ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ ΜΕΤΑΝΑΣΤΕΥΣΗ: ΕΝΝΟΙΕΣ ΚΑΙ ΘΕΩΡΙΕΣ Διαπολιτισμική Εκπαίδευση Μάθημα 2

ΒΑΣΙΚΑ ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ 1. Γιατί υπάρχει μετανάστευση; 2. Ποιοι μεταναστευούν; 3. Ποιες είναι οι μορφές και οι τύποι της μετανάστευσης; 4. Ποιές είναι οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στους τόπους προέλευσης; 5. Ποιές είναι οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στους τόπους προορισμού; 6. Ποιες είναι οι επιπτώσεις της μετανάστευσης στους μετανάστες τους ίδιους;

Νόμοι της Μετανάστευσης Οι περισσότεροι μετανάστες μετακινούνται μόνο μικρές αποστάσεις Οι περισσότεροι μετανάστες μετακινούνται από αγροτικές σε βιομηχανικές περιοχές και αστικά κέντρα Η μετανάστευση μακρινών αποστάσεων είναι κυρίως προς τα μεγάλα βιομηχανικά και εμπορικά κέντρα

… Η μετανάστευση εξελίσσεται βήμα-βήμα Οι μετανάστες είναι κυρίως ενήλικες: οι οικογένειες σπάνια μεταναστεύουν σε μεγάλες αποστάσεις Η πλειονότητα των μεταναστών είναι γυναίκες όμως οι άνδρες συνιστούν την πλειονότητα στην διεθνή μετανάστευση. Οι κυριότεροι λόγοι της μετανάστευσης είναι οικονομικοί.

“Push” and “pull” factors (απωθητικοί και ελκυστικοί παράγοντες Push factors Φτώχεια-Χαμηλά εισοδήματα Ανεργία/υποαπασχόληση Έλλειψη εργασιακών ευκαιριών έξω από την αγροτική οικονομία Χαμηλό κοινωνικό status Κοινωνική «κλειστοφοβία» Δημογραφική αύξηση

Pull factors Υψηλότερα εισοδήματα Σταθερή απασχόληση Διαθεσιμότητα εργασίας Ευκαιρίες για κοινωνική κινητικότητα Πιο ενδιαφέρουσα ‘αστική ζωή’ Δημογραφική στασιμότητα: με συνέπεια την έλλειψη εργασίας

θεωρητικά πλαίσια για την μελέτη της μετανάστευσης Νεοκλασική θεωρία: Οι άνθρωποι μεταναστεύουν λόγω διαφορών στο εισόδημα/τα ημερομίσθια/την ανεργία Η μετανάστευση εξισώνει αυτές τις διαφορές και μετά παύει: άρα είναι ‘αυτοδιορθωτική’

Νέο-μαρξιστική θεωρία Η μετανάστευση είναι αναπόσπαστο κομμάτι της άνισης και δομικά και χωρικά ανισοκατανεμημένης ανάπτυξης Η μετανάστευση είναι αύτο-διαιωνιζόμενη παρά ‘αυτοδιορθωτική’ Οι μετανάστες είναι μέρος της συνεχούς αναζήτησης του κεφαλαίου για φτηνή εργασία

Διακρίνουμε Την μετανάστευση της επιβίωσης Την μετανάστευση για οικονομική πρόοδο και επαγγελματική ανέλιξη

Μετανάστευση προς…. (outmigration) Μειώνει την ανεργία Μειώνει τον πληθυσμό Ανεβάζει το επίπεδο ζωής για τον πληθυσμό που παραμένει με την αναδιανόμη των πηγών (γη, εργασία, στέγαση)

Αλλά… Απομακρύνει άτομα με δεξιότητες; Αποστράγγιση ανθρώπινου κεφαλαίου Μπορεί να δημιουργήσει μια μακροχρόνια και ίσως μόνιμη σχέση εξάρτησης

Μετανάστευση από… (immigration) Επιπλέον εργατικό δυναμικό δίνει ώθηση στην ανάπτυξη Η φθηνή και ευέλικτη εργασία βελτιώνει τον ανταγωνισμό Ο επιπλέον πληθυσμός αυξάνει την καταναλωτική ζήτηση για υπηρεσίες και αγαθά Αναπτύσσονται πολύ-πολιτισμικές, πλουραλιστικές αξίες

Αλλά… Οι μετανάστες συχνά επηρεάζονται αρνητικά από την οικονομική αναδιάρθρωση Η οικογενειακή μετανάστευση επιβαρύνει τις κοινωνικές υπηρεσίες Η πολιτισμική «διαφορετικότητα» συχνά εκλαμβάνεται ως «απειλή» για τις «εθνικές αξίες»

αναγκαστική μετανάστευση (Forced migration) Σκλαβιά Ανταλλαγή πληθυσμών προσφυγιά

Επίσης… Μη κανονική/κανονική κυκλική Εποχιακή Προσωρινή/μόνιμη Νόμιμη/παράνομη Εσωτερική/εξωτερική ή διεθνή

Πολιτικοί πρόσφυγες Μια ιδιαίτερη περίπτωση λόγω: Του αποκλεισμού τους από την πατρίδα τους για μια μεγάλη χρονική περίοδο, χωρίς τη δυνατότητα έστω και περιοδικής επανόδου σε αυτήν Την αναγκαστική μετανάστευσή τους για πολιτικούς και όχι οικονομικούς λόγους

Παλιννοστούντες Οι ομογενείς μετανάστες από τις πρώην κομμουνιστικές χώρες Οι περισσότεροι δεν είχαν εγκατασταθεί ποτέ στην Ελλάδα Ζούσαν εκτός Ελλάδας ως μέλη ελληνικών κοινοτήτων ή μειονοτήτων και ήλθαν στη χώρα μετά από τις εξελίξεις στο ανατολικό μπλοκ

… Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται: Οι εθνοτικά έλληνες ποντιακής καταγωγής από την πρώην Σοβιετική ένωση Οι εθνοτικά Έλληνες από την Νότια Αλβανία

Πόντιοι από τη Σ. Ένωση Από το 1985 και μετά άρχισε η εγκατάστασή τους στην Ελλάδα Προέρχονταν από τον Πόντο και βρέθηκαν στην Ρωσία εκδιωγμένοι από τους Νεότουρκους την περίοδο 1914-1924 Ήλθαν για μια καλύτερη τύχη μετά από το εθνοτικό ξέσπασμα στη πρώην Ε.Σ.Σ.Δ.

η υποδοχή στην Ελλάδα έλλειψη προετοιμασίας και οργάνωσης από την Ελλάδα Οικονομική ύφεση κατά την περίοδο της άφιξής τους «Brain drain Brain loss» Μη γνώση της ελληνικής γλώσσας Περιθωριοποίηση

Δυσκολίες ένταξης λόγω… Διαφορών στα κοινωνικά καθεστώτα. Στη Σοβ. Ένωση δεν υπήρχε ατομική ιδιοκτησία ούτε όμως άγχος για την εξεύρεση εργασίας του καταναλωτισμού που κινήθηκε σε χαμηλά επίπεδα Των περιορισμένων κινήτρων για παραγωγικότητα

Τα παιδιά στα σχολεία Αντιμετώπισαν πολλά προβλήματα: Λόγω της μη γνώσης της ελληνικής Πολύωρης εργασίας των γονέων Κοινωνικός αποκλεισμός Διαφορετικό πολιτισμικό περιβάλλον Αδυναμία οικείων τους να τα βοηθήσουν στο σχολείο

Εθνοτικά Έλληνες της Ν. Αλβανίας Η εγκατάστασή τους στην Ελλάδα ξεκίνησε το 1991 και ως το 1995 ο αριθμός τους είχε φτάσει τις 80.000. Καταπιέστηκαν κάτω από το ιδιόμορφο κομμουνιστικό καθεστώς του Ενβέρ Χότζα, όπως άλλωστε κι όλοι οι Αλβανοί Αναζήτησαν στην Ελλάδα εργασία, προσωπική και οικογενειακή ασφάλεια, καλύτερη παιδεία.

Καθεστώς προστασίας Αν και δεσμευμένη η Αλβανία από την Κοινωνία των Εθνών (1921) για συνολική προστασία της ελληνικής μειονότητας, μετά το 1945 το καθεστώς του Χότζα περιόρισε τη μειονοτική προστασία σε 99 χωριά και προχώρησε σε αναγκαστικές μετακινήσεις και εκτοπίσεις πληθυσμού αλλοιώνοντας την εικόνα της περιοχής.

Ελληνική μειονοτική εκπαίδευση στην Αλβανία Στο νηπιαγωγείο και στις 4 τάξεις του δημοτικού περιορίστηκε στη μειονοτική ζώνη από την οποία εξαιρέθηκαν πολλές περιοχές όπου κατοικούσαν εθνοτικοί έλληνες, με αποτέλεσμα οι νεότερες γενιές να μη γνωρίζουν επαρκώς τα ελληνικά

..στην ελλάδα Με την εγκατάστασή τους στην Ελλάδα τα προβλήματά τους ήταν παρόμοια με αυτά των Ποντίων ομογενών.

εκπαίδευση Όσον αφορά στην εκπαίδευση δείχνουν μεγάλο ενδιαφέρον και παρουσιάζουν τα λιγότερα προβλήματα προσαρμογής. Τόσο τα ίδια όσο και οι οικογένειές τους δεν θέλουν να συγχέονται με τους Αλβανούς, ενώ μεταφέρουν και τις εμπειρίες του οικογενειακού περίγυρου οι οποίοι έχουν αντιμετωπιστεί ως Αλβανοί.

Μουσουλμάνοι σε αστικές, ημιαστικές και αγροτικές περιοχές εκτός Θράκης Μουσουλμάνοι προερχόμενοι από Θράκη βρίσκονται σήμερα εγκαταστημένοι σε αρκετές περιοχές. Εσωτερική μετανάστευση. Σημαντικότεροι προορισμοί: Αθήνα, Θεσσαλονίκη (Βοτανικός, Μεταξουργείο, Κεραμεικός, Δυτικές συνοικίες Θεσσαλονίκης)

… Ζουν συνήθως σε υποβαθμισμένες περιοχές και ασχολούνται με εργασίες περιορισμένου κοινωνικού κύρους Συχνά αντιμετωπίζονται ως αλλοδαποί Οι συναναστροφές τους περιορίζονται στους ομόθρησκούς τους Οι ευκαιρίες για κοινωνική κινητικότητα είναι περιορισμένες

Η φοίτηση των μικρών μουσουλμάνων Περιορισμένος αριθμός φοιτά στο νηπιαγωγείο, ενώ και η φοίτηση στο δημοτικό παρουσιάζει προβλήματα Πολιτισμικές διαφορές και διγλωσσία είναι τα βασικότερα προβλήματα που αντιμετωπίζουν και που ωθεί τους περισσότερους στη σχολική αποτυχία

… Τα συγκεκριμένα παιδιά έρχονται σε επαφή με την ελληνική γλώσσα για πρώτη φορά στο νηπιαγωγείο Έχουν συνήθως περιορισμένες κοινωνικές σχέσεις με τα παιδιά της πλειονότητας Αντιμετωπίζουν προβλήματα κοινωνικού αποκλεισμού

Ο ρόλος της μουσουλμανικής οικογένειας Ο ρόλος της οικογένειας της πυρηνικής και κυρίως της ευρύτερης, δεν είναι ενθαρρυντικός σε ό,τι αφορά την άρση του απομονωτισμού. Το ιστορικό υπόβαθρο των ελληνοτουρκικών σχέσεων εντείνει τις αντιθέσεις μειονότητας-πλειονότητας Οι σχέσεις μειονότητας-πλειονότητας οδηγούν τα παιδιά στη σχολική αποτυχία.

Μετανάστευση και Εργασία Η Επιτροπή για την Εργασίας της Ε.Ε. στο Σημείο 5 αναφέρεται στην αναγκαιότητα να ληφθούν υπ’ όψη κάθε κράτους-μέλους της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, οι διαφορετικές ανάγκες των μεταναστών/ριών, αναγνωρίζοντας ότι ειδικότερα όσοι/ες έχουν αφιχθεί πρόσφατα πρόκειται να ωφεληθούν περισσότερο στο βαθμό που τα μέτρα κάθε κράτους είναι εστιασμένα. Με την έννοια των “εστιασμένων μέτρων”, η Επιτροπή αναφέρεται τόσο στο βαθμό προσαρμογής της κοινωνίας υποδοχής των μεταναστών/ριών, όσο και στην κατανόηση και σεβασμό εκ μέρους των μεταναστών/ριών των θεμελιωδών κανόνων και αξιών που ισχύουν στην κάθε χώρα υποδοχής ξεχωριστά. Τόσο η κατάργηση των διακρίσεων, όσο και η έννοια της ισότητας ανάμεσα στα δύο φύλα οφείλουν να αποτελούν αναπόσπαστα τμήματα της πολιτικής ενσωμάτωσης, σε ό,τι αφορά και άτομα με μεταναστευτική καταγωγή[1]. [1] The Employment Committee - “Opinion of the Employment Committee on migration and integration”.

… Η απόφαση ενός ατόμου να μεταναστεύσει – αναφέρεται σε κείμενο της Ευρωπαϊκής Επιτροπής[1] – είναι το αποτέλεσμα εκτίμησης μίας σειράς παραγόντων, όπως η ανεργία, οι χαμηλοί μισθοί, οι φυσικές καταστροφές ή η υποβάθμιση του περιβάλλοντος, η δυνατότητα εύρεσης εργασίας σε καλύτερες συνθήκες, σε τόπους όπου υφίσταται πολιτική σταθερότητα, όπου η νομοθεσία τηρείται και τα ανθρώπινα δικαιώματα προστατεύονται επαρκώς. [1] Communication from the Commission To The Council, The European Parliament, European Economic Αnd Social Committee And The Committee Of The Regions (2004) “STUDY ON THE LINKS BETWEEN LEGAL AND ILLEGAL MIGRATION”, Brussels.

Κρατική πολιτική Μέχρι σήμερα η άσκηση της κρατικής πολιτικής συνοψίζεται σε ένα συνοθύλευμα ξενοφοβικών προσεγγίσεων της μετανάστευσης, ενώ οι μετανάστες/ριες αντιμετωπίζονται ως αναγκαίο κακό ή ως αντικείμενα προς χειρισμό. Όλες οι προηγούμενες νομοθετικές ρυθμίσεις, αναπτύσσονται με τη λογική του περιορισμού του φαινόμενου της μετανάστευσης, παρά το ότι οι μετανάστες/ριες φαίνεται αφενός να λειτουργούν συμπληρωματικά με τους Έλληνες/ίδες στην κάλυψη θέσεων της αγοράς εργασίας, αφετέρου όλες οι δημογραφικές καταγραφές των τελευταίων ετών αναφέρονται σε δημογραφική κρίση, με δεδομένο ότι ο πληθυσμός της Ελλάδας φαίνεται να γερνά.

Μετανάστες και Μ.Μ.Ε. Την ίδια όμως ξενοφοβική προσέγγιση παρουσιάζει και τμήμα των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης, ειδικότερα κατά το πρώτο διάστημα της δεκαετίας του 1990, όπου οι μετανάστες/ριες μεταβλήθηκαν σε “συνήθεις ύποπτους”, ιδιαίτερα δε τα μέλη της αλβανικής κοινότητας:

… «…’πονηροί’, ‘πρωτόγονοι’ και πάνω απ’ όλα ‘αναξιόπιστοι’, μία πηγή κινδύνου και απειλής. Αυτά τα στερεότυπα… συνέπεσαν με την αμνήστευση κάποιων εκατοντάδων πολιτικών κρατουμένων από τον Αλία το 1991. Εφημερίδες όπως το Έθνος δημοσίευαν άρθρα σχετικά με τους αποφυλακισμένους που επρόκειτο να διαπράξουν διάφορα εγκλήματα μόλις εισέρχονταν στη χώρα.» (Λαζαρίδης και Wickens [1999:648] όπως αναφέρεται στον Baldwin, 2004:7)[1] [1] Baldwin-Edwards M. (2004) “ALBANIAN EMIGRATION AND THE GREEK LABOUR MARKET: ECONOMIC SYMBIOSIS AND SOCIAL AMBIGUITY”, South East Europe Review, 2004.

Εργασιακά δικαιώματα Πιο συγκεκριμένα, στον τομέα της ένταξης στην αγορά εργασίας, η Ελλάδα υπερέχει του ευρωπαϊκού μέσου όρου στην πρόσβαση και την καταλληλότητα εργασίας, ενώ απέχει πολύ από τον ευρωπαϊκό μέσο όρο για τα εργασιακά δικαιώματα.

Καθεστώς διαμονής Στον τομέα του καθεστώτος μακροχρόνιας διαμονής, η Ελλάδα απέχει κατά πολύ του ευρωπαϊκού μέσου όρου σε κάθε επίπεδο, ενώ μετά βίας υπερέχει σε ζητήματα ασφάλειας. Απέχει πολύ από το μέσο όρο για την οικογενειακή συνένωση, ενώ η κατάσταση δυσχεραίνει περισσότερο σε ό,τι αφορά στις δυνατότητες πολιτογράφησης σε κάθε επίπεδο. Το τελευταίο γίνεται ιδιαίτερα προφανές όταν αναφέρεται κανείς σε ζητήματα σταθερότητας του καθεστώτος διαμονής[1]. [1] Βλ. Geddes A. & Niessen J. with Balck A., Bullen C. & Peiro M.J. (2005:96-99).

Μεταναστευτικό νομοσχέδιο Κατά τη διάρκεια του διαλόγου για το προς ψήφιση και εφαρμογή μεταναστευτικό νομοσχέδιο[1], ήταν χαρακτηριστική η απροθυμία της κυβέρνησης να εμπλέξει άμεσα στο διάλογο εκπροσώπους της κοινότητας των μεταναστών/ριών (το Ελληνικό Φόρουμ Μεταναστών εκπροσωπεί 38 διαφορετικές κοινότητες και οργανώσεις)[2]. [1] Νόμος 3386/2005 [2] Ελληνικό Φόρουμ Μεταναστών (2005) «ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΗ ΤΟΥ ΦΟΡΟΥΜ, 21 ΜΑΡΤΙΟΥ 2005», Αθήνα. [3] The Employment Committee (2004) “OPINION OF THE EMPLOYMENT COMMITTEE ON MIGRATION AND INTEGRATION”, Brussels.

… Παρόλο που η Επιτροπή Εργασίας της Ευρωπαϊκής Κοινότητας προτείνει (σημείο 8, 2004:2)[3] ότι «προκειμένου οι στρατηγικές ένταξης να είναι επιτυχείς, οφείλουν να εγκαλέσουν σε διάλογο κοινωνικούς εταίρους, τις σχετικές Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και τις οργανώσεις των μεταναστών/ριών σε ευρωπαϊκό, εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, ώστε να εξασφαλιστεί μία ουσιαστική, αμφίδρομη διεργασία αμοιβαίας προσαρμογής».

ΠΡΟΣΒΑΣΗ ΣΤΗΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ ΚΑΙ ΕΠΙΜΟΡΦΩΣΗ των Μεταναστών Η μεγάλη μερίδα μεταναστών/ριών δεν γνωρίζει ελληνικά. Μεταξύ άλλων, το φαινόμενο αυτό καταρχήν σχετίζεται με το χρόνο διαμονής στην Ελλάδα, τις προσδοκίες του/της για τη διάρκεια εργασίας στην Ελλάδα, πόσο σύντομα θα ήθελε να φύγει, τη δυνατότητα επαφής του/της με ντόπιους κατοίκους (όπου εδώ έχει μεγάλη σημασία και το φύλο, σε τι βαθμό για παράδειγμα έχει τη δυνατότητα μία μετανάστρια να εργαστεί έξω από το σπίτι), τις αντίστοιχες πολιτισμικές/θρησκευτικές πεποιθήσεις που καθορίζουν την πρακτική οργάνωση της καθημερινής ζωής ανά εθνικότητα και είδος εργασίας.

ΚΕΚ Τα προγράμματα που αφορούν στην επιμόρφωση ή απόκτηση νέων εργασιακών δεξιοτήτων και απευθύνονται σε μετανάστες γίνονταν μέχρι το 2000 από τα ΚΕΚ (Κέντρα Επαγγελματικής Κατάρτισης) εκείνα που είχα λάβει την πιστοποίηση για την διδασκαλία της Ελληνικής Γλώσσας. Από το 2000 και μετά όλα τα ΚΕΚ με Συνοδευτικές Υποστηρικτικές Υπηρεσίες μπορούσαν να οργανώνουν τέτοια μαθήματα σε συνεργασία με κάποιον φορέα που είχε την πιστοποίηση αυτή.

ΙΔΕΚΕ Το 2004 Το ΙΔΕΚΕ (Ινστιτούτο Διαρκούς Εκπαίδευσης Ενηλίκων) ξεκίνησε προγράμματα διδασκαλίας της Ελληνικής Γλώσσας για τους Μετανάστες σε όλες τις περιφέρειες της χώρας –όχι όμως και σε όλους τους Νομούς- και το 2005 διευρύνει τα προγράμματα αυτά σε περισσότερους Νομούς στοχεύοντας να τους καλύψει όλους.

ΟΑΕΔ Όσον αφορά στην επιμόρφωση σε άλλες δεξιότητες επίσης προσφέρονται προγράμματα από τα ΚΕΚ, και τον ΟΑΕΔ αν και συχνά φαίνεται να μην λαμβάνονται υπ’ όψη οι συνθήκες της αγοράς ή οι συνθήκες διαβίωσης των μεταναστών/ριών. Έτσι για παράδειγμα, ο ΟΑΕΔ παρείχε στο παρελθόν προγράμματα κατάρτισης για κεραμιστές (μία κατεύθυνση η οποία δεν μπορεί να προσφέρει επαγγελματική αποκατάσταση)

Παιδιά μεταναστών Παράλληλα, σε ό,τι αφορά τα παιδιά των μεταναστών/ριών – και εφόσον παρακολουθούν τακτικά σχολείο – η εκπαίδευση δεν είναι πάντοτε προσιτή διαδικασία, εφόσον συχνά απουσιάζουν οι τάξεις υποδοχής για παιδιά και στο βαθμό που παρακολουθούν τακτικά σχολείο, η συντριπτική πλειοψηφία δεν έχει τη δυνατότητα να διδαχθεί τη μητρική της γλώσσα, ενώ κάποτε το ίδιο το σχολείο αναπαράγει προκαταλήψεις και συνθήκες κοινωνικού αποκλεισμού.

επίλογος Τέλος, με δεδομένη την ανυπαρξία ανάλογης ρύθμισης σε σχέση με τα παιδιά μεταναστών/ριών δεύτερης γενιάς, η διαδικασία φοίτησης μετά τα 18 έτη βρίσκεται σε άμεση συνάρτηση με το καθεστώς παραμονής τους.