ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΡΑΚΗΣ ΤΟΜΕΑΣ ΔΙΕΘΝΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΑ ΣΤΟ ΔΙΕΘΝΕΣ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΙΚΟ ΔΙΚΑΙΟ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Έδρα Jean Monnet

"The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsi­ble for any use which may be made of the information contained therein."

ΘΕΜΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΕΣ-ΕΝΩΣΙΑΚΕΣ ΕΛΕΥΘΕΡΙΕΣ ΚΑΙ ΕΝΕΡΓΕΙΑ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΑΡΓΑΛΙΑΣ Διδάκτωρ Νομικής, Δικηγόρος

ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΠΛΑΙΣΙΟ ΑΝΑΛΥΣΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΕΡΓΑΖΟΜΕΝΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗΣ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΥΠΗΡΕΣΙΩΝ ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΩΝ ΚΑΙ ΠΛΗΡΩΜΩΝ ΣΤΟ ΔΙΚΑΙΟ ΤΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΑΡΧΕΣ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ

Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων: Αφορά μόνο φυσικά πρόσωπα (μισθωτοί) Δύο κατηγορίες Εργαζόμενοι (Αρ. 45επ. ΣΛΕΕ) Αφορά μόνο φυσικά πρόσωπα (μισθωτοί) Εγκατάσταση (Αρ. 49επ. ΣΛΕΕ) Αφορά και φυσικά πρόσωπα (αυτοαπασχολούμενους) και εταιρείες υπό την έννοια του ΣΛΕΕ 54 Εταιρείες (Αρ. 54 ΣΛΕΕ): Νομικά πρόσωπα (αστικά ή εμπορικά) με έδρα (καταστατική ή πραγματική) σε Κράτος – Μέλος

Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων πεδίο εφαρμογής Ελεύθερη κυκλοφορία προσώπων πεδίο εφαρμογής Στις περιπτώσεις που ο διακινούμενος επιδιώκει έναν οικονομικό (κερδοσκοπικό) σκοπό Η κατάσταση παρουσιάζει κάποιο στοιχείο διασυνοριακότητας Μια αμιγώς εσωτερική έννομη σχέση διέπεται από τους κανόνες του εθνικού δικαίου Τα παραπάνω σχετικοποιήθηκαν μετά την εισαγωγή της Ευρωπαϊκής Ιθαγένειας

Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζομένων Φορείς του δικαιώματος Έννοια εργαζομένου (ΔΕΚ, 66/85, Lawrie-Blum) : «κάποιος που για μια ορισμένη χρονική περίοδο παρέχει για λογαριασμό άλλου και σύμφωνα με τις εντολές του υπηρεσίες, για τις οποίες λαμβάνει ως αντάλλαγμα μια αμοιβή»

Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζομένων Στοιχεία έννοιας εργαζομένου Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζομένων Στοιχεία έννοιας εργαζομένου α. Η παροχή υπηρεσιών: «πραγματικών και γνήσιων οικονομικών δραστηριοτήτων, που δεν είναι τόσο περιορισμένες ώστε να παρουσιάζονται ως εντελώς ασήμαντες και μη ουσιώδεις» β. Η παροχή υπηρεσιών υπό τις εντολές άλλου: ο εργαζόμενος, ως μισθωτός ή υπάλληλος, προσφέρει τις υπηρεσίες του ευρισκόμενος κάτω από ένα γνήσιο διευθυντικό δικαίωμα του εργοδότη του

Στοιχεία Έννοιας Εργαζομένου γ. Η αμοιβή ως αντάλλαγμα των προσφερόμενων υπηρεσιών: Η ύπαρξη αμοιβής είναι αυτή που θεμελιώνει την ύπαρξη οικονομικής δραστηριότητας. Το ύψος της αμοιβής άλλα και το είδος αυτής είναι αδιάφορα.

Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζομένων- Το περιεχόμενο της ελευθερίας Υλοποίηση της ελευθερίας σε τρία επίπεδα: Τίθεται ως θεμέλιό της η αρχή της μη διάκρισης λόγω ιθαγενείας μεταξύ των εργαζομένων πολιτών της ΕΕ Απαριθμούνται, κατά τρόπο μη εξαντλητικό, τα βασικά δικαιώματα, που συνεπάγεται η ελεύθερη κυκλοφορία των εργαζομένων Παρέχεται η αναγκαία νομοθετική εξουσιοδότηση στα όργανα της Ένωσης, για να αποσαφηνίσουν το περιεχόμενο της ελεύθερης κυκλοφορίας με πράξεις του παραγώγου δικαίου

Περιεχόμενο Οι εργαζόμενοι μπορούν να: α) αποδέχονται κάθε πραγματική προσφορά εργασίας, β) να διακινούνται ελεύθερα για τον σκοπό αυτό εντός της επικρατείας των κρατών μελών, γ) να διαμένουν σε ένα από τα κράτη μέλη με τον σκοπό να ασκούν εκεί ορισμένη εργασία δ)να παραμένουν στην επικράτεια ενός κράτους μέλους και μετά την άσκηση σ’ αυτό ορισμένης εργασίας

Ελεύθερη κυκλοφορία εργαζομένων Άμεση διάκριση: Διαφορετική μεταχείριση μεταξύ προσώπων ευρισκομένων σε μια σχετικώς όμοια κατάσταση ρητώς επί τη βάσει της ιθαγενείας. (ΔΕΚ C- 185/96) Έμμεση διάκριση: Διαφορετική μεταχείριση μεταξύ προσώπων ευρισκομένων σε μια σχετικώς όμοια κατάσταση επί τη βάσει ενός φαινομενικά ουδέτερου λόγου (η βάση της διάκρισης δεν είναι η ιθαγένεια). (ΔΕΚ C-237/94) π.χ. κατοικία, γλώσσα Μη διακρίνοντα μέτρα:απαγόρευση κάθε εμποδίου ανεξάρτητα εάν αποτελεί άμεση ή έμμεση διάκριση (ΔΕΚ C-415/93)

Περιορισμοί Αρ. 45(3) ΣΛΕΕ Δημόσια τάξη = κανόνες που τίθενται κυριαρχικά από το κράτος και διασφαλίζουν την ευταξία σε εσωτερικό και εξωτερικό επίπεδο Δημόσια ασφάλεια = παρακώλυση λειτουργίας των κρατικών θεσμών και των δημοσίων υπηρεσιών – προσβολή στρατιωτικών συμφερόντων Δημόσια υγεία = επιδημίες Ερμηνεύονται στενά και εφαρμόζεται και η αρχή της αναλογικότητας

Επιτακτικοί λόγοι γενικού συμφέροντος Απαγόρευση φοροδιαφυγής 2. Η προστασία του εθνικού συστήματος κοινωνικής ασφάλισης 3. Η αποφυγή καταχρηστικής χρησιμοποίησης πανεπιστημιακών τίτλων Αρχή της αναλογικότητας

Απασχόληση στη Δημόσια Διοίκηση Άρθρο 45 παρ. 4 εξαίρεση Απασχόληση στη Δημόσια Διοίκηση Άρθρο 45 παρ. 4 εξαίρεση Απασχόληση στη δημόσια διοίκηση Θέση απασχολήσεως προϋποθέτει ειδική σύνδεση του κατόχου της με το κράτος Άσκηση αρμοδιοτήτων δημόσιας εξουσίας Ανάθεση στον κάτοχο της θέσης καθηκόντων γενικού κρατικού συμφέροντος Π.χ. στρατός, σώματα ασφαλείας, φορολογικές υπηρεσίες αλλά και θέσεις που παρέχουν την αρμοδιότητα έκδοσης μονομερών διοικητικών πράξεων,

Ελευθερία Εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών - Έννοια εγκατάστασης Κατά το άρθρο 49 ΣΛΕΕ: «Η ελευθερία εγκαταστάσεως περιλαμβάνει την ανάληψη και την άσκηση μη μισθωτών δραστηριοτήτων, καθώς και τη σύσταση και τη διαχείριση επιχειρήσεων, και ιδίως εταιρειών κατά την έννοια του ά. 54 παρ. 2, σύμφωνα με τις προϋποθέσεις, που ορίζονται από τη νομοθεσία της χώρας εγκαταστάσεως για τους δικούς της υπηκόους»

Έννοια της εγκατάστασης Οικονομική δραστηριότητα Άσκηση μη μισθωτών δραστηριοτήτων Άσκηση κατά συνεχή και σταθερό τρόπο Ύπαρξη διασυνοριακού στοιχείου

Έννοια της υπηρεσίας Άρθρο 56 ΣΛΕΕ: «οι περιορισμοί της ελεύθερης παροχής υπηρεσιών στο εσωτερικό της Ένωσης απαγορεύονται όσον αφορά τους υπηκόους των κρατών μελών, που είναι εγκατεστημένοι σε κράτος μέλος άλλο από εκείνο του αποδέκτη της παροχής» Άρθρο 57 ΣΛΕΕ προβλέπει: «…εκείνος που παρέχει υπηρεσία δύναται για την εκτέλεση αυτής να ασκήσει προσωρινά τη δραστηριότητά του στο κράτος μέλος όπου παρέχεται η υπηρεσία με τους ίδιους όρους που

Έννοια της υπηρεσίας το κράτος αυτό επιβάλλει στους δικούς του υπηκόους» Άρθρο 57 ΣΛΕΕ «ως υπηρεσίες νοούνται οι παροχές που κατά κανόνα προσφέρονται αντί αμοιβής, εφόσον δεν διέπονται από τις διατάξεις τις σχετικές με την ελεύθερη κυκλοφορία των εμπορευμάτων, των κεφαλαίων και των προσώπων».

Έννοια της υπηρεσίας Υπηρεσίες νοούνται οι παροχές που κατά κανόνα προσφέρονται αντί αμοιβής Ύπαρξη διασυνοριακού στοιχείου (άλλο το κράτος του παρέχοντος την υπηρεσία και άλλο το κράτος του αποδέκτη της υπηρεσίας) Προσωρινότητα οικονομικής δραστηριότητας Επικουρικός χαρακτήρας ελευθερίας Εφόσον δεν διέπεται από τις διατάξεις των υπολοίπων ελευθεριών  

Παραδείγματα υπηρεσιών Άρθρο 57 ΣΛΕΕ, Οι υπηρεσίες περιλαμβάνουν ιδίως: Βιομηχανικές δραστηριότητες Εμπορικές δραστηριότητες Βιοτεχνικές δραστηριότητες Δραστηριότητες ελευθέρων επαγγελμάτων

Ελευθερία εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών – Φορείς Δικαιώματος Φυσικά πρόσωπα, υπήκοοι των κρατών μελών Φυσικά πρόσωπα υπήκοοι, τρίτων κρατών (π.χ. μέλη οικογενειών) Νομικά πρόσωπα: Κατά την έννοια του ά. 54 ΣΛΕΕ ως τέτοια θεωρούνται Εταιρείες αστικού ή εμπορικού δικαίου, Συνεταιρισμοί και άλλα Νομικά Πρόσωπα Δημοσίου ή Ιδιωτικού δικαίου, με εξαίρεση εκείνα που δεν επιδιώκουν κερδοσκοπικό σκοπό

Ελευθερία εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών – Φορείς Δικαιώματος 1.Φυσικά πρόσωπα – Άσκηση των ελευθεριών – ιθαγένεια κράτους μέλους 2.Νομικά Πρόσωπα Πρώτον, να έχουν συσταθεί σύμφωνα με τη νομοθεσία ενός κράτους μέλους και Δεύτερον, να έχουν την καταστατική τους έδρα ή την κεντρική διοίκηση ή την κύρια εγκατάστασή τους εντός της Ένωσης

Περιεχόμενο προστασίας ελευθερίας εγκατάστασης Αναφέρεται Στην ανάληψη και άσκηση μη μισθωτών υπηρεσιών Στη σύσταση και διαχείριση εταιρειών Ειδικότερα Δικαίωμα Συστάσεως, Δικαίωμα ιδρύσεως δευτερεύουσας εγκατάστασης, Δικαίωμα άσκησης επικουρικών δραστηριοτήτων

Ελεύθερη παροχή υπηρεσιών - Περιεχόμενο ελευθερίας Η ελεύθερη παροχή των υπηρεσιών περιλαμβάνει: Το δικαίωμα πρόσβασης στην αγορά των υπηρεσιών κράτους μέλους από υπηκόους και εταιρείες που είναι εγκατεστημένοι σε άλλο κράτος μέλος, Το δικαίωμα της απρόσκοπτης άσκησης της παροχής, Το δικαίωμα να διατηρεί στο κράτος μέλος υποδοχής μια ορισμένη υποδομή, στο μέτρο που αυτή είναι απαραίτητη για την εκπλήρωση της παροχής, χωρίς να εμπίπτει στην ελευθερία εγκαταστάσεως.

Περιεχόμενο προστασίας των δύο ελευθεριών Κατάργηση και απαγόρευση 1.Άμεσης διάκριση = περιορισμός βάσει ιθαγένειας 2. Έμμεσης διάκρισης = διατάξεις που δεν διακρίνουν βάσει της ιθαγένειας 3. Μη διακρίνοντα μέτρα = το στοιχείο της διάκρισης δεν είναι απαραίτητο, εφαρμόζεται άνευ διακρίσεων αλλά παρακωλύει την ελευθερία εγκατάστασης

Ελευθερία εγκατάστασης και παροχής υπηρεσιών – Εξαιρέσεις και περιορισμοί Άσκηση Δημόσιας Εξουσίας (Άρθρο 51 ΣΛΕΕ και 62 ΣΛΕΕ) Η εξαίρεση πρέπει να ερμηνευθεί στενά Μόνο δραστηριότητες που αφορούν ευθεία και συγκεκριμένη σύνδεση με την άσκηση δημόσιας εξουσίας Περιορισμοί: Δημόσια υγεία, δημόσια τάξη, δημόσια ασφάλεια (Άρθρο 52 και 62 ΣΛΕΕ) – έλεγχος βάσει αρχής της αναλογικότητας

Περιορισμοί Επιτακτικοί λόγοι γενικού συμφέροντος 1. Εθνικά μέτρα που δικαιολογούνται να εφαρμόζονται χωρίς διακρίσεις 2. Αρχή της αναλογικότητας Π.χ. Η προστασία των εργαζομένων, η προστασία των πιστωτών, η απαγόρευση της φοροαποφυγής, η αποτελεσματικότητα των φορολογικών ελέγχων, οι σκοποί πολιτιστικής πολιτικής

Εφαρμογή ελευθερίας εγκαταστάσεως και υπηρεσιών στην ενέργεια C-347/06 ASM Brescia SpA v. Commune di Rodengo Salano Στο μέτρο που μια σύμβαση παραχωρήσεως παρουσιάζει βέβαιο διασυνοριακό ενδιαφέρον, η σύναψη, χωρίς καμία διαφάνεια, της συμβάσεως αυτής με επιχείρηση εγκατεστημένη στο κράτος μέλος της αναθέτουσας αρχής συνιστά διαφορετική μεταχείριση εις βάρος των επιχειρήσεων που πιθανώς ενδιαφέρονται για τη σύμβαση αυτή και είναι εγκατεστημένες σε άλλο κράτος μέλος(σκ. 59)

Συνέχεια απόφασης Μια τέτοια διαφορετική μεταχείριση η οποία, αποκλείοντας όλες τις επιχειρήσεις που είναι εγκατεστημένες σε άλλο κράτος μέλος, επηρεάζει δυσμενώς κυρίως τις επιχειρήσεις αυτές, αν δεν δικαιολογείται από αντικειμενικές περιστάσεις, συνιστά έμμεση δυσμενή διάκριση λόγω ιθαγενείας, η οποία απαγορεύεται από τα άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ (νυν 49 και 56 ΣΛΕΕ) (σκ. 60 της απόφασης)

C-231/03 Metano v Comune di Cingia de Botti Τα άρθρα 43 ΕΚ και 49 ΕΚ απαγορεύουν την ανάθεση σύναψης συμβάσεως παραχώρησης για τη διαχειριση της δημόσιας υπηρεσίας φυσικού αερίου σε εταιρία η οποία ελέγχεται από το δημόσιο και στο κεφάλαιο της συμμετέχει και ο Δήμος Η ανάθεση πρέπει να ανταποκρίνεται σε απαιτήσεις διαφάνειας Πρέπει να δίνονται ευκαιρίες σε οποιαδήποτε επιχείρηση κράτους μέλους να εκδηλώσει το ενδιαφερον της αν η ανάθεση αυτή δεν ανταποκρίνεται σε απαιτήσεις διαφάνειας (σκ. 29)

C-58/99 Επιτροπή/Ιταλία Αποκλεισμός από την άσκηση ορισμένων έργων επαγγελματιών που εγκαταστάθηκαν προσφάτως στην Ιταλία Υπήρχε η προϋπόθεση εγγραφής στα μητρώα που προβλέπονται από το νόμο επί τουλάχιστον μια πενταετία για μελετητικά, συμβουλευτικά, κλπ. καθήκοντα Παραβίαση ελεύθερης εγκατάστασης και ελεύθερης παροχής υπηρεσιών

Ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων και πληρωμών Διατάξεις για την ελεύθερη κυκλοφορία των κεφαλαίων τυποποιούνται στην ιδρυτική συνθήκη ΣΕΟΚ Η εν λόγω κοινοτική ελευθερία διαμορφώθηκε σταδιακά Αλλαγή Συνθηκών =  Το σημαντικό βήμα έγινε το 1988 με την έκδοση της Οδηγίας 88/361/ΕΟΚ (πλήρης απελευθέρωση της κίνησης των κεφαλαίων)

Έννοια κίνησης κεφαλαίων Η έννοια της «κίνησης κεφαλαίων» και των πληρωμών δεν προσδιορίζεται από τη Συνθήκη Δεν κατέστη δυνατή η συμφωνία για ένα ενιαίο ορισμό Κίνηση κεφαλαίων = μεταφορά αξιών αποτιμητών σε χρήμα μεταξύ κρατών μελών ή μεταξύ κρατών μελών και τρίτων χωρών με επενδυτικό σκοπό, π.χ. άμεσες επενδύσεις, αποκτήσεις ακινήτων, συμμετοχή σε επιχειρήσεις, χορήγηση πιστώσεων

Έννοια πληρωμών Πληρωμή συνιστά η μεταφορά τραπεζογραμματίων, μεταλλικών νομισμάτων ή επιταγών, η οποία ανταποκρίνεται σε υποχρέωση πληρωμής που απορρέει από συναλλαγή στον τομέα της κυκλοφορία των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών Η πληρωμή σχετίζεται με την προμήθεια ενός αγαθού ή την παροχή μιας υπηρεσίας

Φορείς Δικαιώματος Αφορά όσους έχουν την ιθαγένεια ενός κράτους μέλους ή την κατοικία τους εντός της επικράτειας της Ένωσης αλλά και υπηκόους τρίτων κρατών που έχουν την κατοικία τους εκτός της επικράτεια της Ένωσης Η ευνοϊκή στάση (υπήκοοι τρίτων χωρών) υπαγορεύτηκε από την ανάγκη ενίσχυσης του ευρώ – νομισματική ένωση Αποδέκτες – Κράτη μέλη

Περιεχόμενο ελευθερίας Απαγορεύεται οποιοσδήποτε περιορισμός στην κίνηση κεφαλαίων και πληρωμών τόσο μεταξύ κρατών μελών όσο και μεταξύ κρατών μελών και τρίτων χωρών άμεσες διακρίσεις, έμμεσες διακρίσεις, μη διακρίνοντα μέτρα

Περιορισμοί Άρθρο 65 ( μεταξύ των κρατών μελών) Εφαρμογή φορολογικών διατάξεων για φορολογούμενους που δεν βρίσκονται στην ίδια κατάσταση Εφαρμογή και αποφυγή παραβάσεων φορολογικής νομοθεσίας Λόγοι διοικητικής ή στατιστικής ενημέρωσης, Δημόσια τάξη ή Δημόσια ασφάλεια Επιτακτικοί λόγοι δημοσίου συμφέροντος

Η περίπτωση της ιδιωτικοποίησης των επιχειρήσεων Ο όρος ιδιωτικοποίηση χρησιμοποιείται για να υποδηλωθεί η μεταβίβαση μιας αρμοδιότητας ή επιχείρησης από τον δημόσιο στον ιδιωτικό τομέα, που μπορεί να γίνει με διάφορες μορφές Λόγοι Εξοικονόμηση εσόδων – Τα ποσά που εξοικονομούνται μπορούν να διατεθούν σε παραγωγικές επενδύσεις Κάλυψη ελλειμμάτων των κρατών

Συνέχεια Αρχές δεκαετίας 1990 = ΕΕ - αύξηση της ανταγωνιστικότητας της Ευρωπαϊκής Οικονομίας και η εξασφάλιση κοινωνικού κράτους Στον τομέα της ενέργειας πραγματοποιήθηκαν ιδιωτικοποιήσεις

ΜΟΡΦΕΣ Οι κυριότερες μέθοδοι 1) Η δημόσια διαπραγμάτευση στις αγορές κεφαλαίων 2) Η πώληση σε στρατηγικούς επενδυτές 3) Η διάθεση μετοχών σε στελέχη και εργαζομένους 4) Η άμεση πώληση περιουσιακών στοιχείων.

Υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος οι επιχειρήσεις που είναι επιφορτισμένες με τη διαχείριση γενικού οικονομικού συμφέροντος ή που έχουν χαρακτήρα δημοσιονομικού μονοπωλίου, υπόκεινται στους κανόνες της παρούσας συνθήκης, ιδίως στους κανόνες ανταγωνισμού κατά το μέτρο που δεν εμποδίζεται η ιδιαίτερη αποστολή που τους έχει ανατεθεί. (Άρθρο 106 ΣΛΕΕ)

C-58/99, 23.05.2000 Επιτροπή /Ιταλικής Δημοκρατίας Ιταλική νομοθεσία προέβλεπε «ειδικές εξουσίες» που ανατίθενται στο κράτος και τους δημοσίους οργανισμούς. Οριζόταν ότι με διάταγμα του προέδρου του υπουργικού συμβουλίου μπορούν να οριστούν ειδικές εξουσίες σε εταιρίες που δραστηριοποιούνται στον τομέα της άμυνας, των μεταφορών, των τηλεπικοινωνιών, των ενεργειακών πηγών και των άλλων υπηρεσιών με δημόσιο χαρακτήρα, που ελέγχονται αμέσως ή εμμέσως από το κράτος

Ποιες είναι οι ειδικές εξουσίες Συναίνεση του Υπουργού Οικονομικών σε περιπτώσεις απώλειας ελέγχου Εξουσία διορισμού τουλάχιστον ενός ή περισσοτέρων διαχειριστών και ενός οικονομικού ελεγκτή, Δικαίωμα αρνησικυρίας κατά ορισμένων αποφάσεων. Ειδικές εξουσίες που καθορίστηκαν στην περίπτωση της ιδιωτικοποιήσεως της ΕΝΙ SpA

Εφαρμογή μέτρων χωρίς διακρίσεις Λόγος γενικού συμφέροντος ΕΠΙΤΡΟΠΗ Εφαρμογή μέτρων χωρίς διακρίσεις Λόγος γενικού συμφέροντος Αρχή αναλογικότητας ΙΤΑΛΙΑ Δεν αντέταξε ισχυρισμούς Αποδέχθηκε την παραβίαση ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟ Παραβίαση της ελευθερίας εγκατάστασης και κεφαλαίων

C-483/99, 04.06.2002 Επιτροπή/Γαλλικής Δημοκρατίας Η Γαλλική Νομοθεσία προέβλεπε την έκδοση ειδικής μετοχής του Δημοσίου στην κρατική εταιρία πετρελαιοειδών Elf-Aquitaine Ποια είναι τα κρατικά προνόμια οποιαδήποτε υπέρβαση των επί άμεσης ή έμμεσης κατοχής τίτλων προβλεπομένων ορίων κατά το ένα δέκατο, ένα πέμπτο ή ένα τρίτο του κεφαλαίου ή των δικαιωμάτων ψήφου της εταιρίας από ενεργούντα μεμονωμένως ή από κοινού φυσικά ή νομικά πρόσωπα-Εγκριση Υπουργός Οικονομίας

αποφάσεις περί μεταβιβάσεως ή παροχής ως εγγυήσεως των στοιχείων του ενεργητικού, ήτοι της πλειοψηφίας του κεφαλαίου των τεσσάρων θυγατρικών της μητρικής εταιρίας Elf-Aquitaine Production, Elf-Antar France, Elf-Gabon SA και Elf-Congo SA, μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο ασκήσεως ανακοπής Επίσης, δύο εκπρόσωποι του δημοσίου διοριζόμενοι με διάταγμα μετείχαν στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρίας χωρίς δικαίωμα ψήφου.

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΓΑΛΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Αποτελούν τα μέτρα περιορισμό Αδιάλειπτος εφοδιασμός = επιτακτικός λόγος γενικού συμφέροντος αλλά και αρχή αναλογικότητας Δικαιολογούνται από λόγους δημόσιας ασφάλειας ή από επιτακτικούς λόγους δημοσίου συμφέροντος Δεν υπάρχουν τομεακά μέτρα Είναι ικανή η ρύθμιση να αποτρέπει τους επενδυτές άλλων κρατών μελών να τοποθετούν τα κεφάλαιά τους η διασφάλιση του εφοδιασμού αφορά θεμιτό δημόσιο συμφέρον

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΓΑΛΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Τομεακά μέτρα σχετικά με τη χρήση των αποθεμάτων Κοινοτικό και διεθνές δίκαιο. Δεν επαρκούν οι κοινοτικές και οι εθνικές ρυθμίσεις Τα μέτρα πληρούν την αρχή της αναλογικότητας Με τα ανωτέρω προνόμια παρέχεται ευρεία διακριτική ευχέρεια – δεν προκύπτουν σαφείς προυποθέσεις Παραβίαση Άρθρο 63

C-503/99, 04.06.2002 Επιτροπή/Βασιλείου του Βελγίου Η βελγική νομοθεσία προέβλεπε τη θέσπιση υπέρ του Δημοσίου ειδικής μετοχής της Société nationale de transport par canalisations δημόσιας εταιρίας μεταφοράς μέσω αγωγών Ειδικά Δικαιώματα α)    οποιαδήποτε εκχώρηση, παροχή ως εγγυήσεως ή αλλαγή του προορισμού των αγωγών της εταιρίας πρέπει να κοινοποιείται προηγουμένως στον εποπτεύοντα υπουργό, ο οποίος έχει το δικαίωμα να εναντιώνεται σε παρόμοιες ενέργειες εφόσον κρίνει ότι θίγουν τα εθνικά συμφέροντα στον τομέα της ενέργειας

β) ο υπουργός έχει την ευχέρεια να διορίζει δύο εκπροσώπους της ομοσπονδιακής κυβερνήσεως στο διοικητικό συμβούλιο της εταιρίας. Μπορούν να προτείνουν στον υπουργό την ακύρωση οποιαδήποτε αποφάσεως του διοικητικού συμβουλίου ή της διευθύνουσας επιτροπής που αντίκειται κατά την εκτίμησή τους στην ενεργειακή πολιτική της χώρας,

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΒΕΛΓΙΟΥ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Ο εφοδιασμός με φυσικό αέριο = αποστολή δημόσιας ωφελείας = επιτακτικός λόγος γενικού συμφέροντος αλλά και αρχή αναλογικότητας Ασφαλής εφοδιασμός της χώρας συνιστά λόγο επιτακτικού δημόσιου συμφέροντος Η SNTC και η Distrigaz κατέχουν στρατηγική θέση στον ενεργειακό εφοδιασμό Επιβάλλονται στις δημόσιες αρχές αυστηρές προθεσμίες για την άσκηση του ως άνω δικαιώματος αντιτάξεως. Το καθεστώς περιορίζεται σε ορισμένες αποφάσεις αφορώσες τα στρατηγικά στοιχεία ενεργητικού

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΒΕΛΓΙΟΥ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Η Επιτροπή αναφέρεται επίσης στην οδηγία 98/30/ΕΚ για την εσωτερική αγορά φυσικού αερίου ο εφοδιασμός της χώρας αποτελεί λόγο δημόσιας ασφάλειας = οικονομία της χώρας Η Επιτροπή οφείλει να αποδείξει λιγότερο περιοριστικές λύσεις Οι παρεμβάσεις αιτιολογούνται ρητώς και υπόκεινται σε αποτελεσματικό δικαστικό έλεγχο Η προθεσμία της οδηγίας περί αερίου έληξε μόλις στις 10 Αυγούστου 2000. Δεν υπάρχει παραβίαση

C-174/04, 02.06.2005 ΕΠΙΤΡΟΠΗ/ΙΤΑΛΙΑ Η Ιταλική Νομοθεσία προέβλεπε αυτοδίκαιη αναστολή των δικαιωμάτων ψήφου από μετοχές πέραν του ορίου του 2 % του μετοχικού κεφαλαίου σε εταιρίες ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου. Η εθνική ρύθμιση επιδίωκε να αποτρέψει ειδικότερα τις δημόσιες επιχειρήσεις, οι οποίες έχουν έδρα σε άλλα κράτη μέλη, από την κτήση μετοχών στις ιταλικές επιχειρήσεις του ενεργειακού τομέα.

Η συγκεκριμένη ρύθμιση εντάσσεται στην έννοια «κινήσεως κεφαλαίων». ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΙΤΑΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Η επίδικη ρύθμιση αποτελεί δυσμενή διάκριση = περιορίζει επενδύσεις και ελεύθερη κυκλοφορία κεφαλαίων Η συγκεκριμένη ρύθμιση εντάσσεται στην έννοια «κινήσεως κεφαλαίων». Επιτυγχάνονται σκοποί του ανταγωνισμού στην ηλεκτρική ενέργεια και το φυσικό αέριο Η αναστολή των δικαιωμάτων ψήφου, αποτελεί περιορισμό της ελεύθερης κυκλοφορίας Η ανταγωνιστική διάρθρωση της σχετικής αγοράς ≠ δεν είναι έγκυρη δικαιολογία Παραβίαση της ελεύθερης κυκλοφορίας κεφαλαίων

C-212/09 ΕΠΙΤΡΟΠΗ/ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ Πορτογαλική νομοθεσία προέβλεπε ειδικά προνόμια Αποφάσεις της GALP ENERGIA εγκρίνονται από μέλος ΔΣ, που διορίζεται από το Δημόσιο Σε περίπτωση ιδιωτικοποίησης της εταιρίας ή μετατροπής της σε ανώνυμη εταιρία προβλέπονται προνομιούχες μετοχές του Δημοσίου που παρέχουν δικαίωμα αρνησικυρίας

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Ειδικά Προνόμια παρακωλύουν τις άμεσες επενδύσεις στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρίας Παραβίαση ελευθερίας εγκατάστασης και κεφαλαίων Ειδικά προνόμια δεν συνιστούν περιορισμό των ελευθεριών διότι δεν θέτουν άμεσο περιορισμό στην πρόσβαση των επενδυτών Η ύπαρξη ειδικών δικαιωμάτων δεν είχε κανένα Το δικαίωμα αρνησικυρίας δεν είναι ανάλογο με τη συμμετοχή του Δημοσίου και αποτρέπει τις άμεσες επενδύσεις Το δικαίωμα διορισμού προέδρου του ΔΣ αποτρέπει τις επενδύσεις

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Δεν δικαιολογούνται τα μέτρα από κανένα λόγο δημοσίου συμφέροντος αντίκτυπο στις άμεσες επενδύσεις στο μετοχικό κεφάλαιο της εταιρίας Ο διορισμός του Προέδρου ΔΣ αποτελεί πράξη ιδιωτικού δικαίου Ανεπάρκεια Δικαίου ΕΕ Η απλή προβολή του λόγου δημόσιας ασφάλειας δεν μπορεί να γίνει δεκτή Δεν μπορεί να γίνει δεκτό το επιχείρημα ότι δεν εγγυάται επαρκώς τον εφοδιασμό το Δίκαιο της ΕΕ Ειδικά προνόμια δεν εξαρτώνται από κάποια προϋπόθεση

ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ ΙΣΧΥΡΙΣΜΟΙ ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑΣ ΕΚΤΙΜΗΣΗ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΟΥ Διασφάλιση ενεργειακού εφοδιασμού και υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος αλλά μόνο από το εθνικό συμφέρον Δεν εξηγήθηκε γιατί δεν μπορούν να εκπληρωθούν οι υπηρεσίες γενικού οικονομικού συμφέροντος Παραβίαση της ελεύθερης κυκλοφορίας κεφαλαίων

Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Δύο κατηγορίες μέτρων Πρώτη κατηγορία μέτρων – πρόδρομα νομοθετικά μέτρα – έμμεση επίδραση στην απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας – διαμετακόμιση της ενέργειας – διαφάνεια στις τιμές του αερίου και της ηλεκτρικής ενέργειας Οδηγία 90/547 – διαμετακόμιση ηλεκτρικής ενέργειας μέσω μεγάλων δικτύων Οδηγία 91/296 – Πτυχές διαμετακόμισης φυσικού αερίου μέσω μεγάλων δικτύων Οδηγία 90/377 – διαφάνεια των τιμών της ενέργειας του ηλεκτρισμού και του φυσικού αερίου

Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Η δεύτερη κατηγορία περιλαμβάνει συγκεκριμένες δέσμες μέτρων νομοθετικού χαρακτήρα – σταδιακή αντιμετώπιση προβλημάτων που ανέκυπταν από τη δραστηριότητα και τη συμπεριφορά των πρώην μονοπωλίων αλλά και των ιδιωτών των οποίων η συμμετοχή επιτράπηκε Οδηγία 96/92 – κανόνες λειτουργίας της αγοράς ηλεκτρικής ενέργειας Οδηγία 98/30 – κανόνες λειτουργίας της αγοράς του φυσικού αερίου

Ευρωπαϊκή Νομοθεσία Με τις οδηγίες της πρώτης γενιάς θεσπίστηκαν οι πρώτοι κανόνες και αρχές για τη λειτουργία μιας απελευθερωμένης αγοράς ενέργειας Ο ευρωπαίος νομοθέτης ήθελε η αγορά να δημιουργηθεί σταδιακά προκειμένου η βιομηχανία να προσαρμοσθεί στο νέο της περιβάλλον με τρόπο ευέλικτο, ορθολογικό, και λαμβάνοντας υπόψη τους διαφορετικούς τρόπους οργάνωσης των δικτύων ηλεκτρικής ενέργειας Οδηγία 96/92 – λειτουργία του ανταγωνισμού για να καταστεί πιο αποδοτική η παραγωγή, μεταφορά και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας παράλληλα με την ενίσχυση της ασφάλειας εφοδιασμού και με σεβασμό στην προστασία του περιβάλλοντος

Ευρωπαϊκή νομοθεσία Δεύτερη γενιά Οδηγία 2003/54 Οδηγία 2003/55 Κανονισμός 1228/2003 όροι πρόσβασης στο δίκτυο για τις διασυνοριακές ανταλλαγές ηλεκτρικής ενέργειας Κανονισμός 1775/2005 όροι πρόσβασης στα δίκτυα φυσικού αερίου

Ευρωπαϊκή νομοθεσία 3η ενεργειακή δέσμη Καν. (ΕΚ) 713/2009 - Ίδρυση Οργανισμού Συνεργασίας των Ρυθμιστικών αρχών Ενέργειας Καν. (ΕΚ) 714/2009 - Όροι πρόσβασης στο δίκτυο για τις διασυνοριακές ανταλλαγές ΗΕ και την κατάργηση του Καν.(ΕΚ) 1228/2003 Καν. (ΕΚ) 715/2009 Όροι πρόσβασης στα δίκτυα μεταφοράς ΦΑ και την κατάργηση του Καν. (ΕΚ)1775/2005

Ευρωπαϊκή νομοθεσία Οδηγία 2009/72/ΕΚ - κοινοί κανόνες για την εσωτερική αγορά ΗΕ και την κατάργηση της Οδηγίας 2003/54/ΕΚ Οδηγία 2009/73/ΕΚ - κοινοί κανόνες για την εσωτερική αγορά ΦΑ και την κατάργηση της Οδηγίας 2003/55/ΕΚ.

Αγορά Ενέργειας - Αρχές Ο διαχωρισμός (unbundling) των δραστηριοτήτων στην αγορά ενέργειας Έννοια – η διακεκριμένη άσκηση των δραστηριοτήτων του φυσικού μονοπωλίου (μεταφορά και διανομή ηλεκτρικής ενέργειας και φυσικού αερίου) από τις ανταγωνιστικές δραστηριότητες (παραγωγή και εμπορία)

Unbundling Αναγκαίο μέτρο για την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας και την ανάπτυξη του υγιούς ανταγωνισμού Δεν υπάρχει ελευθερία επιλογής αν δεν υπάρχει αποτελεσματικός διαχωρισμός Τα προνόμια που χορηγήθηκαν στα κρατικά μονοπώλια αναφέρονται σε μια περίοδο ανασυγκρότησης της αγοράς ενέργειας

Unbundling Η δημιουργία μιας μεγάλης ενιαίας αγοράς και η διασύνδεση και η διαλειτουργικότητα των δικτύων της ενέργειας μετέβαλε το περιεχόμενο της έννοιας του δημοσίου συμφέροντος καθώς επίσης τη διασφάλιση της επάρκειας της ενέργειας Θα πρέπει να αντιληφθούμε ότι εμπλέκονται νέες έννοιες στην αγορά ενέργειας όπως η προστασία του περιβάλλοντος – η προστασία του καταναλωτή – η παροχή στους χρήστες ενέργειας με ποιότητα και σε προσιτές τιμές

Unbundling Διαχωρισμός του συστήματος μεταφοράς και του οικείου διαχειριστή Ποιο είναι το καθεστώς των παγίων του συστήματος – αν θα τελούν υπό την κυριότητα του διαχωρισμένου διαχειριστή ή θα παραμείνουν στην καθέτως ολοκληρωμένη επιχείρηση Και εάν επιδιώκεται λειτουργικός διαχωρισμός

Ανεξάρτητος Διαχειριστής συστήματος μεταφοράς ITSO Ανεξάρτητος διαχειριστής συστήματος μεταφοράς Διαχειριστής πλήρως διαχωρισμένος και ταυτοχρόνως κύριος των παγίων του συστήματος Πλήρης διαχωρισμός νομικός και λειτουργικός Διαχειριστής αποτελεί νομικό πρόσωπο και η καθέτως ολοκληρωμένη επιχείρηση δεν συμμετέχει ή κατέχει ποσοστό μετοχών που δεν επηρεάζει τη λήψη των αποφάσεων

Νομικώς Διαχωρισμένος Διαχειριστής του Συστήματος LTSO Νομικώς διαχωρισμένος από το υπόλοιπο σύστημα καθώς επίσης κύριος και λειτουργός του συστήματος Διαφορά στην μετοχική σύνθεση μετέχει η καθέτως ολοκληρωμένη επιχείρηση κατά τέτοιο τρόπο που να επηρεάζει τη λήψη των αποφάσεων

Ανεξάρτητος Διαχειριστής του Συστήματος Νομικό πρόσωπο πλήρως και λειτουργικά διαχωρισμένο αλλά δεν είναι κύριος του συστήματος Διαφορετικό πρότυπο διαχωρισμού – σχετίζεται με τον βαθμό αγορά της ωριμότητας

Νομικός διαχωρισμός Εισήχθη με την ενεργειακή νομοθεσία δεύτερης γενιάς Έννοια η απόσπαση των δραστηριοτήτων της μεταφοράς και της διανομής των καθέτως ολοκληρωμένων επιχειρήσεων από τις δραστηριότητες της παραγωγής και της εμπορίας έτσι ώστε να ασκούνται από διακριτά νομικά πρόσωπα

Νομικός διαχωρισμός Εννοείται ότι τα διαχωριζόμενα νομικά πρόσωπα (διαχειριστές) δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να ασκούν δραστηριότητες παραγωγής και εμπορίας, οι οποίες μπορεί να συνεχίζονται από την καθέτως ολοκληρωμένη επιχείρηση

Λειτουργικός διαχωρισμός Διασφάλιση της ανεξαρτησίας κατά τη λήψη των αποφάσεων των οργάνων των διαχειριστών μεταφοράς και διανομής έναντι των συμφερόντων της εμπορίας και της παραγωγής Πλήρως ανεξάρτητες διευθυντικές και εποπτικές δομές των διαχειριστών συστήματος μεταφοράς και διανομής από τις αντίστοιχες δομές της παραγωγής και της εμπορίας

Λογιστικός διαχωρισμός Λογιστικός διαχωρισμός – Επιχειρήσεις που ασκούν τις δραστηριότητες της παραγωγής, της μεταφοράς, της διανομής και της εμπορίας της ενέργειας μπορεί να τις ασκούν αρκεί να εγγυώνται το λογιστικό διαχωρισμό των δραστηριοτήτων Ενισχύεται ο ανταγωνισμός αι διευκολύνεται η πρόσβαση στο δίκτυο με ίσους όρους Έτσι είναι δυνατός ο έλεγχος των τιμολογίων με τα οποία συγκεκριμένες επιχειρήσεις χρεώνουν τους πελάτες τους για τις υπηρεσίες που παρέχουν

Συμπεράσματα Όλες οι ελευθερίες μπορούν να εφαρμοστούν στον τομέα της ενέργειας Το ΔΕΕ ευνοεί τη διαδικασία των ιδιωτικοποιήσεων ερμηνεύοντας στενά της εξαιρέσεις και βάσει του ελέγχου της αρχής της αναλογικότητας Επιτρέπει τις παρεκκλίσεις στο πλαίσιο αυστηρών προϋποθέσεων Σε όλες τις ελευθερίες οι περιορισμοί και οι εξαιρέσεις ερμηνεύονται συσταλτικά και βάσει της αρχής της αναλογικότητας

Συμπεράσματα Το περιεχόμενο των ελευθεριών ερμηνεύεται με ευρύτητα και περιλαμβάνει την απαγόρευση άμεσων, έμμεσων διακρίσεων(και μη διακρίνοντα μέτρα)

Ερωτήσεις 1. Με ποιους τρόπους μπορεί να εφαρμοστεί η ελευθερία κυκλοφορία προσώπων στο Δίκαιο της Ενέργειας 2. Με ποιους τρόπους εφαρμόζεται η ελεύθερη κυκλοφορία εγκατάστασης και υπηρεσιών στο δίκαιο της ενέργειας 3. Ποιο είναι το περιεχόμενο της ελεύθερης κυκλοφορίας των κεφαλαίων και ποιοι οι περιορισμοί

Ερωτήσεις Συνέχεια 4. Τι απαιτεί το ΔΕΕ για να κάνει δεκτές εξαιρέσεις στην ελευθερία κίνησης κεφαλαίων και στην ελευθερία εγκατάστασης 5. Με ποιο σκεπτικό έγιναν δεκτοί οι ισχυρισμοί του Βελγίου 6. Ποιες οι διαφορές με την ανωτέρω απόφαση που αφορά τη Γαλλική Δημοκρατία 7. Ποιοι είναι οι περισσότερο συνηθισμένοι ισχυρισμοί των κρατών και της Επιτροπής

Ερωτήσεις Συνέχεια Γιατί ο διαχωρισμός των δραστηριοτήτων είναι σημαντικός στο δίκαιο της ενέργειας Ποιο από τα πρότυπα διαχειριστή είναι αποτελεσματικότερο για την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας Ποια είναι η έννοια του νομικού λειτουργικού και λογιστικού διαχωρισμού

Βιβλιογραφία Συνθήκη ΕΕ & ΣΛΕΕ - Κατ’ άρθρο ερμηνεία, Εκδόσεις 2012 Νομική Βιβλιοθήκη  σελ. 313 – 412 και  585-589 (Άρθρα 45-66 ΣΛΕΕ και 106 ΣΛΕΕ) Επιμ. Χριστιανός Βασίλειος Γ.Ε.Φ. Καλαβρός – Θ. Γεωργόπουλος, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης-Τόμος ΙΙ-Ουσιαστικό Δίκαιο, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2013  σελ 45-72 Paul Craig, Grainne de Burca EU Law: Text, Cases, and Materials, Oxford University Press, fifth edition,  σελ. 693-819 Θ. Γρ. Παπαδόπουλος, Ελευθερία Εγκατάστασης και Ελευθερία Κυκλοφορίας Κεφαλαίων στον τομέα της ενέργειας- η περίπτωση της ιδιωτικοποίησης επιχειρήσεων, εις Ενέργεια: Δίκαιο, οικονομία και πολιτική επιμέλεια: Νικόλαος Ε. Φαραντούρης,  Νομική Βιβλιοθήκη, 2012 σελ. 171-210 Α. Δ. Πλιάκος, Το Δίκαιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, θεσμικό και Ουσιαστικό δίκαιο, Εκδόσεις Νομική Βιβλιοθήκη 2012, σελ. 353 -465 Όλες οι αποφάσεις μπορούν να μελετηθούν από διαδικτυακό τόπο curia.europa.eu