Ψυχοπαιδαγωγική του Αναδυόμενου Γραπτού Λόγου Εαρινό εξάμηνο 2018-19 Γρηγοράκης Γιάννης i.grigorakis@edc.uoc.gr

Πρώτη εννοιολογική προσέγγιση του αναδυόμενου γραμματισμού (αναδυόμενου γραπτού λόγου)

Γραπτός λόγος - γραμματισμός

Σχέση προφορικού και γραπτού λόγου Προφορικός και γραπτός λόγος συντελούν στην πραγμάτωση της επικοινωνιακής λειτουργίας της γλώσσας ως διακριτές επικοινωνιακές δραστηριότητες

Τι εννοούμε επικοινωνιακή λειτουργία της γλώσσας

Προφορικός λόγος και γραπτός λόγος διαφέρουν πολύ ως επικοινωνιακές δραστηριότητες, γίνονται όμως αντιληπτοί ως τα ακρότατα ενός συνεχούς ακρόαση, ομιλία ανάγνωση, γραφή Το συνεχές που ενώνει αυτά τα δύο άκρα είναι αυτή η ίδια η γλώσσα ως πολύπλοκο σύστημα σημείων

Στον προφορικό λόγο η λειτουργία αναπαράστασης δημιουργεί ακουστικές εικόνες που λειτουργούν ως σημεία που σημειώνουν-αναπαριστούν κάτι από τον πραγματικό κόσμο

Στο γραπτό λόγο η λειτουργία της αναπαράστασης δημιουργεί οπτικές εικόνες που λειτουργούν ως σημεία που σημειώνουν-αναπαριστούν όχι κάτι από τον πραγματικό κόσμο αλλά τα σημεία του πραγματικού κόσμου, τις ίδιες τις ακουστικές εικόνες του Η μεταφορά από τον προφορικό στο γραπτό λόγο, λοιπόν, δεν είναι παρά μια τεχνική ανακωδικοποίησης, τρόπος σημείωσης, συμβολισμού, κωδικοποίησης του προφορικού λόγου σε γραφημικό επίπεδο

Η διπλή άρθρωση της γλώσσας (Martinet,1970) Η πρώτη άρθρωση του λόγου είναι αυτή κατά την οποία κάθε δεδομένο της εμπειρίας που έχουμε να μεταδώσουμε αναλύεται σε μια σειρά από μονάδες που καθεμιά έχει μια φωνητική μορφή και μια έννοια (λέξεις ή τμήματα λέξεων- μορφήματα του προφορικού λόγου) Η δεύτερη άρθρωση είναι η δυνατότητα και ο τρόπος ανάλυσης των λέξεων και των μορφημάτων σε διαδοχικές μονάδες, τα φωνήματα.

Βασικές μορφολογικές κατηγορίες Λέξεις Στη συνεχή εκφορά του προφορικού λόγου, όπου εφαρμόζονται συχνά φαινόμενα φραστικής φωνολογίας, τα όρια των λέξεων καθίστανται αδιαφανή Μ’είδ’απ’το παράθυρο κι ήλθ’αμέσως να με βρει

2. Μορφήματα Τα ελάχιστα συστατικά των λέξεων που είναι φορείς μορφής και σημασίας (ή λειτουργίας) (π.χ. χορευω) Α) Ελεύθερα Τα όρια τους συμπίπτουν με αυτά των λέξεων και η εμφάνισή τους δεν απαιτεί την παρουσία άλλου μορφήματος (π.χ. χωρίς, σήμερα κτλ.) Β) Δεσμευμένα Δεν απαντούν ελεύθερα σε φράσεις και για να χρησιμοποιηθούν υπόκεινται υποχρεωτικά στη διαδικασία του συνδυασμού με άλλα μορφήματα. Θέματα (π.χ. ομορφ-, τρεχ-, κτλ.). Βάσεις για τη δημιουργία των λέξεων κυρίως υπεύθυνα για τη σημασία Προσφύματα (π.χ. -ακι, -ος, -ο, -ικ,,κτλ). Ανάλογα με τη θέση που λαμβάνουν ως προς το θέμα, χωρίζονται σε προθήματα (π.χ. δύσ-τυχος, ά-γνωστος) και επιθήματα (π.χ. παιδ-άκι, τρέχ-ω). Ο κύριος ρόλος των επιθημάτων είναι σημασιολογικός.

Εφαρμογή των φθόγγων της ελληνικής γλώσσας σε παραδείγματα λέξεων (Πρωτόπαπας, 2010) Σύμφωνα δένω-ήδη νότα- άνοστο μπάνιο- άμπακος θύμα-άθελα νιότη- ένοιαξε ντάμα- αντάρα χέρι- άχυρο λάμα- άλλο φέτα-αφελής λιώνω- ελιά μέλι- άμυλο κάτω-ακόμα Φωνήεντα πέτα-άπατο κέφι- άκεφος αχός, άγος- καλός, μάχη σίτα- ασιτία γάτα- αγώνας εδώ, ένας- κενό, μένω ρότα- άρα γέλα- άγιος ηχώ, ήττα- κοινό, πίτα άγχος οπή, ώμος- μονή, μόνος τόπι- αιτία γκολ- αγκαλιά ουρά, ούτε- λουρί, κούτα βάτο- άβιο γκέμια- έγκυος χάνω- αχούρι τσίτα- άτσαλο ζόρι- έζησε τζίνι- ατζαμής

Η μεταφορά από τον προφορικό στο γραπτό λόγο Ο γραπτός λόγος, όπως και ο προφορικός, διατηρεί τη διπλή άρθρωση της γλώσσας παρουσιάζοντας γραφήματα που αντιστοιχούν: α) σε φωνήματα β) σε φωνηματικά σύνολα χωρίς σημασία (συλλαβές) γ) σε φωνηματικά σύνολα με σημασία (μορφήματα) Τα χαρακτηριστικά αυτά μεταφέρονται από τον προφορικό στο γραπτό λόγο σύμφωνα με τον ιδιαίτερο τρόπο μεταφοράς που διαμορφώνει το σύστημα γραφής μιας γλώσσας

Με τον όρο γραμματισμός αποδίδεται ο αγγλικός όρος literacy, o οποίος αναφέρεται στη γνώση ανάγνωσης και γραφής Αφορά τη δυνατότητα του ατόμου να λειτουργεί αποτελεσματικά σε διάφορα περιβάλλοντα και καταστάσεις επικοινωνίας, χρησιμοποιώντας κείμενα γραπτού και προφορικού λόγου, αλλά και μη γλωσσικά κείμενα (εικόνες, σχεδιαγράμματα, χάρτες κλπ).

Επαναπροσδιορίζοντας την πρώτη ανάγνωση και γραφή Η πρώτη ανάγνωση και γραφή ταυτίζεται με το πρώτο στάδιο της διδασκαλίας του γραπτού λόγου Νέοι όροι που θέτουν σε αμφισβήτηση το περιεχόμενο του όρου «πρώτη ανάγνωση και γραφή» Όμως…. κατάκτηση του γραμματισμού αναδυόμενος γραμματισμός γραμματισμός πρώιμος γραμματισμός ερευνητικά δεδομένα

Κυρίαρχα μοντέλα γραμματισμού Γνωστικό μοντέλο Γραμματισμός = σύνολο ατομικών γνωστικών δεξιοτήτων ανεξάρτητα του κοινωνικού πλαισίου Καθίσταται ένα σύνολο από δεξιότητες απαραίτητες για τη μάθηση της ανάγνωσης και της γραφής (μεταγλωσσική επίγνωση, γνώση γραμματικής) Εφόσον οι δεξιότητες αυτές κατακτηθούν νωρίς στη ζωή του παιδιού μπορούν να μεταφερθούν σε διάφορες καταστάσεις επικοινωνίας και σε διαφορετικά συγκείμενα

Κοινωνικό ή ιδεολογικό μοντέλο Η γλώσσα γενικά και ο γραμματισμός ειδικότερα συνδέονται αρμονικά και αναπόσπαστα με τη γνώση, την ιδεολογία και το συγκείμενο Η ανάγνωση και η γραφή αντιμετωπίζονται ως κοινωνικές πρακτικές, οι οποίες ορίζονται από πολιτισμικά, ιδεολογικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών ομάδων μέσα στις οποίες λαμβάνουν χώρα Γλωσσικοί και εξωγλωσσικοί παράγοντες

Διεπιστημονικές παραδοχές Η κατάκτηση του γραμματισμού και η κοινωνικο-πολιτισμική προέλευση του ατόμου σχετίζονται σε σημαντικό βαθμό Η ανάγνωση και η γραφή δεν μαθαίνονται με ομοιόμορφο τρόπο από όλα τα παιδιά. Η φύση και οι διαστάσεις της ανομοιομορφίας αυτής έχει σήμερα κατανοηθεί καλύτερα Ο γραμματισμός δεν θεωρείται πλέον μια απλή γνωστική δεξιότητα, η οποία, αφού κατακτηθεί, μεταβιβάζεται διαρκώς από τη μια περίσταση στην άλλη Κοινωνικο-πολιτισμικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν με γνωστικούς, μέσω περίπλοκων διαδικασιών και είναι αποφασιστικής σημασίας για τον ακαδημαϊκό γραμματισμό

Διεπιστημονικές παραδοχές Ο γραμματισμός περιβάλλεται από αξίες του κοινωνικού περιβάλλοντος, οι οποίες τον διαμορφώνουν. Μαθαίνεται μέσα σε συγκεκριμένες καταστάσεις, συνδεδεμένες στενά με συγκεκριμένες ιδεολογίες Η μάθηση του γραμματισμού συνιστά μια ενεργή διαδικασία, η οποία υποκινείται και διαμορφώνεται από τις προθέσεις του παιδιού. Οι μέθοδοι εκμάθησής του ποικίλουν σε μεγάλο βαθμό. Ο γραμματισμός λειτουργεί σε πολλά διαφορετικά γλωσσικά επίπεδα ταυτόχρονα και η μάθησή του δεν καθίσταται ευκολότερη με τον κατατεμαχισμό του σε μικρότερα στοιχεία που διδάσκονται χωριστά

Διεπιστημονικές παραδοχές Οι αναγνώστες μετέχουν σε σύνθετες πολυεπίπεδες διαδικασίες, οι οποίες εμπλέκουν τη γνώση σχέσεων ήχων-συμβόλων, συλλαβισμού, λεξιλογίου, δομής προτάσεων, νοήματος που είτε δομούν οι ίδιοι, είτε είναι πέρα από τις ατομικές τους κρίσεις Ο σχολικός γραμματισμός συνιστά μια από τις μορφές επικοινωνίας και πρέπει να αναπτύσσεται μαζί με τις άλλες μορφές της. Οι πρακτικές γραμματισμού εκτός σχολικού πλαισίου διαφέρουν σε σημαντικό βαθμό από τις σχολικές. Οι στόχοι τα αποτελέσματα και οι τύποι γραμματισμού για κάθε ομάδα είναι πιθανό να είναι διαφορετικοί από αυτούς που αναγνωρίζονται και χρησιμοποιούνται στο σχολείο

Διεπιστημονικές παραδοχές Η μάθηση του γραμματισμού δεν μπορεί απλά να εξισωθεί με τη σχολική διδασκαλία. Το σχολείο δεν παρακινεί απαραίτητα τα παιδιά να μάθουν και να χρησιμοποιήσουν τη γνώση τους για τη γραπτή γλώσσα, επειδή ο γραμματισμός μπορεί να έχει μικρή ή καθόλου σημασία ή χρησιμότητα στη ζωή κάποιων παιδιών Τα παιδιά γνωρίζουν τη γραπτή γλώσσα ανεπίσημα, στην καθημερινή τους ζωή. Αυτό το είδος της μάθησης δεν ακολουθεί σταδιακή πορεία, αλλά οι χρήσεις και οι στρατηγικές και οι αξίες της κατακτώνται ταυτόχρονα και αμεθόδευτα

Ο γραμματισμός θεωρείται ότι επιφέρει σημαντικές αλλαγές στη γνωστική ανάπτυξη του ατόμου: αναπτύσσει γνωστικές δεξιότητες, μορφοποιεί το πνεύμα, καλλιεργεί μια κριτική στοχαστική στάση και αναδομεί τις διαδικασίες σκέψης. Η γραπτή γλώσσα επιτρέπει την αποσύνδεση της πληροφορίας από το περιβάλλον γένεσής της – ενθάρρυνση κριτικής και στοχαστικής στάσης

Ορίζοντας το γραμματισμό (Στελλάκης Νεκτάριος) «…το να είναι κανείς εγγράμματος σημαίνει να μπορεί να κάνει χρήση των πιο επεξεργασμένων μορφών της γλώσσας που χρησιμοποιούνται στο γραπτό λόγο – και του συστήματος των κοινωνικών αξιών που τον συνοδεύουν» (Halliday, 1996: 340)

Από αυτή την άποψη, ο γραμματισμός είναι μια κοινωνική διαδικασία που αφορά τον επιτυχή χειρισμό των συμβολικών εργαλείων, με σκοπό την αποτελεσματικότητα στην κοινωνική ζωή του ατόμου (ενδ. Dyson, 2001) Η ανάπτυξή του δεν περιορίζεται στην κατάκτηση επιμέρους εννοιών, ικανοτήτων ή διαδικασιών που κατακτώνται μέσω τυπικής διδασκαλίας, αλλά είναι περισσότερο το αποτέλεσμα της πολιτισμικής ενσωμάτωσης στον τρόπο που μια κοινωνία σκέφτεται και οργανώνεται (Diaz & Makin, 2002)

Ο γραμματισμός χρησιμοποιείται για την ανάπτυξη της γνώσης και της κατανόησης, την επίτευξη προσωπικής ανάπτυξης και την αποτελεσματική λειτουργία στην κοινωνία μας. Ο γραμματισμός περιλαμβάνει επίσης την αναγνώριση των αριθμών και των βασικών μαθηματικών συμβόλων, καθώς και των συμβόλων που υπάρχουν στα κείμενα.

Βασικές γνωστικές λειτουργίες της ανάγνωσης

Τι είναι η ανάγνωση Η ιστορία του Έλληνα μετανάστη στην Αμερική που δεν ήξερε να διαβάζει τα γράμματα που του έστελναν και του τα διάβαζε κάποιος άλλος (Αμερικανός που ήξερε μόνο τα γράμματα και τους φθόγγους τους, δηλαδή τους ήχους τους) Ποιο από τα δύο άτομα διάβασε την επιστολή;

Ο Αμερικανός αποκωδικοποιούσε τη γραφημική παράσταση των λέξεων της επιστολής σε φωνολογική παράσταση (δηλαδή σε προφορικό λόγο) Ο Έλληνας χρησιμοποιώντας αυτή τη φωνολογική παράσταση κατανοούσε τη σημασία των λέξεων και το νόημα του κειμένου της επιστολής Για την ολοκληρωμένη διεκπεραίωση της ανάγνωσης φαίνεται ότι απαιτούνται δύο βασικές, ανεξάρτητες αλλά και αλληλοσχετιζόμενες γνωστικές λειτουργίες Η αποκωδικοποίηση Η κατανόηση

Αποκωδικοποίηση Γνωστική λειτουργία που περιλαμβάνει την αναγνώριση των γραπτών συμβόλων του ΓΛ, καθώς και τη μετάφραση τους σε φωνολογική παράσταση. Ισχύει για λέξεις και ψευδολέξεις. Η διεκπεραίωση αυτής της λειτουργίας προϋποθέτει τη γνώση του ορθογραφικού συστήματος στο οποίο είναι γραμμένη μια λέξη, καθώς και την επίγνωση ότι η αντίστοιχη λέξη συγκροτείται από φωνημικές μονάδες οι οποίες αναπαριστάνονται από τα γραπτά σύμβολα. Δηλαδή σαφή γνώση της σχέσης γράμματος-φθόγγου και των κανόνων που τη διέπουν. Η αποκ/ση δεν επηρεάζεται από την κατανόηση ή μη της λεξικής σημασίας και γι’ αυτό αξιολογείται καλύτερα με την ανάγνωση ψευδολέξεων.

Κατανόηση Αποτελεί τη δεύτερη και απαραίτητη γνωστική λειτουργία προκειμένου να ολοκληρωθεί η διαδικασία της ανάγνωσης. Για να συντελεσθεί η κατανόηση απαιτείται η πρόσβαση στη σημασιολογική μνήμη και η ανάσυρση της σημασίας της λέξης Δηλαδή, εάν γνωρίζω από τον προφορικό λόγο τη σημασία της λέξης <ηλιοφάνεια>, τότε μόλις αποκωδικοποιήσω τη γραπτή μορφή της, αμέσως καθίσταται δυνατή και η κατανόηση της σημασίας της. Τότε μπορώ να πω ότι διάβασα τη λέξη <ηλιοφάνεια>. Συνεπώς η ανάγνωση είναι το αποτέλεσμα και των δύο λειτουργιών και μάλιστα όχι το άθροισμά τους αλλά το γινόμενο τους.

Ανάγνωση = Αποκωδικοποίηση Χ Κατανόηση Αν αποιοσδήποτε από τους δύο παράγοντες (ή και οι δύο) δε λειτουργεί πλήρως τότε το αποτέλεσμα (δηλαδή η ανάγνωση) δεν είναι ολοκληρωμένο. Με βάση το γεγονός ότι για την κατανόηση της σημασίας μιας γραπτής λέξης αξιοποιούνται λειτουργικοί μηχανισμοί που συμμετέχουν στην κατανόηση της αντίστοιχης προφορικής λέξης, θα μπορούσε να υποστηριχτεί η άποψη ότι η βασική αναγνωστική ικανότητα μπορεί να προσδιοριστεί με βάση το επίπεδο λειτουργίας της αποκωδικοποίησης και την ικανότητα της κατανόησης του προφορικού λόγου (Πόρποδας, 2002)

Ίδιος ή διαφορετικός ο ρόλος των βασικών λειτουργιών της Ανάγνωσης Οι δύο βασικές λειτουργίες αν και συνδέονται στενά μεταξύ τους δεν είναι ίδιες και διαδραματίζουν διαφορετικό αλλά εξίσου σημαντικό ρόλο στην Ανάγνωση. Οι έρευνες έχουν δείξει ότι στα αρχικά στάδια της ανάγνωσης διαμορφώνεται ο γραφημικός κώδικας (αποκωδικοποίηση) και διακρίνεται από την κατανόηση Η διαφοροποίηση των δύο λειτουργιών εμφανίζεται στα πρώτα χρόνια μάθησης της ανάγνωσης. Νευροψυχολογικές μελέτες έδειξαν ότι η λειτουργία της αποκωδ/σης και της κατανόησης ενεργοποιεί διαφορετικές περιοχές του εγκεφάλου Όταν έχουμε υπερτροφία μίας λειτουργίας έναντι της άλλης δημιουργείται πρόβλημα Η κακή αποκ/ση οδηγεί σε ειδική δυσλεξία, ενώ η καλή αποκ/ση και κακή κατανόηση οδηγεί στο πρόβλημα της υπερλεξίας. Όταν έχουν πρόβλημα και οι δύο λειτουργίες ομιλούμε για γενική αναγνωστική δυσκολία.

Καλή Κανονική ανάγνωση Υπερλεξία Καλή Αδύνατη Δυσλεξία Αδύνατη ΠΟΚΩΔ Ι ΚΟΠΟΙΗ Σ Η Κανονική ανάγνωση Υπερλεξία ΚΑΤΑΝΟΗΣΗ Καλή Αδύνατη Γενική αναγνωστική δυσκολία Δυσλεξία Αδύνατη

Οι λειτουργίες της αποκωδικοποίησης και της κατανόησης διαφοροποιούνται στις πρώτες τάξεις του δημοτικού Όταν αποκτηθεί επαρκής αναγνωστική εμπειρία πραγματοποιούνται ταυτόχρονα Ο αναγνώστης, δηλαδή, κατά τη διάρκεια της αποκωδικοποίησης ενός κειμένου κατανοεί ταυτόχρονα προσλαμβάνοντας το σημασιολογικό περιεχόμενο του μηνύματος

Οριοθέτηση της αναγνωστικής ικανότητας Η ανάγνωση ως φωνολογική μετάφραση Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στη στενή σχέση μεταξύ προφορικού και γραπτού λόγου. Η ανάγνωση προσδιορίζεται ως η μετάφραση ή αποκωδικοποίηση του γραπτού κώδικα και η μετατροπή του σε φωνολογικό κώδικα Ο αναγνώστης έχει πρόσβαση στη σημασία της λέξης μέσω της φωνολογικής αναπαράστασης, η οποία είναι σχεδόν ίδια με αυτή που χρησιμοποιεί ο ακροατής ή ο ομιλητής. Ψυχοπαιδαγωγική προσέγγιση (Elkonin): Η ανάγνωση είναι μία γνωστική δραστηριότητα κατά την οποία συντελείται η αναδημιουργία της φωνολογικής ταυτότητας της λέξης με βάση τη γραπτή αναπαράσταση της. Ο σχηματισμός της φωνολογικής παράστασης της λέξης κάνει δυνατή την πρόσβαση στη σημασία της λέξης. Συνδέεται η ανάγνωση με την κατανόηση και παραγωγή της ομιλίας

Ψυχογλωσσολογική προσέγγιση (Chomsky & Hale) Οι αναγνώστες γνωρίζοντας ταυτόχρονα την ορθογραφική αναπαράσταση του γραπτού λόγου και τη φωνολογική δομή του προφορικού λόγου, όταν διαβάζουν μπορούν να παράγουν τις σωστές φωνητικές παραστάσεις με την αξιοποίηση των ίδιων κανόνων που εφαρμόζουν για την κατανόηση και την παραγωγή της ομιλίας. Γνωστική προσέγγιση (Liberman et al., 1967): Μία σκόπιμα αποκτώμενη και γλωσσικά εξαρτώμενη δεξιότητα η οποία βασίζεται στην επίγνωση που έχει ο αναγνώστης, ως ήδη χρήστης του προφορικού λόγου, για ορισμένες όψεις της πρωτογενούς γλωσσικής δραστηριότητας (προφορικού λόγου). Η επίγνωση αυτή επιτρέπει στον Α να κατανοήσει το μήνυμα του ΓΛ.

2) Η ανάγνωση ως άμεση ανάκληση της έννοιας Η προσέγγιση αυτή βασίζεται στην άποψη ότι οι γραπτές λέξεις είναι διαφορετικές από τις προφορικές, επειδή δεν συγκροτούνται από φωνολογικές μονάδες αλλά από οπτικά σύμβολα. Η ανάγνωση προσδιορίζεται ως μία λειτουργία άμεσης ανάσυρσης της έννοιας (που συμβολίζει ο γραπτός κώδικας), χωρίς τη φωνολογική μεσολάβηση. Συνεπώς οι γραπτές λέξεις μπορούν να αναγνωρίζονται ανεξάρτητα από τη φωνολογική τους ταυτότητα και ο Α έχει άμεση πρόσβαση στη σημασία της λέξης. Η Α θεωρείται ως μία δεξιότητα κατά την οποία ο Α μαντεύει τη σημασιολογική ταυτότητα της λέξης (Goodman, 1967), ή ότι δεν μετατρέπει τις λέξεις σε φθόγγους αλλά τις οπτικές αναπαραστάσεις της γλώσσας σε έννοιες (Smith, 1971). Ο Goodman παρατήρησε ότι τα παιδιά διάβαζαν και κατανοούσαν ταχύτερα λέξεις που βρίσκονταν εντός ενός σχετικού συγκείμενου παρά απομονωμένες εκτός συγκείμενου.

Γιατί όμως η κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητας που αναπαριστούν οι γραπτές λέξεις είναι δυσκολότερη από την αντίστοιχη κατανόηση και ερμηνεία της πραγματικότητα που αναπαριστούν άλλα σύμβολα; Διαφορετικό επίπεδο επεξεργασίας γραπτών λέξεων και άλλων συμβόλων Γνωστικές λειτουργίες που επεμβαίνουν κατά την επεξεργασία Η εικόνα ενός αντικειμένου (π.χ τραπέζι) έχει άμεση σχέση με αυτή και αναγνωρίζεται εύκολα (χαμηλό επίπεδο) ακόμα και από κάποια ζώα (χιμπαντζής Moja). Η γραπτή λέξη ΤΡΑΠΕΖΙ δεν έχει καμία σχέση με το αντικείμενο και συνεπώς είναι δυσκολότερη και απαιτεί συστηματική μάθηση για να αναγνωρισθεί η σημασία της (ανώτερο επίπεδο)

Επιδέξια ανάγνωση Ο πυλώνας της ανάγνωσης Ευχέρεια Κατανόηση Ο πυλώνας της ανάγνωσης Πηγή: (NRC, 1998) Επιδέξια ανάγνωση Ευχέρεια Ταχύτητα και άνεση ανάγνωσης με κατανόηση Εννοιολογική ανάγνωση/Λεξιλόγιο Στρατηγική επεξεργασία του κειμένου Κατανόηση Αναγνώριση λέξεων Αποκωδικοποίηση με χρήση αλφαβητικής αρχής Αποκωδικοποίηση με άλλα υποστηρικτικά σημεία Οπτική Αναγνώριση Γνώση εννοιών γραπτού λόγου & γνώση γραμμάτων Κίνητρα για ανάγνωση Προφορικός λόγος με έμφαση στη Φωνολογική Επίγνωση Αναδυόμενη Ανάγνωση

Αναγνωστική κατανόηση Αναγνωστική αποκωδικοποίηση Πηγή: http://www.sedl.org/reading/framework/overview.html Αναγνωστική κατανόηση Γλωσσική κατανόηση Αναγνωστική αποκωδικοποίηση Γνώση κώδικα Γλωσσολογική γνώση Λεξική γνώση Γνώση υποβάθρου Έννοιες γραπτού λόγου

Η σπουδαιότητα της ανάγνωσης Η μάθηση της ανάγνωσης και γραφής στις σύγχρονες κοινωνίες αποτελεί τη βασικότερη επιδίωξη κάθε εκπαιδευτικού συστήματος. Η ανάγνωση, η οποία έχει μελετηθεί πολύ περισσότερο από τη γραφή έχει χαρακτηρισθεί ως εξαιρετικά σύνθετη γνωστική διαδικασία ή δεξιότητα. Το σύνθετο και απαιτητικό έργο της συστηματικής και ενσυνείδητης χρήσης του αλφαβητικού συστήματος της γλώσσας μας θα απασχολήσει το Νηπιαγωγείο και ιδιαίτερα την Α΄ τάξη σε όλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς και ο περισσότερος χρόνος του γλωσσικού μαθήματος θα αναλωθεί σε αυτό.

Η μελέτη του πεδίου της ανάγνωσης Τεράστιος όγκος πληροφοριών, διάφορων τάσεων και προσεγγίσεων (ψυχολογικών, γλωσσολογικών, κοινωνιολογικών, κ.ά.) για την πορεία ανάπτυξης της αναγνωστικής δεξιότητας και τις σχετικές με αυτήν δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα παιδιά. Δεν έχει θεμελιωθεί ένα γενικά αποδεκτό μοντέλο της εξέλιξής της. Στην αναγνωστική διαδικασία υπεισέρχονται και αλληλεπιδρούν αρκετοί και σημαντικοί παράγοντες συνθέτοντας έτσι ένα αντικείμενο του οποίου η μελέτη δεν είναι ούτε εύκολη ούτε προφανής.

Η γραφή ως αντικείμενο μελέτης Η απόκτηση της ορθής γραφής έχει ελκύσει εμφανώς λιγότερο την προσοχή και το ενδιαφέρον των ερευνητών. Η σχέση των άρθρων που αφορούν στην ανάγνωση και την ορθή γραφή είναι 7:1. Η γραφή στην προσχολική ηλικία είχε αγνοηθεί πριν το 2000. Σημαντικότερος λόγος της δυσανάλογης μελέτης και έρευνας η προοδευτική συνειδητοποίηση του γεγονότος πως οι διαδικασίες που παρεμβαίνουν στην ανάπτυξη των δύο αυτών δεξιοτήτων δεν είναι ανεξάρτητες, αλλά βρίσκονται σε στενή σχέση αλληλόδρασης.

Το παιδί κατά την μάθηση της ανάγνωσης καλείται Να εμπεδώσει τη διάκριση των γραμμάτων από άλλα σημεία (π.χ. αριθμούς, σχέδια) Να μάθει τις διαφορές ανάμεσα στα γράμματα και να αντιστοιχίσει καθένα από αυτά με κάποιο φθόγγο Να μάθει άλλες συμβατικές σχέσεις με το γράψιμο (κατεύθυνση, γραμμικότητα) Η γραφή και η ανάγνωση ταυτίζονται με τους μηχανισμούς της κωδικοποίησης και αποκωδικοποίησης αντίστοιχα Όμως, δεν ξεχνάμε ότι: η ανάγνωση και η γραφή είναι διαδικασίες με νόημα και πράξεις αλληλένδετες. Γραφή = παραγωγή κειμένων Ανάγνωση = κατανόηση κειμένων

Το σχολείο οφείλει να οικοδομήσει την αντίληψη στο παιδί ότι: Γράφει για να μεταδώσει ένα μήνυμα και όχι απλώς να το μεταγράψει Διαβάζει με σκοπό να κατανοήσει και όχι απλώς να αποκωδικοποιήσει Το παιδί στο σχολείο διαβάζει Αρχικά για να μάθει να διαβάζει Αργότερα (σε μεγαλύτερες τάξεις) για να μάθει νέες πληροφορίες για να κάνει ασκήσεις κλπ. Αναλφαβητισμός Οργανικός: Δεν διδάχθηκε κάποιος γραφή και ανάγνωση. Λειτουργικός: Κάποιος (συνήθως ενήλικας) διδάχθηκε γραφή & ανάγνωση, αλλά δεν έχει αποκτήσει σε ικανοποιητικό βαθμό τις δεξιότητες αυτές, ώστε να αντιμετωπίζουν με επάρκεια τις απαιτήσεις της σύγχρονης κοινωνίας.

Η ανάγνωση στην εκπαίδευση Η ανάγνωση ως διαδικασία Δομημένη σύνθεση δύο λειτουργιών (αποκωδικοποίησης και κατανόησης) Γνωστική λειτουργία & διαδικασία επεξεργασίας πληροφοριών Στις αρχές του 20ου αιώνα έμφαση στην φωνολογική ανακωδικοποίηση Η ανάγνωση ως αποτέλεσμα Η έμφαση στην εκπαίδευση δίνεται συχνά στο αποτέλεσμα και αγνοείται η διαδικασία Συνέπειες στην ολική αξιολόγηση της ανάγνωσης και όχι σε επιμέρους λειτουργίες της. Η ανάγνωση ως μέσο απόκτησης γνώσεων

Οι αναγνώστες χρησιμοποιούν: Την εξοικείωσή τους με το θέμα- αντικείμενο Την προηγούμενη εμπειρία τους από το γραπτό υλικό Τη γνώση τους γύρω από την ανάγνωση Την προσδοκία νοήματος, προκειμένου να κάνουν προβλέψεις σχετικά με το περιεχόμενο και τις λέξεις Τη γνώση τους σχετικά με γράμματα, φθόγγους, λέξεις, μεγέθη λέξεων, τις μεταξύ τους αποστάσεις, τη σύνταξη Βοηθητικά στοιχεία που προκύπτουν από τη σελίδα (οργάνωση στο χώρο, παρουσία εικόνων, πλαισίων, χρωμάτων)

Γραφή και γραπτή έκφραση

Προσδιορισμός της έννοιας γραφή Ως διαδικασία Σημαίνει τις οπτικο-αντιληπτικές διαδικασίες που εμπλέκονται στη γένεση κινήσεων, οι οποίες μορφοποιούνται από ένα όργανο γραφής και επιτρέπουν τη χάραξη των γραμμάτων και τις ενώσεις μεταξύ τους στην πλάγια γραφή, την πραγματοποίηση μιας αργής προόδου από τα αριστερά προς τα δεξιά , την εκτέλεση αλμάτων προς τα εμπρός ή τα πίσω ή τα κάτω (διαστήματα μεταξύ των λέξεων, τοποθέτηση διακριτών σημείων ή σημείων στίξης, άλματα προς τα κάτω κατά την αλλαγή σειράς) και τέλος τον έλεγχο της πίεσης του οργάνου επί της επιφάνειας γραφής

Αποδεκτοί τρόποι κρατήματος του εργαλείου γραφής Τρόποι λαβής του εργαλείου γραφής Αποδεκτοί τρόποι κρατήματος του εργαλείου γραφής

Λανθασμένοι τρόποι κρατήματος του εργαλείου γραφής

Κάρτα υπενθύμισης του τρόπου γραφής για χρήση από το μαθητή προτεινόμενη από τους Mathey & Wolf (1999). Αποδεκτή θέση επιφάνειας εργασίας για αριστερόχειρες και δεξιόχειρες μαθητές

Προσδιορισμός της έννοιας γραφή Ως αποτέλεσμα Είναι η αναπαράσταση του λόγου με τη βοήθεια γραφικών, συμβατικών, συστηματικών, αναγνωρίσιμων, διαδοχικών και γραμμικών σημείων Το σύστημα γραφής ορίζεται ως ένα σύστημα γραφικών σημείων, το οποίο χρησιμεύει για τη σήμανση μιας εξωτερικής πραγματικότητας και το οποίο ικανοποιεί την ανάγκη για γρήγορη επισκόπηση της οπτικής πληροφορίας, επιτρέπει τη διατήρησή της και άρα παρέχει τη δυνατότητα αναδόμησης του κειμένου σε ένα ασυνεχές αφηρημένο πλαίσιο εκτός των ορίων του χώρου και του χρόνου

Με την πλατιά έννοια του όρου Γραφή είναι κάθε ορατό ή αντιληπτό σημάδι στο οποίο αποδίδεται κάποια σημασία

Με τη στενή έννοια του όρου Γραφή είναι ένα κωδικοποιημένο σύστημα από ορατά/αντιληπτά σημεία, τα οποία δεσμεύουν τις λέξεις (προφορικές) με τόση πληρότητα, ώστε περίπλοκες δομές και αναφορές που λέγονται να μπορούν να καταγράφονται επακριβώς σε όλη τους την πολυπλοκότητα Προετοιμασία στη γραφή συνιστά κάθε δραστηριότητα, γραφική ή μη γραφική, που βοηθάει το παιδί να διδάσκεται και να μαθαίνει τα στοιχεία του κώδικα γραφής, την οριζοντιότητα, την καθετότητα, την κατεύθυνση και τον προσανατολισμό των γραφημάτων, τα ισοδιαστήματα μεταξύ γραμμάτων, λέξεων και αράδων.

Η γραφή είναι μια δραστηριότητα γραφική και συνάμα γλωσσική Οι δύο αυτές συνιστώσες της είναι αδιαχώριστες και πρέπει να συνδυάζονται από τα πρώτα βήματα του παιδιού στον κόσμο του γραπτού Η γραφή δεν είναι απλά μια γραφική δραστηριότητα, γιατί τότε λησμονούμε τη σημασιολογική λειτουργία της Αναστέλλεται έτσι η κατανόηση της λειτουργίας του γραπτού λόγου και δυσχεραίνεται η προσπέλαση της ανάγνωσης

Πώς ξεκινά η σωστή προετοιμασία στη γραφή Ξεκινάει από συνδυασμένες δραστηριότητες κινητικές-γλωσσικές, προχωρούν σε γραφοκινητικές-γλωσσικές και καταλήγουν στην αναλυτικοσυνθετική παράσταση των φωνημάτων-γραφημάτων μεμονωμένα και στο εσωτερικό των λέξεων Η πολυπλοκότητα της πράξης της γραφής απαιτεί μια προπαρασκευαστική διδασκαλία και μάθηση και σεβασμό των διαφόρων σταθμών από τους οποίους διέρχεται το παιδί κατά τη δόμηση του αντικειμένου της γραφής

Συμβάσεις στη γραφή Γράφουμε από τα αριστερά προς τα δεξιά Γράφουμε σε ευθεία γραμμή σε οριζόντια γραμμικότητα Χρησιμοποιούμε ορισμένες γραφικές μορφές (γραφήματα) Η συντριπτική πλειονότητα των παιδιών έχουν επίγνωση της γραμμικότητας και του προσανατολισμού της γραφής όταν αρχίζουν τη φοίτησή τους στο δημοτικό σχολείο Ένα ποσοστό 20% των παιδιών συγχέουν αριθμητικά ψηφία και γράμματα και τα χρησιμοποιούν αδιακρίτως, ωστόσο το ποσοστό αυτό μειώνεται σταδιακά και περιορίζεται σε 1,5-2% στο τέλος της Α΄ τάξης

Ψευδογράμματα είναι ίχνη γραφισμού μεταξύ πρωτόγονων ιχνών και συμβατικών γραμμάτων, όπως κύκλοι, μπαστουνάκια, κυματοειδή γραφήματα

Στην αρχή της Α΄τάξης μια μειονότητα παιδιών (προσυλλαβική περίοδος γραφής) κάνει χρήση ψευδογραμμάτων. Το ποσοστό αυτό από 20% αρχικά περιορίζεται στο 1-2% στο τέλος της Α΄ τάξης

Η χρήση ψευδογραμμάτων και η σύγχυση μεταξύ αριθμητικών ψηφίων και γραμμάτων συνδέονται στενά με την ικανότητα αντιληπτικής διάκρισης πολύπλοκων γεωμετρικών μορφών, που περιορίζονται με την ψυχοκινητική ωρίμανση του παιδιού και επομένως, δεν πρέπει να θεωρούνται παράγοντες που έχουν αποφασιστική επίπτωση στη σχολική πρόοδο του παιδιού.

Σχέσεις ανάγνωσης και γραφής Τρία εναλλακτικά μοντέλα σχέσεων Προτεραιότητα στην ανάγνωση (μεταφορά γνώσεων από την ανάγνωση στη γραφή) Προτεραιότητα στη γραφή Αλληλοδραστικό (χρησιμοποίηση γνώσεων από τη μια δραστηριότητα προς την άλλη). Θεωρείται πιο έγκυρο μετά την κατοχή των βασικών μηχανισμών γραφής και ανάγνωσης, δηλαδή μετά τη Β΄ τάξη Οι γνώσεις και δεξιότητες ανάλυσης των λέξεων επηρεάζουν την ορθή γραφή τους και, αντίστροφα, οι γνώσεις και δεξιότητες ορθής γραφής λέξεων επιδρούν στην έκταση του αναγνωστικού λεξιλογίου και της σημασιολογίας του.

Σχέσεις γραφής και ανάγνωσης Ανάγκη άσκησης των αρχάριων μαθητών για την αυτοματοποίηση των διαδικασιών χαμηλού επιπέδου Είναι σκόπιμο και χρήσιμο να προετοιμάζεται η τυπική μάθηση των δύο δεξιοτήτων στο νηπιαγωγείο (Βάμβουκας, 2006) Η/ο νηπιαγωγός και ο/η δάσκαλος/α να δέχεται να γράφει καθ’ υπαγόρευση των μικρών παιδιών Η ταυτόχρονη μάθηση των δύο δεξιοτήτων θα πρέπει να ευνοείται από τα πρώτα σχολικά βήματα του παιδιού

Οι σχέσεις γραφής και ανάγνωσης είναι στενές και σημαντικές Παιδιά που έχουν καλές επιδόσεις στη γραφή δεν είναι σχεδόν ποτέ κακοί αναγνώστες, ενώ το αντίστροφο είναι σχετικά συχνό φαινόμενο Στις αρχικές φάσεις της μάθησής τους οι δύο δραστηριότητες είναι πολύ κοντά η μια στην άλλη Στη συνέχεια αρχίζουν να διαφέρουν γιατί η συγγραφική δραστηριότητα απαιτεί πιο μεγάλο βαθμό εμπειρογνωμοσύνης και διαρκούς ελέγχου της γραπτής παραγωγής Ανάγκη άσκησης των αρχάριων μαθητών για την αυτοματοποίηση των διαδικασιών χαμηλού επιπέδου Η ταυτόχρονη μάθηση των δύο δεξιοτήτων θα πρέπει να ευνοείται από τα πρώτα σχολικά βήματα του παιδιού

Η αλληλεξάρτηση των δύο δεξιοτήτων γίνεται αντιληπτή από τα πρώτα στάδια εκμάθησής τους Τα μικρά παιδιά συχνά ομιλούν/προφέρουν πρώτα τα γράμματα που θέλουν να γράψουν ή τις συλλαβές των εκφωνημάτων Οι σχέσεις μεταξύ ανάγνωσης και γραφής είναι αμφίδρομες αλλά ασύμμετρες Η διαδικασία της ανάγνωσης απαιτεί νοητικές διεργασίες αναγνώρισης και ανάκλησης, ενώ η πράξη της γραφής τις διεργασίες της αναπαραγωγής και παραγωγής Η μάθηση της ανάγνωσης επιδρά στην εννοιοποίηση της λέξης και στο χωρισμό των λέξεων και η γραφή των λέξεων αυξάνει την ταχύτητα και την ακρίβεια ανάγνωσής τους και παγιώνει την ορθογραφημένη γραφή τους Το παιδί μαθαίνει να διαβάζει προσπαθώντας να γράψει και μαθαίνει να γράφει διαβάζοντας

Τα μοντέλα διττής διόδου μάθησης της ορθής γραφής των λέξεων Έχουν εστιαστεί σε δύο βασικές πηγές γνώσης: Τις φωνολογικές δεξιότητες, που βασίζονται στη χρησιμοποίηση κανόνων μετατροπής της φωνολογικής δομής των λέξεων σε ορθογραφική δομή Τις δεξιότητες λεξικής ορθογραφίας Τα μοντέλα αυτά διακρίνουν δύο ανεξάρτητες διαδικασίες, που μπορούν να λειτουργούν παράλληλα: η μία είναι λεξική (άμεση ή σημασιολογική) και η άλλη υπολεξική (έμμεση) Κάνουν διάκριση μεταξύ κανονικών και ακανόνιστων λέξεων Οι μορφοσυντακτικές δεξιότητες δεν έχουν παρά ελάχιστα γίνει αντικείμενο μελέτης και έρευνας. Ωστόσο τα τελευταία χρόνια προσεγγίζονται όλο και περισσότερο

Διαδικασίες επεξεργασίας γλωσσικών πληροφοριών κατά τη γραφή λέξεων Ακουστική αντίληψη Φωνολογικό λεξικό εισόδου Σημασιολογικό σύστημα Μετατροπή ήχων σε γράμματα Ορθογραφικό λεξικό εξόδου Γραπτή έκφραση Γραφημική βραχύχρονη μνήμη

Λειτουργίες της γραφής Η μετάδοση/κοινοποίηση σε κάποιον ενός μηνύματος Η επικοινωνία με τον εαυτό μας Μέσο προσωπικής έκφρασης με θεραπευτική αξία Βοηθάει τη σκέψη να εκφράζεται και να εκλεπτύνεται Βοηθάει στην εγκαθίδρυση της αντικειμενικότητας με την αποστασιοποίηση του γραφέα από το αντικείμενο της γνώσης Καθιστά δυνατή την ανάλυση του λόγου από άποψη φωνολογική, μορφοσυντακτική, σημασιολογική, κειμενική, υφολογική κτλ.

Λειτουργίες της γραφής Η γραφή και η ανάγνωση για το νόημα πρέπει να είναι ο σταθερός στόχος των σχετικών σχολικών δραστηριοτήτων Βασική λειτουργία η επικοινωνία Η συνειδητοποίηση των σκοπών του γραπτού λόγου από το μικρό παιδί συνιστά ισχυρό παρωθητικό παράγοντα για την επιτυχή προσέγγιση της μάθησης της ανάγνωσης και γραφής

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Η συνθετότητα που παρουσιάζει η γραφή ως κίνηση προϋποθέτει αρχικά μια φυσιολογική ωρίμανση ολόκληρου του σώματος του παιδιού, αλλά και συγκεκριμένων μελών του, ώστε να μπορέσει να εκτελέσει τις κατάλληλες κινήσεις Η αντιγραφή δεν μπορεί να θεωρηθεί ως γραφική άσκηση σε ανθρώπους που δεν έχουν κατακτήσει το συγκεκριμένο γραφικό κώδικα Το να πυροδοτήσουμε τα στάδια ανάπτυξης του παιδιού θέτοντάς το νωρίτερα σε μια άχαρη αντιγραφή διαφόρων γραφισμών μπορεί να έχει απρόβλεπτες συνέπειες στη γενικότερη σχολική του επίδοση Η πλειονότητα των παιδιών κάτω από 6 ετών δεν μπορεί να αντιμετωπίσει εύκολα μια συστηματική εκμάθηση της γραφής Ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων στα παιδιά αυτής της ηλικίας και βοήθεια να κατακτήσουν με συστηματικό τρόπο τις βασικές προαπαιτούμενες ικανότητες

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Γραφή μπορεί να υπάρξει από τη στιγμή που κάποιος γνωρίζει το γραφικό κώδικα, τον έχει εσωτερικεύσει και έχει φτάσει στον αυτοματισμό της κίνησης, δηλαδή: χειρίζεται με ευκολία τα γραφικά εργαλεία ελέγχει το σώμα του και τα επιμέρους μέλη που συμμετέχουν γνωρίζει την κατεύθυνση των διαδρομών των γραμμάτων τα γράφει με ευκολία Για να γίνει αυτό, θα πρέπει κάθε παιδί να έχει διάθεση-επιθυμία να μάθει να γράφει- επιδεκτικότητα Αυτή είναι η καλύτερη στιγμή για αξιοποιήσουμε το δυναμικό του χωρίς πίεση

Προσωπικοί ρυθμοί μάθησης στη γραφή Αναγκαίο να έχει το παιδί θετική στάση για τη γραφή Κάθε προηγούμενο στάδιο θα πρέπει να έχει κατακτηθεί Κάθε νέο ερέθισμα να ανταποκρίνεται στις δυνατότητές του και σ’ αυτό που είναι ικανό να αφομοιώσει Τα στάδια και οι ρυθμοί ανάπτυξης του παιδιού αντιμετωπίζονται με σεβασμό Το παιδί μαθαίνει να γράφει χωρίς υπερβολική προσπάθεια και μάλιστα χωρίς καν το ίδιο να το συνειδητοποιεί «Ο πιο μεγάλος, ο πιο σημαντικός παιδαγωγικός κανόνας δεν είναι να κερδίσουμε χρόνο, αλλά το να χάσουμε χρόνο» (Rousseau)

Συνδυασμός των ελεύθερων δραστηριοτήτων, που αφήνουν ελεύθερο το παιδί να αναλάβει πρωτοβουλίες, και των οργανωμένων, οι οποίες περιορίζουν κατά κάποιο τρόπο το πεδίο δράσης του, αλλά ταυτόχρονα το βοηθούν να προσαρμοστεί στους αναπόφευκτους περιορισμούς που θέτει η γραφή ως κώδικας

Λειτουργίες και δεξιότητες απαραίτητες για τη γραφή «Η ψυχοκινητική ωρίμανση είναι σημαντικός παράγοντας για την ανάπτυξη της γραφής, διότι το παιδί βιώνει και κατακτά μέσω του σώματός του στο φυσικό χώρο βασικές έννοιες προτού χρειαστεί να τις χρησιμοποιήσει νοητικά, με σταδιακή μείωση της συμμετοχής του σώματος στην κίνηση. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι στη γραφή αντικατοπτρίζεται το επίπεδο της ψυχοκινητικής ανάπτυξης του παιδιού» (Κακανά & Τσολάκη, 1999)

Λειτουργίες και δεξιότητες απαραίτητες για τη γραφή Η συμβολική λειτουργία Η γραφή είναι κώδικας έκφρασης σκέψεων Για να καταλάβει το παιδί τη σχέση προφορικού και γραπτού λόγου πρέπει πρώτα απ’ όλα να έχει αναπτυχθεί η λειτουργία αυτή Ενδείξεις ότι έχει αναπτυχθεί η συμβολική λειτουργία και είναι ώριμο να αρχίσει τη γραφική εκπαίδευση «Θέλω να κάνω ένα σπίτι» Όταν ονομάζει αυτό που σχεδίασε

Το γνωστικό σχήμα του σώματος Ο προφορικός λόγος Μιλάμε πολύ με τα παιδιά, κάνουμε πολλές γλωσσικές ασκήσεις, γλωσσοδέτες, διαβάζουμε παραμύθια, ποιήματα, βοηθώντας έτσι και εκείνα που έχουν κάποιο γλωσσικό πρόβλημα Το γνωστικό σχήμα του σώματος Το παιδί δεν μπορεί να προχωρήσει στην ανακάλυψη της γραφής αν δεν αποκτήσει την εικόνα του σώματός του. Αυτό σημαίνει: να γνωρίζει καλά το σώμα του και να το χρησιμοποιεί να γνωρίζει τα μέλη του να τα έχει εντάξει στο σύνολο του σώματός του να ελέγχει την κίνησή τους

Η αμφιπλευρικότητα Η λεπτή κινητικότητα Η αντίληψη του χώρου Η κατάκτησή της συμβάλλει στη συνειδητοποίηση των δύο πλευρών του σώματος και στην υπεροχή της μιας από αυτές Η λεπτή κινητικότητα Προϊόν των λεπτομερειακών κινήσεων και αποτελεί προϋπόθεση για τη γραφή Η αντίληψη του χώρου Αφορά την κατανόηση των χωρικών εννοιών αλλά και την αντίληψη της θέσης που κατέχει το σώμα του και τα άλλα αντικείμενα σε αυτόν Η αντίληψη του χρόνου Αναφέρεται στη συνειδητοποίηση του χρόνου και διαδοχής των γεγονότων- η κατανόησή του γίνεται μέσα από το ρυθμό – αποκτούν ταυτόχρονα ρυθμό στην κίνησή τους

Αξία και σημασία της γραφής Στενή σχέση αλληλεξάρτησης μεταξύ γραφής και σκέψης Η σκέψη επιτρέπει στο γραπτό να δεχτεί ένα περιεχόμενο και το γραπτό υποχρεώνει τη σκέψη να πάρει μια μορφή Μεταμορφώνει το νόημα σε αντικείμενο Είναι το μέσο που μας ενώνει με τους άλλους Πανταχού παρουσία του γραπτού αντικειμένου