστεια Οι Τελχίνες, ήταν γόνοι της θάλασσας, εξαίρετοι μεταλλουργοί που με τις μαγικές τους ικανότητες, παρενέβαιναν στον καιρό προκαλώντας μαγικές ομίχλες, καταστρέφοντας τις γεωργικές καλλιέργειες με θειάφι και δηλητηριώδες νερό της Στυγός. Για τις παρεμβάσεις τους αυτές, ο Ζεύς αποφάσισε να τους εξολοθρεύσει κατακλύζοντας το νησί τους, τη Ρόδο, όπου είχαν γεννηθεί και κατοικούσαν. Δεν τα κατάφερε όμως γιατί αυτοί ειδοποιημένοι από την φίλη τους την Άρτεμη, εγκατέλειψαν τη Ρόδο πριν τον κατακλυσμό. Ηφαιστειολογικές, γεωλογικές και αρχαιολογικές έρευνες έχουν δώσει στοιχεία που φαίνεται να βεβαιώνουν ότι όντως απηχείται η έκρηξη του θηραϊκού ηφαιστείου στον μύθο των Τελχίνων.

Οι μεγάλες ποσότητες τέφρας που εκτοξεύθηκαν στην ατμόσφαιρα μεταφέρθηκαν από τους ανέμους προς τα ανατολικά, καλύπτοντας, μια τεράστια περιοχή εκτεινόμενη από την ανατολική Κρήτη μέχρι και τη Μαύρη Θάλασσα. Σημαντικές είναι και οι ποσότητες τέφρας που η αρχαιολογική σκαπάνη έχει εντοπίσει επάνω στα ερείπια πόλεων, σύγχρονων με την προϊστορική πόλη στο Ακρωτήρι της Σαντορίνης, στη Ρόδο και στην Κω. Συνεπώς, οι ανεξήγητες μαγικές ομίχλες και η βροχή ανάμεικτη με θειάφι, με το οποίο οι Τελχίνες κατέστρεψαν τις καλλιέργειες δεν απέχουν από τα παρεπόμενα της ηφαιστειακής έκρηξης. Ο δε κατακλυσμός με τον οποίο ο Δίας προσπάθησε να εξοντώσει τους Τελχίνες, φαίνεται να απηχεί τα μεγάλα παλιρροϊκά κύματα που δημιουργήθηκαν με τον σχηματισμό της θηραϊκής καλντέρας, οπότε είχε ολοκληρωθεί η διαδικασία της έκρηξης.

Οι Τελχίνες σύμφωνα με τον μύθο ήταν παιδιά της Γαίας και του Πόντου ή της Νέμεσης και του Τάρταρου. Μια άλλη εκδοχή αναφέρει ότι προήλθαν από τις σταγόνες αίματος του Ουρανού όταν αυτός ακρωτηριάστηκε από τον Κρόνο. Κατατάσσονται στα πνεύματα της φωτιάς και των μετάλλων και περιγράφονται σαν αμφίβια τέρατα χωρίς πόδια και χέρια, κατά το ένα τρίτο άνθρωποι και τα υπόλοιπα δύο τρίτα ψάρια και δαίμονες.

Ήφαιστος και Ηφαίστεια Ο Ήφαιστος ήταν ο θεός της φωτιάς και της μεταλλουργίας γιος του Δία και της ‘Ηρας ή μόνο της Ήρας σύμφωνα με τον Ησίοδο. Άσχημος και παραμορφωμένος ο θεός-βρέφος Ήφαιστος προκάλεσε την οργή της μητέρας του, Ήρας που τον πέταξε από τον Όλυμπο στη θάλασσα όπου τον περισυνέλεξαν η Θέτις και η Ευρυνόμη. Μόλις μεγάλωσε ο θεός, έστησε το πρώτο του σιδηρουργείο στο βυθό του Αιγαίου, σφυρηλατώντας, όμορφα αντικείμενα για τις δύο Νηρηίδες που τον ανέθρεψαν. Όταν η Ήρα ανακάλυψε ότι τα κοσμήματα των Νηρηίδων τα είχε φιλοτεχνήσει ο περιφρονημένος, από την ίδια, γιος της τον πήρε κοντά της στον Όλυμπο και του προσέφερε ένα πελώριο σιδηρουργείο και την πανέμορφη Αφροδίτη για σύζυγο.

Το όνομα του Ήφαιστου δόθηκε στα «Ηφαίστεια Όρη», τα γνωστά σε μας από τη Γεωλογία «ηφαίστεια», που με τη σειρά τους βάφτισαν και ολόκληρο κλάδο της Γεωλογίας, την Ηφαιστειολογία. Είναι προφανές το γιατί οι άνθρωποι φαντάζονταν ότι κάτω από ένα βουνό που έβγαζε καπνό, φωτιά και επιπλέον βροντώδεις ήχους είχε το σιδηρουργείο του ένας θεός. Για τον ίδιο λόγο εκτός από το όρος Μόσχυλο στη Λήμνο, (το οποίο επί αιώνες εξέπεμπε αναθυμιάσεις) όπου σύμφωνα με μια παραλλαγή του μύθου είχε μόνιμο εργαστήριο ο Ήφαιστος, υπάρχουν και άλλες εκδοχές που θέλουν το σιδηρουργείο του Ήφαιστου να «υποκρύπτεται» σε άλλα ηφαιστειογενή μέρη όπως στο Βεζούβιο, στην Αίτνα ή στις Αιολίδες Νήσους.

Το εργαστήριο του Ήφαιστου όπου απεικονίζεται ο θεός Απόλλωνας, έτοιμος να αναγγείλει στον Ήφαιστο πως η Αφροδίτη τον απατά με τον θεό Άρη. (Πίνακας του Βελάσκεθ που φιλοτεχνήθηκε το 1630 στην Ιταλία) (Λάδι σε μουσαμά, Μαδρίτη Πράδο)