ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΔΙΚΑΙΟ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Ι Μ. Δ. Χρυσομάλλης Αναπληρωτής Καθηγητής

Έδρα Jean Monnet

"The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which may be made of the information contained therein."

ΟΙ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ Επί 30 περίπου χρόνια (1957 – 1987) η τροποποίηση των Συνθηκών αντιμετωπίζονταν περίπου ως ταμπού, αφού υπήρχε η πεποίθηση ότι αν ανοίγονταν μια τέτοια διαδικασία το κοινοτικό οικοδόμημα κινδύνευε με κατάρρευση. Ωστόσο, από τα μέσα της δεκαετίας του ’80 παρουσιάζεται έντονη θεσμική κόπωση, λόγω της σημαντικής αύξησης του αριθμού των Κ-μ. Έτσι, σημειώνεται η πρώτη μεγάλη τροποποίηση (ΕΕΠ, 1987) και ακολουθούν αρκετές ακόμη με τελευταία τη Συνθήκη της Λισαβόνας (2009). Οι διαδοχικές τροποποιήσεις είναι αποτέλεσμα της «αρχής της συναινετικής τροποποίησης των Συνθηκών», που οδηγεί στην υιοθέτηση κάθε φορά του «μικρότερου κοινού παρανομαστή» των προταθέντων. Όσα ζητήματα δεν συγκεντρώνουν την ομοφωνία παραπέμπονται στην επόμενη τροποποίηση. Εξάλλου, η τροποποίηση εξελίσσεται σε μια εξαιρετικά χρονοβόρα και αβέβαιη διαδικασία ιδιαίτερα αν προβλέπονται επικυρωτικά δημοψηφίσματα στα Κ-μ (Μάαστριχτ, Νίκαια, Συνταγματική Συνθήκη, Λισαβόνα)

ΟΙ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΣΥΝΘΗΚΩΝ Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη (ΕΕΠ), 1987 Συνθήκη για την Ίδρυση της ΕΕ (Συνθήκη του Μάαστριχτ), 1993 Συνθήκη του Άμστερνταμ, 1999 Συνθήκη της Νίκαιας, 2003 Τροποιητική ή Μεταρρυθμιστική Συνθήκη (Συνθήκη της Λισαβόνας), 2009

ΕΝΙΑΙΑ ΕΥΡΩΠΑΙΚΗ ΠΡΑΞΗ (ΕΕΠ) Η πρώτη μεγάλη τροποποίηση των Συνθηκών, που ονομάστηκε Ενιαία γιατί στο ίδιο νομικό κείμενο συνενώθηκαν διατάξεις, που αφορούσαν τόσο τις Κοινότητες όσο και την ΕΠΣ. Ειδικότερα: Σκοπός η ολοκλήρωση της Κοινής Αγοράς, Εκδήλωση ισχυρής πολιτικής βούλησης, ορόσημο 1992, εγκατάλειψη της εφαρμογής του Συμβιβασμού του Λουξεμβούργου, Δειλή αύξηση των νομοθετικών αρμοδιοτήτων του Ευρ.Κοινβ (διαδικασία συνεργασίας), ίδρυση του Πρωτοδικείου, Νέα παραχώρηση αρμοδιοτήτων στην Κοινότητα στους τομείς του περιβάλλοντος, της έρευνας και τεχνολογικής ανάπτυξης και της οικονομικής και κοινωνικής συνοχής. Ένταξη της ΕΠΣ στις Συνθήκη, χωρίς αλλαγή της διακυβερνητικής της φύσης. Οριστική νόθευση του υπερεθνικού χαρακτήρα των ευρωπαϊκών θεσμών. Συνύπαρξη υπερεθνικών και διακυβερνητικών στοιχείων.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΑΑΣΤΡΙΧΤ Η επίτευξη του στόχου της ολοκλήρωσης της Ενιαίας Εσωτερικής Αγοράς (1992) έδωσε το έναυσμα για την κίνηση προς την πολιτική ενοποίηση και την αποκατάσταση της συνοχής των ευρωπαϊκών με την ίδρυση της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδρύεται η Ευρωπαϊκή Ένωση (ΕΕ) που λειτουργεί ως «ο πόλος ή η υπερδομή εκείνη στην οποία συνενώνονται όλες οι μορφές των σχέσεων μεταξύ των Κ-μ (ΕΚ, ΕΠΣ και ΕΜΣ) κάτω από ένα ενιαίο νομικό και θεσμικό πλαίσιο, ενώ μετεξελίσσονται κατάλληλα». Τα Κ-μ όμως δεν ήταν έτοιμα να υπερβούν τη διάκριση σε υπερεθνικές και διακυβερνητικές δομές της συνεργασίας. Έτσι, η συνύπαρξη αυτή παραμένει και βαθαίνει στο πλαίσιο της Ένωσης.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΑΑΣΤΡΙΧΤ Για να εξυπηρετηθεί η συνύπαρξη αυτή δημιουργείται η κατά πυλώνες δομή, αφού η Ένωση, που λειτουργεί ως υπερδομή (αέτωμα) στηρίζεται σε τρείς πυλώνες: στις Κοινότητες, 1ος και υπερεθνικός πυλώνας, στην ΚΕΠΠΑΑ, 2ος διακυβερνητικός πυλώνας και στην ΣΔΕΥ, 3ος διακυβερνητικός πυλώνας. Η Κοινή Εξωτερική Πολιτική και Πολιτική Ασφάλειας και Άμυνας (ΚΕΠΠΑΑ) είναι η εξέλιξη της ΕΠΣ, χωρίς πάντως να αλλάξει η διακυβερνητική της φύση και κατ’ επέκταση χωρίς να εξελιχθεί σε μια πραγματική κοινή εξωτερική πολιτική. Η Συνεργασία στη Δικαιοσύνη και στις Εσωτερικές Υποθέσεις (ΣΔΕΥ) είναι νέο αντικείμενο συνεργασίας μεταξύ των Κ-μ, που δημιουργήθηκε από την ανάγκη συνεργασίας λόγω του ανοίγματος των συνόρων και της πτώσης των ανατολικών καθεστώτων (διελεύσεις από τα σύνορα, καταπολέμηση της διεθνούς εγκληματικότητας κα). Η ΣΔΕΥ αναφερόμενη στη δημόσια τάξη έλαβε διακυβερνητικό χαρακτήρα.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΜΑΑΣΤΡΙΧΤ Δημιουργείται ο θεσμός της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας σε μια κίνηση προς την πολιτική ενοποίηση Στον κοινοτικό πυλώνα συμβαίνουν οι εξής αλλαγές: (α) Το ΕΜΣ εξελίσσεται σε μια Οικονομική και Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ), προσλαμβάνει υπερεθνικό χαρακτήρα και εντάσσεται στην κοινοτική – υπερεθνική μέθοδο. (β) Μια νέα μεγάλη παραχώρηση αρμοδιοτήτων συντελείται (παιδεία, υγεία, πολιτισμός, διευρωπαϊκά δίκτυα κα) που συνοδεύεται από την αρχή της επικουρικότητας που είναι προορισμένη να λειτουργήσει ως ανάχωμα στη διαρκή επέκταση των αρμοδιοτήτων της Κοινότητας. Η αύξηση των αρμοδιοτήτων της Κοινότητας σε τομείς πέραν της οικονομίας οδηγεί και σε αλλαγή της ονομασίας της από ΕΟΚ σε ΕΚ. (β) Σημαντικές θεσμικές αλλαγές συντελούνται με κυριότερη την αύξηση των νομοθετικών αρμοδιοτήτων του Ευρ.Κοινβ μέσω της υιοθέτησης της διαδικασίας συναπόφασης Συμβουλίου - Ευρ.Κοινβ

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ Προδιαγεγραμμένη τροποποίηση, αφού η Συνθήκη του Μάαστριχτ προέβλεπε την τροποποίηση διατάξεων της δύο χρόνια μετά τη θέση της ισχύ. Βασική στόχευση η προετοιμασία της Ένωσης για τη μεγαλύτερη διεύρυνση της ιστορίας της. Στο πλαίσιο αυτό έπρεπε να αντιμετωπισθούν θεσμικά ζητήματα (σύνθεση οργάνων, ειδική πλειοψηφία, προεδρεία) καθώς και αυτό της αναγκαίας ευελιξίας. Στο ζήτημα των θεσμικών τροποποιήσεων μικρή πρόοδος σημειώθηκε, λόγω των αντιθέσεων μεταξύ των Κ-μ (μεγάλων – μικρών). Ωστόσο συνεχίστηκε η αύξηση των αρμοδιοτήτων του Ευρ.Κοινβ μέσω της διεύρυνσης του πεδίου εφαρμογής της συναπόφασης και της αποφασιστικής εμπλοκής του στη διαδικασία διορισμού της Επιτροπής.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΟΥ ΑΜΣΤΕΡΝΤΑΜ Για την ενίσχυση της ευελιξίας της Ένωσης καθιερώνεται «η ενισχυμένη (στενότερη) συνεργασία», στην οποία υπό προϋποθέσεις μπορούν να καταφύγουν ορισμένα Κ-μ, που επιθυμούν να εμβαθύνουν την συνεργασία τους και εμποδίζονται λόγω της απαιτούμενης ομοφωνίας. Ο σεβασμός της Δημοκρατίας, των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Κράτους Δικαίου αναγορεύονται σε αρχές της Ένωσης και κριτήριο για την προσχώρηση νέων Κ-μ, ενώ προβλέπεται διαδικασία επιβολής κυρώσεων σε Κ-μ σε περίπτωση σοβαρής και διαρκούς παραβίασης. Διασπάται ο 3ος Πυλώνας και τμήμα του (Άσυλο, μετανάστευση, θεωρήσεις κεκτημένο Schengen κα) εντάσσεται στην κοινοτική – υπερεθνική μέθοδο αυξάνοντας τις κοινοτικές αρμοδιότητες, ενώ ότι απομένει στο 3ο Πυλώνα ονομάζεται Αστυνομική και Δικαστική Συνεργασία στις Ποινικές Υποθέσεις. Αποσαφηνίζεται η εφαρμογή των αρχών της επικουρικότητας και της αναλογικότητας, μέσω ειδικού Πρωτοκόλλου που προσαρτάται στις Συνθήκες.

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΝΙΚΑΙΑΣ Συνέχιση της θεσμικής προετοιμασίας της Ένωσης για τη διεύρυνση με ρυθμίσεις μεταβατικού κυρίως χαρακτήρα. Σύνθεση Επιτροπής: ένας Επίτροπος ανά Κ-μ (υποχώρηση μεγάλων) Ειδική Πλειοψηφία: εισαγωγή 3ης προϋπόθεσης για τη συγκρότηση ειδικής πλειοψηφίας το 62% του πληθυσμού (υποχώρηση των μικρών) Επεκτάθηκε η δυνατότητα ενισχυμένης συνεργασίας και στην ΚΕΠΠΑ και κατάργηση της ομοφωνίας ως προϋπόθεσης για τη συγκρότησή της. Παράλληλη κίνηση διαδικασία για την υιοθέτηση του Ευρωπαϊκού Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, που λόγω κυρίως της αντιθέσεως του ΗΒ δεν πήρε νομικά δεσμευτική μορφή και δεν ενσωματώθηκε στη Συνθήκη

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ Μετά την απόρριψη της Συνταγματικής Συνθήκης η ΕΕ εισήλθε «σε φάση περισυλλογής», που έληξε το 2007, όταν την Προεδρεία της Ένωσης ανέλαβε η Γερμανία και οι συζητήσεις για την τροποποίηση των Συνθηκών αναθερμάνθηκαν και κατέληξαν την ίδια χρονιά στην Τροποιητική ή Μεταρρυθμιστική Συνθήκη (Συνθήκη της Λισαβόνας), που τέθηκε σε ισχύ μετά από περιπέτειες το 2009. Οι κυριότερες καινοτομίες της νέας Συνθήκης είναι: Η επιστροφή στην παραδοσιακή μέθοδο αναθεώρησης των Συνθηκών και η εγκατάλειψη της ιδέας του Συντάγματος. Έτσι, οι Συνθήκες δεν αντικαθίστανται από μία νέα αλλά τροποποιούνται ουσιωδώς και παραμένουν (ΣΕΕ και ΣΛΕΕ αποτελεί τροποποίηση της Συνθήκης ΕΚ). Εγκαταλείπονται όλοι εκείνοι οι συμβολισμοί της Συνταγματικής Συνθήκης (Ύμνος, Σημαία, ΥΠΕΞ της ΕΕ, ευρωπαϊκός νόμος κα), χωρίς να αλλάξει ουσιωδώς το περιεχόμενο των διατάξεων (η Συνθήκη της Λισαβόνας είναι το Σύνταγμα με άλλο format)

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ (απορριφθείσα) Οι διαδοχικές τροποποιητικές διαδικασίες έδειξαν ότι οι Διακυβερνητικές Διασκέψεις ως βασική τροποποιητική διαδικασία άγγιξαν τα όρια τους. Έτσι, το 2001 (Λάκεν) αποφασίστηκε, χωρίς να αμφισβητηθούν οι εξουσίες των Κ-μ ως κύριων (κυρίαρχων) των Συνθηκών, το περιεχόμενο της νέας Συνθήκης, που θα έπρεπε να αντικαταστήσει και να απλοποιήσει τις Συνθήκες προς την κατεύθυνση της πολιτικής ενοποίησης, να διαπραγματευθεί από ένα ευρύτερης εκπροσώπησης σώμα (εκπρόσωποι κυβερνήσεων, εθνικών κοινοβουλίων, Ευρ.Κοινβ, θεσμικών οργάνων κα) που ονομάσθηκε «Συνέλευση για το μέλλον της Ευρώπης». Το κείμενο στο οποίο κατέληξε ονομάσθηκε Σχέδιο Ευρωπαϊκής Συνταγματικής Συνθήκης έγινε αποδεκτό το 2003 (Θεσ/νίκη) και υπογράφηκε το 2004 στη Ρώμη. Η Συνταγματική Συνθήκη προέβλεπε:

ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΣΥΝΘΗΚΗ (απορριφθείσα) Αντικατάσταση των Συνθηκών (ΣΕΕ, Συνθ.ΕΚ) από μια νέα Συνθήκη με μικρότερο αριθμό άρθρων (απλοποίηση) και εγγύτερα στη συνταγματική λογική. Κατάργηση του δυισμού Κοινότητας/Ένωσης και διαδοχή (απορρόφηση) των Κοινοτήτων από την Ένωση, που ως μόνη οντότητα αποκτά νομική προσωπικότητα. Κατάργηση των πυλώνων και αποκατάσταση της συνοχής στη δομή της Ένωσης κάτω από την κοινοτική – υπερεθνική μέθοδο (εξαίρεση η ΚΕΠΠΑΑ). Αναγνώριση της νομικής δεσμευτικότητας του Χάρτη και ενσωμάτωση των διατάξεών του στη Συνθήκη. Πρόβλεψη ρήτρας εθελούσιας εξόδου από την Ένωση. Μεγάλος αριθμός συμβολισμών (Σύνταγμα, ΥΠΕΞ ΕΕ, ύμνος, σημαία, ευρωπαϊκός νόμος και νόμος-πλαίσιο) κρατικής προέλευσης. Μεγάλος αριθμός θεσμικών αλλαγών Η Συνταγματική Συνθήκη κατ’ ουσία απορρίφθηκε και ουδέποτε τέθηκε σε ισχύ μετά την αρνητική έκβαση των επικυρωτικών δημοψηφισμάτων στη Γαλλία και την Ολλανδία το 2005

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ Μία και μόνη οντότητα: η Ευρωπαϊκή Ένωση. Καταργείται ο δυισμός Κοινότητες/Ένωση και η Ένωση διαδέχεται την Κοινότητα και αποκτά νομική προσωπικότητα. Καταργείται η κατά πυλώνες δομή και αποκαθίσταται η συνοχή της Ένωσης με μόνη εξαίρεση την ΚΕΠΠΑΑ. Καταργείται ο 3ος Πυλώνας και αποκαθίσταται η ενότητα του ΧΕΑΔ στο πλαίσιο της υπερεθνικής – κοινοτικής μεθόδου. Ορίζονται οι αξίες, οι αρχές και οι στόχοι της Ένωσης συνολικά. Ενισχύεται η προστασία των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ορίζεται η νομική δεσμευτικότητα του Χάρτη και προβλέπεται η προσχώρηση της Ένωσης στην ΕΣΔΑ) και ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας της ευρωπαϊκής ενοποίησης Γίνεται εννοιολογική οριοθέτηση και κατηγοριοποίηση των αρμοδιοτήτων της Ένωσης (αποκλειστικές – συντρέχουσες – υποστηριχτικές) και ενισχύεται η τήρηση της αρχής της επικουρικότητας

ΣΥΝΘΗΚΗ ΤΗΣ ΛΙΣΑΒΟΝΑΣ Ανανεώνεται το θεσμικό πλαίσιο της Ένωσης προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της αποτελεσματικότητας και της δημοκρατίας. Αποκαθίσταται η συνοχή της έννομης τάξης της Ένωσης και επιχειρείται η απλοποίηση των νομικών πράξεων και διαδικασιών. Προβλέφθηκε η δυνατότητα αποχώρησης (εθελούσια έξοδος) Κ-μ από την Ένωση

ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ

1. Από το 1987 έως και τις μέρες μας εξελίσσεται μια διαρκής και μακρόσυρτη διαδικασία τροποποίησης των Συνθηκών, Σε ποιους λόγους οφείλεται κατά τη γνώμη σας; 2. Τι γνωρίζεται για την κατά πυλώνες δομή της Ένωσης, τι εξυπηρέτησε και πότε καταργήθηκε;