ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ ΨΥΧΟΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΤΟΥ ΑΝΑΔΥΟΜΕΝΟΥ ΓΡΑΠΤΟΥ ΛΟΓΟΥ
Πρόσληψη γραπτής λέξης Σύστημα γραφημικής αναπαράστασης και αναγνώρισης Σύστημα μετατροπής γραφημάτων σε φωνήματα Σύστημα αναγνώρισης ορθογραφικής ταυτότητας λέξεων Σχηματισμός συλλαβών Σύστημα φωνολογικής αναγνώρισης λέξεων Σύστημα αναγνώρισης της σημασίας των λέξεων Προφορά λέξης
Παράγοντες που συνδέονται με τη μάθηση της ανάγνωσης Φωνολογική αποκωδικοποίηση Φωνολογική επίγνωση Ταχεία κατονομασία ερεθισμάτων ΑΝΑΓΝΩΣΗ Λεξιλόγιο Ορθογραφική επεξεργασία Μορφολογική επίγνωση
Ψυχογλωσσολογική προσέγγιση Ανώτερες γλωσσικές ικανότητες - δε συνδέονται άμεσα με τις διαδικασίες γλωσσικής κατανόησης και παραγωγής. Κεντρικές έννοιες για τη μεταγλωσσική ικανότητα: ο συνειδητός συλλογισμός η ανάλυση και ο σκόπιμος έλεγχος πάνω στη δομή και τη χρήση της γλώσσας, η θεώρηση της γλώσσας ως αντικειμένου σκέψης η μετατόπιση της προσοχής του υποκειμένου από το νόημα στον ίδιο το γλωσσικό τύπο
Μεταγλωσσικές ικανότητες Αφορούν οποιαδήποτε άποψη της γλώσσας: φωνολογική μορφολογική συντακτική σημασιολογική πραγματολογική Η διαίρεση αυτή είναι τεχνητή, αφού η γλώσσα στην πραγματικότητα είναι ενιαία και γίνεται αντιληπτή ως ένα αδιάσπαστο και σύνθετο λειτουργικό πλέγμα
Μετασημασιολογική ικανότητα Αναγνώριση του γλωσσικού συστήματος ως ενός συμβατικού και αυθαίρετου κώδικα Χειρισμό των λέξεων ή περισσότερο εκτεταμένων συμβολικών στοιχείων Πολλοί υποστηρίζουν τον όρο «λεξική επίγνωση» «στο δωμάτιο υπάρχουν ένα τραπέζι και μία καρέκλα», «έξι αγόρια παίζουν» Μεταπραγματολογική ικανότητα Η επίγνωση των σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στο γλωσσικό σύστημα και το πλαίσιο στο οποίο χρησιμοποιείται Πριν την ηλικία των 8 ετών τα παιδιά δεν μπορούν να κατανοήσουν αν οι επεξηγηματικοί κανόνες που δίνονται σε ένα παιγνίδι είναι επαρκείς ή όχι Κατά την προσχολική ηλικία δε φαίνεται να υπάρχει επίγνωση της επάρκειας του γλωσσικού μηνύματος
Συντακτική επίγνωση Ικανότητα συνειδητού συλλογισμού για τις συντακτικές όψεις της γλώσσας και άσκησης ελέγχου πάνω στην εφαρμογή γραμματικών κανόνων Εκτίμηση γραμματικότητας (ορθά σχηματισμένη πρόταση ή όχι) (π.χ. Νίκο καθίσεις κάτω, Πρωί κάθε τρέχω) Διόρθωση και εξήγηση αντιγραμματικών προτάσεων (π.χ. Πάρε μήλο το, Κάθισε στον καρέκλα, Η Άννα είδε δύο άλογο)
Η σημασία των μεταγλωσσικών ικανοτήτων Η μάθηση της ανάγνωσης προσδιορίζεται κυρίως ως μεταγλωσσική διαδικασία (Mattingly, 1984; Nagy & Anderson, 1999). Οι μεταγλωσσικές ικανότητες παρέχουν τις βάσεις για την απόκτηση μιας βαθύτερης κατανόησης των δομικών χαρακτηριστικών και των λειτουργιών της προφορικής γλώσσας (Βάμβουκας, 2004). Οι μεταγλωσσικές ικανότητες διευκολύνουν τη συνειδητοποίηση της αμοιβαίας αντιστοιχίας μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου (Tunmer & Bowey, 1984).
Παράγοντες της μεταγλωσσικής ανάπτυξης Ενδογενείς παράγοντες Γλωσσική ανάπτυξη και μεταγλωσσικές ικανότητες (Υπόθεση της αυτονομίας- Υπόθεση της αλληλεπίδρασης) Γνωστική ανάπτυξη και μεταγλωσσικές ικανότητες (Στάδιο των συγκεκριμένων νοητικών λειτουργιών) Εξωγενείς παράγοντες Οικογενειακό περιβάλλον και μεταγλωσσικές ικανότητες (Οι κοινωνικές μεταβλητές δεν αφήνουν ανεπηρέαστη τη μετα- γλωσσική ανάπτυξη) Δεξιότητες γραπτού λόγου και μεταγλωσσικές ικανότητες Μεταγλωσσική άσκηση και μεταγλωσσικές ικανότητες
Η μεταφορά από τον προφορικό στο γραπτό λόγο Ο γραπτός λόγος, όπως και ο προφορικός, διατηρεί τη διπλή άρθρωση της γλώσσας παρουσιάζοντας γραφήματα που αντιστοιχούν: α) σε φωνήματα β) σε φωνηματικά σύνολα χωρίς σημασία (συλλαβές) γ) σε φωνηματικά σύνολα με σημασία (μορφήματα) Τα χαρακτηριστικά αυτά μεταφέρονται από τον προφορικό στο γραπτό λόγο σύμφωνα με τον ιδιαίτερο τρόπο μεταφοράς που διαμορφώνει το σύστημα γραφής μιας γλώσσας
Μορφολογική επίγνωση: μια μεταγλωσσική ικανότητα Εμφανίζεται ως ικανότητα συλλογισμού και άσκησης ελέγχου πάνω σε σημασιολογικές μονάδες (μορφήματα) και συνειδητής τους οργάνωσης σύμφωνα με τους κανόνες σχηματισμού των λέξεων μιας γλώσσας Διακρίνεται σε δύο επίπεδα, ανάλογα με το βαθμό συνειδητο- ποίησης των δομικών μορφημάτων της λέξης Επιγλωσσικό: Ασαφής κατανόηση της μορφολογικής δομής Συμπλήρωση ελλιπών προφορικών ερεθισμάτων σε ανοιχτές προτάσεις π.χ. Φωνή. Ο Νίκος τώρα….(φωνάζει) Μεταγλωσσικό: Σαφής κατανόηση και χειρισμός της δομής Συμπλήρωση γλωσσικών ερεθισμάτων χωρίς βοήθεια προτασιακού πλαισίου π.χ. φροντίζω-φροντίδα/ ελπίζω- (ελπίδα) κοντόχοντρη> χοντρόκοντη Επιτυγχάνεται κυρίως με τη διδασκαλία της πρώτης ανάγνωσης και γραφής. Επιταχύνεται από διαδικασίες μεταγνωστικών στρατηγικών.
Όψεις της μορφολογικής επίγνωσης Κλιτική μορφολογική επίγνωση Η παρουσία ενός κλιτικού επιθήματος «κλείνει» το σχηματισμό της λέξης (Ράλλη, 2005), με αποτέλεσμα να είναι πιο ευδιάκριτη η λειτουργία του (π.χ. γράφ-ω, άνθρωπ-ος). Παραγωγική μορφολογική επίγνωση Τα παραγωγικά επιθήματα προηγούνται των κλιτικών, είναι πιο κοντά στο θέμα και πιο δεμένα με αυτό, με αποτέλεσμα να είναι δύσκολη η διάκριση και οικειοποίησή τους. π.χ. οργαν-ών(ω), οργανω-τή(ς), οργανωτ-ικ(ός) Μορφολογική επίγνωση της σύνθεσης Στενή σχέση με κλίση και παραγωγή . π.χ. αλατοπίπερ-ο, ανθοστολισμέν-ος
Η μορφολογική επίγνωση αποτελεί μια ευρύτερη ένδειξη γλωσσικής ευαισθησίας, καθώς η ανάπτυξή της προϋποθέτει την ενσωμάτωση πολλών πτυχών της γλωσσικής γνώσης (φωνολο- γικών, σημασιολογικών, συντακτικών), οι οποίες απαιτούνται για την κατάκτηση του γραμματισμού Μορφήματα Σημασιολογία Σύνταξη Φωνολογία Ορθογραφία
Μορφολογική επίγνωση και μάθηση της ανάγνωσης Διερεύνηση της σχέσης σε 4 άξονες : Η μορφολογική επίγνωση ως αιτία για τη μάθηση της ανάγνωσης Η μορφολογική επίγνωση ως συνέπεια της μάθησης της ανάγνωσης Αμοιβαία σχέση μεταξύ μορφολογικής επίγνωσης και μάθησης της ανάγνωσης Διαμεσολάβηση του παράγοντα της φωνολογικής επίγνωσης στη σχέση αυτή
Ερευνητικά δεδομένα στο νηπιαγωγείο Νηπιαγωγείο Νηπιαγωγείο Α΄ τάξη Γνώση γραμμάτων Ακρίβεια ανάγνωσης Αναγνώριση λέξεων Μορφολογική επίγνωση Φωνολογική επίγνωση Αντίληψη λέξης σε κείμενο Ταχύτητα ανάγνωσης Γνώση γραμμάτων
***Αντίληψη λέξης σε κείμενο Συνδυάζουν τις προφορικές με τις γραπτές λέξεις όταν διαβάζουν μία πρόταση Δίνουμε ένα φυλλάδιο με δύο ή τρεις σελίδες Σε κάθε σελίδα απεικονίζεται μια μικρή ιστορία, μία εικόνα που συνοδεύεται από μία πρόταση «Θα σου διαβάσω αυτήν την πρόταση και θα σου δείχνω κάθε λέξη που διαβάζω. Να είσαι προσεκτικός/ή γιατί θα την διαβάσεις και εσύ μετά δείχνοντας με το χέρι σου την κάθε λέξη». π.χ. Ο Νίκος ψάρεψε ένα ψάρι- Ο Νίκος βάζει το ψάρι στη γυάλα
Η εξάσκηση της μορφολογικής επίγνωσης στο νηπιαγωγείο Η συμμετοχή των παιδιών στο πρόγραμμα ενίσχυσης της μορφολογικής επίγνωσης δε φάνηκε να επηρεάζει την ανάπτυξη των αναδυόμενων δεξιοτήτων γραπτού λόγου
Η ανάπτυξη της μορφολογικής επίγνωσης στην προσχολική ηλικία Τα παιδιά αναπαράγουν από μνήμης διάφορους μορφολογικούς τύπους, αφού αγνοούν τους κανόνες που καθορίζουν την παραγωγή αυτών των τύπων Η μορφολογική επίγνωση των παιδιών στην προσχολική ηλικία μπορεί να μην είναι ιδιαίτερα αναπτυγμένη, δεν είναι όμως ανύπαρκτη και διαφέρει από παιδί σε παιδί ως προς το επίπεδο ανάπτυξής της. Η ανάπτυξή της επηρεάζεται από γλωσσικούς παράγοντες όπως η επιφανειακή συχνότητα των λέξεων, η συχνότητα των μορφηματικών συστατικών, η παραγωγικότητα των κανόνων σχηματισμού των λέξεων, η σημασιολογική και φωνολογική διαφάνεια των μορφολογικών δομών
Επιγλωσσικό επίπεδο (κλίση) Σκύλος. Είδα δέκα……………………....(74,4%) Καθαρίζω. Τα παιδιά τώρα……………..(73,2%) Κερδίζω. Χτες στον αγώνα εμείς………….(27,8%) Διάβασες. Εγώ τώρα διαβάζω…………….(51,8%)
Επιγλωσσικό επίπεδο (παραγωγή) Βίδα. Ο μάστορας κάθε μέρα……(42,2%) Ανοίγω. Η πόρτα είναι……………(53,2%) Ποδοσφαιριστής. Εγώ παίζω συνέχεια……..(68,2%) Σφύριγμα. Όλη την ώρα αυτός……………….(51%)
Μεταγλωσσικό επίπεδο (αναλογίες κλιτών και παράγωγων τύπων) Μεταγλωσσικό επίπεδο (αναλογίες κλιτών και παράγωγων τύπων) δάσος- δάση/ λάθος……..(43,6%) έκοψα- κόβω/ έγραψα…..(27,9%) σπίτι- σπιτάκι/ δόντι………(42%) σκάβω- σκάψιμο/ τρέχω…(25%)
***Γλωσσικές αναλογίες Ιδιαίτερη γλωσσική ικανότητα Ικανότητα κατανόησης του προφορικού λόγου Σε επίπεδο γνωστικής επεξεργασίας απαιτούν ικανότητα ανάλυσης γλωσσικών σχημάτων και αναλογικού συσχετισμού εννοιών Το χιόνι είναι άσπρο, το λεμόνι είναι……. Με τα χέρια πιάνουμε, με τα μάτια……..
Μεταγλωσσικό επίπεδο: διαχωρισμός σύνθετων λέξεων ρυζόγαλο= ρύζι + γάλα γαλαζοπράσινο= γαλάζιο + πράσινο (ρήματα) μερόνυχτο= μέρα + νύχτα κιτρινοκόκκινος- ρυζόγαλο ψαροταβέρνα- ξερόκλαδο
Μεταγλωσσικό επίπεδο: αναστροφή σύνθετων λέξεων χιονόνερο- νερόχιονο κοντόχοντρη- χοντροκοντή** σπιρτόκουτα- κουτόσπιρτο** *ή κουτοσπίρτο***
Σχηματισμός συνθέτων με σχέση εξάρτησης: η κεφαλή των συνθέτων ΚΕΦ 2: των βιβλίων τη θήκη, του σαπουνιού τη φούσκα ΚΕΦ 1: τη φλούδα της πατάτας, το χυμό της ντομάτας ΑΝΣΥΝ: την τρύπα του λεμονιού, της γάτας το δρόμο
Συνολική εικόνα της ΜΕ στο νηπιαγωγείο Οι επιμέρους όψεις της μορφολογικής επίγνωσης ακολουθούν διαφορετικό ρυθμό ανάπτυξης
Ανάπτυξη ορθογραφικής ικανότητας και μορφολογική επίγνωση Το φώνημα /ι/ αναπαριστάται από 6 διαφορετικά γραφήματα (ι, η, υ, οι, ει και υι). Όταν αυτό το φώνημα είναι κλιτικό επίθημα, τότε έχει ένα σταθερό τρόπο γραφής Όταν βρίσκεται στο θεματικό μόρφημα μπορεί να γραφεί με οποιονδήποτε από τους έξι τρόπους (ντύνω-ντύνομαι-ντύθηκα- ντύσιμο). Στο κλιτικό σύστημα της ελληνικής γλώσσας η ορθή γραφή των ρημάτων, των ουσιαστικών, των επιθέτων εξαρτάται και από την επίγνωση της κλιτικής μορφολογίας Αναγκαία η χρήση μορφολογικών στρατηγικών στην ορθογραφημένη γραφή σε συνδυασμό με τις φωνολογικές στρατηγικές
τη μορφολογική (βελτιώνεται με την ανάπτυξη) την απομνημόνευση Έρευνες έχουν δείξει ότι τα παιδιά της Α΄ τάξης χρησιμοποιούν τρεις τουλάχιστον στρατηγικές για να γράφουν σωστά: τη φωνολογική τη μορφολογική (βελτιώνεται με την ανάπτυξη) την απομνημόνευση Η χρήση φωνολογικών στρατηγικών θεωρείται καθοριστική για την ορθογραφική επίδοση των παιδιών στην Α΄ τάξη Στη Β΄ τάξη εμφανίζονται οι μορφολογικές στρατηγικές, οι οποίες συνυπάρχουν με τις φωνολογικές χωρίς να υπερισχύει κάποια από τις δύο Από τη Γ΄ τάξη και μετά η χρήση των μορφολογικών στρατηγικών αυξάνεται βαθμιαία.
Η χρήση της μορφολογικής στρατηγικής Η χρήση αυτής της στρατηγικής προϋποθέτει την ανάπτυξη της μορφολογικής επίγνωσης των παιδιών, έτσι ώστε να μπορούν να διαχωρίσουν και να αναγνωρίσουν τα μορφήματα από τα οποία αποτελείται μια λέξη και να συνειδητοποιήσουν ότι αυτά γράφονται με σταθερό τρόπο