Μάθημα Φιλοσοφίας Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών - Δευτέρα 4 Μαρτίου 2019   Σωτήριος Μπεκάκος - Μεταδιδακτορικός Ερευνητής -  Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής, Ψυχολογίας 

Φιλοσοφία της Γλώσσας Γλώσσα είναι όλος κόσμος! Theater Museum Exhibition

John Langshaw Austin Διεξήγαγε μια σειρά γλωσσικών αναλύσεων, υπό τη γενική αρχή ότι τα περισσότερα φιλοσοφικά προβλήματα θα εξαφανίζονταν, αν οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τις λέξεις με τον κατάλληλο τρόπο. Ειδικότερα, η μελέτη του"How to do things with words" εισήγαγε στην φιλοσοφία και την γλωσσολογία τις έννοιες της «λεκτικής πράξης» και της «προσλεκτικής ισχύος», οι οποίες θεμελίωσαν με περισσότερη ακρίβεια τις θεωρίες για την γλώσσα και το νόημα. Επίσης, οι αντιλήψεις του Austin διαμόρφωσαν μια πρακτική προσέγγιση γύρω από τις θεωρίες του «δεύτερου» Wittgenstein και τις επικρίσεις του για τη λογική και την αναφορική λειτουργία της γλώσσας.

Searle και Austin: Χάραξαν παράλληλη πορεία στην φιλοσοφία John Langshaw Austin (Lancaster, 1911 – Οξφόρδη, 1960) John Searle (1933)

ΤΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ - ΕΙΔΗ 1.ΔΙΑΠΙΣΤΩΤΙΚΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ ΤΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ - ΕΙΔΗ  1.ΔΙΑΠΙΣΤΩΤΙΚΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ  2.ΕΠΙΤΕΛΕΣΤΙΚΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ ΜΕ ΤΑ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ ΦΑΙΝΕΤΑΙ ΟΤΙ Η ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΝ ΕΧΕΙ ΜΟΝΟ ΠΕΡΙΓΡΑΦΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ

John Searle – James Austin: Γλώσσα και Πράξη TA ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ  Στο πλαίσιο της κοινωνικής μας αλληλεπίδρασης χρησιμοποιούμε τον λόγο για να κάνουμε κάποια πράγματα, δηλαδή επιτελούμε γλωσσικές πράξεις, όπως είναι οι υποσχέσεις, οι παρακλήσεις, οι εντολές, οι ευχαριστίες, οι απολογίες κλπ. Αντίθετα με την κρατούσα γλωσσολογική άποψη της εποχής ότι η γλωσσική σημασία εξαντλείται στην περιγραφική δυνατότητα της γλώσσας, ο J. L. Austin, σε μια σειρά διαλέξεων το 1955 στο Πανεπιστήμιο του Harvard των ΗΠΑ, χαρακτήρισε την άποψη αυτή ως περιγραφική πλάνη και ανέδειξε τον διαπροσωπικό και κοινωνικό ρόλο που υπηρετεί η χρήση της γλώσσας κατά την επικοινωνία. Υποστήριξε δε ότι παράλληλα με τα διαπιστωτικά εκφωνήματα [constative utterances], όπως, π.χ. Η γάτα είναι στο χαλί, που περιγράφουν μια κατάσταση πραγμάτων, υπάρχουν και τα επιτελεστικά, μέσω των οποίων η ομιλήτρια κάνει κάτι. Π.χ. με το εκφώνημα Ευχαριστώ για τα λουλούδια, η ομιλήτρια ευχαριστεί τον ακροατή για το δώρο του, ή με το Υπόσχομαι να το θυμηθώ δίνει μια υπόσχεση. Η κατηγορία των επιτελεστικών εκφωνημάτων συχνά συνδέεται με μια κοινωνική σύμβαση, οπότε το εκφώνημα έχει εξαιρετικά συμβατικό χαρακτήρα, όπως π.χ. το Βαπτίζεται η δούλη του Θεού Θεοδώρα κατά το θρησκευτικό μυστήριο της βάπτισης επιτελεί και την πράξη της βάπτισης από τον ιερέα.

ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ - LINGUISTIC ACTS Οι γλωσσικές πράξεις επιτελούνται ρητά όταν χρησιμοποιεί κανείς μια γλωσσική έκφραση, ρηματική κυρίως, που αναφέρεται στην πράξη που επιτελείται, όπως είναι η χρήση του ρήματος υπόσχομαι στο παράδειγμα Υπόσχομαι να το θυμηθώ. Η υπόσχεση επιτελείται και υπόρρητα αν o oμιλητής πει Θα το θυμηθώ οπωσδήποτε στην κατάλληλη περίσταση επικοινωνίας, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι τα δύο εκφωνήματα έχουν την ίδια σημασία ή επικοινωνιακή βαρύτητα. Αξίζει εδώ να σημειώσουμε ότι το δεύτερο εκφώνημα, σε μια διαφορετική περίσταση επικοινωνίας, θα μπορούσε να περιγράφει μια μελλοντική κατάσταση πραγμάτων, θα μπορούσε δηλαδή να χαρακτηριστεί ως διαπιστωτικό, παρά επιτελεστικό. Για τον λόγο αυτό ο Austin, στη συνέχεια του έργου του, υποστήριξε ότι και τα διαπιστωτικά εκφωνήματα αποτελούν μια κατηγορία των επιτελεστικών, με την έννοια ότι και το να περιγράφει, να βεβαιώνει ή να δηλώνει κάτι η ομιλήτρια, είναι και αυτό ένα είδος γλωσσικής πράξης. Επομένως, κατά την εξέλιξη της θεωρίας, η διάκριση μεταξύ διαπιστωτικών και επιτελεστικών εκφωνημάτων εγκαταλείφθηκε

ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ = ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΑ = ΕΚΦΡΑΣΗ ΓΛΩΣΣΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ  1ο ΕΙΔΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΟΣ ΛΕΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ [LOCUTIONARY ACT]  Δηλώνει ένα εκφώνημα με σημασία. Το ότι η κάποιος λέει κάτι που έχει γλωσσική σημασία συνιστά από μόνο του μια πράξη, τη λεκτική 2ο ΕΙΔΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΟΣ ΠΡΟΣΛΕΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ [ILLOCUTIONARY ACT]  Προσλεκτική πράξη είναι η  πράξη που επιτελεί ο ομιλητής ενώ λέει κάτι.  Π.χ. όταν ο ομιλητής λέει Θα το θυμηθώ οπωσδήποτε, το εκφώνημά της «μετράει» ως υπόσχεση σε μια συγκεκριμένη περίσταση, ενώ σε μια άλλη μπορεί να «μετράει» ως πρόβλεψη. Το πώς «μετράει» ένα εκφώνημα αποτελεί την προσλεκτική ισχύ/δύναμή του [illocutionary force]

3ο ΕΙΔΟΣ ΕΚΦΩΝΗΜΑΤΟΣ - ΑΠΟΛΕΚΤΙΚΗ ΠΡΑΞΗ - PERLOCUTIONARY ACT  Eίναι η πράξη που επιτελεί ο ομιλητής με το να λέει κάτι το οποίο επιφέρει κάποιες συνέπειες ή αποτελέσματα στα αισθήματα, τις σκέψεις ή τις πράξεις του ακροατή της. Π.χ. το εκφώνημα Η σούπα καίει μπορεί να επιτελέσει την απολεκτική πράξη της καθυστέρησης της κατανάλωσής της στη συγκεκριμένη περίσταση, αλλά μπορεί και όχι. Ενώ η λεκτική και, κυρίως, η προσλεκτική πράξη συνδέονται άμεσα με την πρόθεση της ομιλήτριας (δηλ. τί επιδιώκει να κάνει), το αποτέλεσμα της απολεκτικής πράξης δεν εμπίπτει στον έλεγχό της. Αναγκαίος όρος για την κατανόηση ενός εκφωνήματος είναι να αναγνωρίσει ο ακροατής την προσλεκτική ισχύ/δύναμη του βάσει των συνθηκών επιτυχίας [felicity conditions] που αυτή προϋποθέτει. Για την επιτέλεση μερικών προσλεκτικών πράξεων απαραίτητη είναι η προσλεκτική υιοθέτησή τους [illocutionary uptake] από τον ακροατή. Π.χ. όταν η ομιλήτρια στοιχηματίζει λέγοντας Πάω στοίχημα 10 ευρώ ότι πάλι θα αναβάλεις τον οδοντίατρο, το στοίχημα δεν ισχύει αν ο ακροατής δεν απαντήσει Εντάξει ή Το πάω ή Μέσα.

ΓΛΩΣΣΑ = ΣΥΝΟΛΟ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΠΡΑΞΕΩΝ ΜΕ ΤΕΛΕΤΟΥΡΓΙΚΟ ΧΑΡΑΚΤΗΡΑ - AUSTIN Η συμβατικότητα της προσλεκτικής ισχύος συνδέεται επίσης με τη γλωσσική μορφή: οι καταφατικές / αποφατικές προτάσεις συνήθως έχουν την ισχύ της δήλωσης (π.χ. Η γάτα είναι στο χαλί), οι ερωτηματικές έχουν την ισχύ της αναζήτησης πληροφορίας (π.χ. Τί ώρα είναι;), οι προστακτικές έχουν την ισχύ της εντολής (π.χ. Πάρε τα ψώνια από το αυτοκίνητο). Ωστόσο, δεν υπάρχει σχέση ένα-προς-ένα μεταξύ γραμματικής δομής και προσλεκτικής ισχύος ενός εκφωνήματος. Π.χ. Η γάτα είναι στο χαλί έχει την ισχύ της προειδοποίησης σε μια περίσταση όπου μια βρώμικη και άρρωστη γάτα βρίσκεται πάνω σε ένα πανάκριβο χαλί. Τι ώρα είναι; έχει την ισχύ της επίκρισης αν εκφωνείται από τον γονιό εφήβου όταν αυτός επιστρέφει σπίτι του τις πρώτες πρωινές ώρες. Πάρε ένα σοκολατάκι έχει την ισχύ της προσφοράς, και όχι της εντολής, στην ανάλογη περίσταση επικοινωνίας.

ΕΥΘΕΙΑ - ΠΛΑΓΙΑ ΠΡΟΣΛΕΚΤΙΚΗ ΙΣΧΥ - DIRECT – INDIRECT ILLOCUTION Η παραπάνω συζήτηση συνδέεται με τη διαπίστωση ότι οι γλωσσικές πράξεις μπορούν να έχουν ευθεία και πλάγια προσλεκτική ισχύ [direct/ indirect illocution]. Π.χ. η ευθεία προσλεκτική ισχύς του εκφωνήματος Τί ώρα είναι, όπως συζητήθηκε παραπάνω, είναι η αναζήτηση πληροφορίας, ενώ η πλάγια είναι η επίκριση. Ωστόσο αυτή η εξέλιξη της θεωρίας των γλωσσικών πράξεων, για την οποία κυρίως υπεύθυνος είναι ο Searle (1969), εστιάζει περισσότερο στην πρόθεση του ομιλητή να επιτελέσει μια συγκεκριμένη γλωσσική πράξη παρά στην κοινωνική και γλωσσική σύμβαση που ακολουθείται προκειμένου να επιτελεσθεί η πράξη αυτή. Η έννοια της προθετικότητας , καθώς και της απόστασης μεταξύ του τί λέει η ομιλήτρια από το τί εννοεί, μελετάται εκτενέστερα στο πλαίσιο της θεωρίας του συνομιλιακού υπονοήματος του Grice (1975).

John Rogers Searle: Νους, Εγκέφαλος, Επιστήμη John Rogers Searle (Denver, Colorado, 1932 - ενεργός) Αμερικανός φιλόσοφος και ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Berkeley της Καλιφόρνια.  Eίναι γνωστός στην διεθνή επιστημονική κοινότητα για την συνεισφορά του στην ανάπτυξη της Φιλοσοφίας της Γλώσσας και της Φιλοσοφίας του Νου.   O Searle θεωρεί: ότι αναγκαίος όρος για την κατανόηση ενός εκφωνήματος είναι να αναγνωρίσει ο ακροατής την προσλεκτική ισχύ/δύναμη του βάσει των συνθηκών επιτυχίας [felicity conditions] που αυτή προϋποθέτει. ότι για την επιτέλεση μερικών προσλεκτικών πράξεων απαραίτητη είναι η προσλεκτική υιοθέτησή τους [illocutionary uptake] από τον ακροατή. 

SPEECH ACTS - ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ Ο Searle συνέχισε να μελετά την θεωρία των γλωσσικών πράξεων του προκατόχου του Austin και την συστηματοποίησε στο βιβλίο του SPEECH ACTS (Λεκτικές Πράξεις) το 1969.  Πήρε την ιδέα του Frege ότι μια λέξη έχει νόημα μόνο αν τοποθετηθεί σε σχέση με την σημασία όλης της πρότασης και εάν το νόημά της γίνεται αντιληπτό τόσο από τους συνομιλητές, όσο από τους ομιλητές και τους ακροατές.  Στην πραγματικότητα, ο φιλόσοφος πιστεύει ότι η ραχοκοκαλιά της γλώσσας δεν αποτελείται τόσο πολύ από τις λέξεις, αλλά από το ενιαίο σύνολο τους.  Επιπλέον, εισάγει την  "αρχή της εκφραστικότητας" (effability) σύμφωνα με την οποία πρέπει να υπάρχει αντιστοιχία μεταξύ της προσλεκτικής ισχύος και της γλωσσικής μορφής με την οποία εκφράζεται, ως εκ τούτου, ό, τι μπορεί να λεχθεί ή είναι θέλει κανείς να πει, μπορεί να ειπωθεί. Με αυτόν τον τρόπο αναμορφώνει τις προϋποθέσεις επιτυχίας των προσλεκτικών πράξεων και τις προσαρμόζει στις προθέσεις του ομιλητή.  Η άποψη του Searle είναι ότι οι προϋποθέσεις επιτυχίας δεν χρησιμοποιούνται μόνο για να υποδηλώνουν την έκβαση της πράξης, αλλά είναι οι «κανόνες» της ίδιας της πράξης, στην πραγματικότητα δηλώνει ότι «μιλώντας μια γλώσσα σημαίνει ότι κάποιος μπορεί να επιλέγει μια μορφή συμπεριφοράς που διέπεται από κανόνες · ή, για να το θέσω πιο σταθερά, να μιλάς σημαίνει να εκτελείς πράξεις σύμφωνα με ορισμένους κανόνες ».

ΟΙ ΛΕΚΤΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΤΟΥ SEARLE 1.ANTIΠΡΟΣΩΠΕΥΤΙΚΕΣ (Representative): Ο ομιλητής σχηματίζει μια πρόταση βάσει των γνώσεων και των πεποιθήσεων του και δεσμεύεται να στηρίξει την αλήθεια της πρότασης, η οποία αποτελεί την πράξη   2.ΔΕΣΜΕΥΤΙΚΕΣ (Commissive): Ο ομιλητής δεσμεύεται να επιτελέσει μία πράξη στο μέλλον, υπόσχεται ότι θα την πραγματοποιήσει σε μια άλλη στιγμή   3.ΚΑΤΕΥΘΥΝΤΙΚΕΣ (Directive): O oμιλητής προσπαθεί να ωθήσει τον άλλο συνομιλητή να εκτελέσει  (ή να μην κάνει) μια συγκεκριμένη ενέργεια (να διατάξει, να εντοπίσει, να προσκαλέσει να κάνει κάτι)  4.ΕΚΦΡΑΣΤΙΚΕΣ (Expressive): O ομιλητής εκφράζει την ψυχική του κατάσταση για να δημιουργήσει σχέσεις και να κρατήσει την επαφή του με τον συνομιλητή του (αυτές οι πράξεις είναι: εύχομαι, ευχή, ευχαρίστηση, χαιρετισμός). 5.ΔΗΛΩΤΙΚΕΣ (Declarative): Ο ομιλητής ασκεί μέσω του λόγου επιρροή και παράγει ένα αποτέλεσμα, το οποίο αποβλέπει στην δημιουργία μιας δήλωσης στο εσωτερικό ενός δεδομένου θεσμικού πλαισίου 

Γλώσσα και Νόημα Η γλώσσα θεωρείται ως σύμπλεγμα αφηρημένων αντικειμένων που καθορίζεται από περιορισμένο κατάλογο εκφράσεων ή λέξεων, κανόνων για την κατασκευή νοηματικών εναλλαγών ή αλληλοπλοκών των εκφράσεων ή των προτάσεων. Ακόμη, σε αυτόν τον κατάλογο μπορεί να περιλαμβάνονται προτάσεις και σημασίες των νοηματικών εκφράσεων που βασίζονται σε σημασιολογικά χαρακτηριστικά των λέξεων. Η έννοια της γλώσσας εξαρτάται από έννοιες, όπως όνομα, κατηγόρημα, αναφορά, νόημα και αλήθεια, πράγματα που δεν τα λαμβάνουμε υπόψη, όταν μιλάμε ή χρησιμοποιούμε την γλώσσα, αλλά μόνον όταν την θεωρητικοποιούμε. Δηλαδή, τότε μιλάμε για ομιλιακή ή γλωσσική συμπεριφορά.

ΚΑΤΗΓΟΡΗΜΑ – ΟΡΙΣΜΟΣ κατηγόρημα το [katiγórima] Ο49 : α. (γραμμ.) οι λέξεις ή η λέξη, η οποία φανερώνει εκείνο που λέγεται μέσα στην πρόταση για το υποκείμενο και που μπορεί να εκφράζεται μόνο με ρηματικό τύπο, π.χ. «ο ήλιος λάμπει» ή να αποτελείται από έναν τύπο του ρήματος “είμαι” ή άλλου συγγενικού και από ένα όνομα, επίθετο ή ουσιαστικό, π.χ. «ο Aριστείδης έγινε στρατηγός». β. (λογ.) το στοιχείο που συνιστά και χαρακτηρίζει μια έννοια, η ιδιότητα, η ενέργεια κτλ. που αποδίδεται στο υποκείμενο της κρίσης. [λόγ. < αρχ. κατηγόρημα & σημδ. γαλλ. prédicat] http://www.greek- language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/triantafyllides/search.html?lq=%CE%BA%CE%B1% CF%84%CE%B7%CE%B3%CF%8C%CF%81%CE%B7%CE%BC%CE%B1&dq=

ΝΟΗΜΑ Το νόημα μιας έκφρασης συνίσταται σε αυτό που επιτελούμε και επιτυγχάνουμε, εκφέροντας αυτή την έκφραση, σε συγκεκριμένες περιστάσεις. Περιγραφή όλου του πλαισίου αναφοράς ή συγκείμενου, το ζήτημα, συνεπώς, του γλωσσικού νοήματος βρίσκεται στην ερμηνεία ή εξήγηση του όλου πλαισίου. O Locke αναφέρει ότι το νόημα μιας λέξης συνίσταται στη νοητική οντότητα, την ιδέα που τη συνδέουμε με αντικείμενα του κόσμου που μας περιβάλλει αλλά και με άλλες ιδέες (νοητικές οντότητες) Ο Frege θεωρεί ότι η αναφορά ενός κύριου ονόματος, π.χ. Αριστοτέλης, είναι κάποιο αντικείμενο, ενώ η σημασία της πρότασης «μαθητής του Πλάτωνα και δάσκαλος του Μεγάλου Αλεξάνδρου» θέτει μία συνθήκη, την οποία πρέπει να εκπληρώνει ένα αντικείμενο, ώστε να συνιστά την αναφορά του. Ο Carnap θεωρεί ότι η αναφορά ενός γενικού όρου ή κατηγορήματος είναι κάποιο σύνολο πραγμάτων, ενώ η σημασία του συνίσταται στην αντίστοιχη ιδιότητα. Δηλαδή, η αναφορά του κατηγορήματος «άνθρωπος» είναι το σύνολο των ανθρώπων, ενώ η σημασία του είναι η ανθρώπινη ιδιότητα.

Eκφώνημα – Γλώσσα – Νόημα BHMA 3 SENSE BHMA 2 LANGUGE ΒΗΜΑ 1 Utterance

BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Austin, J. L. 1962. How To Do Things With Words. Oxford: Clarendon Press Βελούδης, Γ. 2005β. Η σημασία πριν, κατά και μετά τη γλώσσα. Αθήνα: Κριτική Grice, P. 1975. Logic and conversation. Στο Syntax and Semantics 3: Speech Acts, επιμ. P. Cole & J. Morgan, 41-58. New York: Academic Press Levinson, S. C. 1983. Pragmatics. Cambridge: Cambridge University Press Marmaridou, S. A. S. 2000. Pragmatic Meaning and Cognition. Amsterdam & Philadelphia: John Benjamins Μαρμαρίδου, Σ. Γλωσσική Πράξη: http://www.greek-language.gr/greekLang/modern_greek/tools/lexica/glossology/show.html?id=34 Searle, J. 1969. Speech Acts. Cambridge: Cambridge University Press Searle, J.Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language, Cambridge, Cambridge University press, 1969. tr. it. Atti linguistici Saggio di filosofia del linguaggio, Torino, Boringhieri, 1976 --// --The Campus War. A Sympathetic Look at the University in Agony, Harmondsworth, Penguin books, 1972 -- Expression and meaning. Studies in the theory of speech acts, Cambridge, Cambridge University Press, 1979 -- Minds, Brains and Programs, Behavioral and Brain Sciences, n. 3, 1980: 417–424 -- Menti, cervelli e programmi. Un dibattito sull'intelligenza artificiale, Milano, CLUP-CLUED, 1984 -- Intentionality. An essay in the philosophy of mind, Cambridge, Cambridge University press, 1983 -- Della intenzionalità. Un saggio di filosofia della conoscenza, Milano, Bompiani, 1985 -- Minds, Brains and Science, Cambridge, Harvard University Press, 1984 -- Mente, cervello, intelligenza, Milano, Bompiani, 1988. -- Foundation of illocutionary logic, with Daniel Vanderveken, Cambridge, Cambridge University Press, -- The Rediscovery of the Mind, Cambridge-London, The MIT press, 1992 -- La riscoperta della mente, Torino, Bollati Boringhieri, 1994

BIBΛΙΟΓΡΑΦΙΑ -- The Construction of Social Reality, New York, Free Press, 1995 -- La costruzione della realtà sociale, Milano, Edizioni di Comunità, 1996 -- The Mystery of Consciousness, New York, New York Review, 1997 -- Il mistero della coscienza, Milano, Raffaello Cortina Editore, 1998. -- Mind, Language and Society. Philosophy in the Real World, New York, Basic books, 1998 -- Mente, linguaggio, società. La filosofia nel mondo reale, Milano, Raffaello Cortina Editore, 2000 -- Rationality in Action, Cambridge, The MIT press, 2001 -- La razionalità dell'azione, Milano, Raffaello Cortina Editore, 2003 -- Consciousness and language, Cambridge, Cambridge university press, 2002 -- Liberté et neurobiologie. Reflexions sur le libre arbitre, le langage et le pouvoir politique, Paris, Grasset, 2004 -- Libertà e neurobiologia. Riflessioni sul libero arbitrio, il linguaggio e il potere politico, Milano, B. Mondadori, 2005 -- Mind. A Brief Introduction, Oxford, Oxford University Press, 2004

Ευχαριστώ από καρδιάς για την προσoχή σας ! sbekakos@uoa.gr