Μερτήρη Ελένη Σίδερη Δάφνη Ε Θ Ν Ι Κ Ο Μ Ε Τ Σ Ο Β Ι Ο Π Ο Λ Υ Τ Ε Χ Ν Ε Ι Ο Δ.Π.Μ.Σ. – ΕΠΙΣΤΗΜΗ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ ΣΧΟΛΗ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΤΟΜΕΑΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ–ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2006-07 ΕΡΓΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΠΟΡΩΝ Μερτήρη Ελένη Σίδερη Δάφνη

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΑ – ΥΠΟΓΕΙΑ ΝΕΡΑ ΚΑΙ ΕΡΓΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΟΥΣ. ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΌ ΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΕΡΓΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΕΚΤΡΟΠΗΣ ΝΕΡΟΥ ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ (ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΟΔΗΓΙΑ 2000/60) ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Στη συγκεκριμένη εργασία θα αναφερθούμε στα έργα αξιοποίησης των επιφανειακών και υπογείων νερών καθώς και σε παραδείγματα από τον Ελλαδικό χώρο, στα έργα μεταφοράς και εκτροπής του νερού , στην κοινοτική οδηγία 2000/60, και τέλος στα συμπεράσματα που προκύπτουν.

Λεκάνες απορροής μικρής κλίμακας. Ξηρό κλίμα. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (Α) ΓΕΩΓΡΑΦΙΚΕΣ ΚΑΙ ΚΛΙΜΑΤΟΛΟΓΙΚΕΣ ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ Λεκάνες απορροής μικρής κλίμακας. Ξηρό κλίμα. Έντονες διακυμάνσεις των υδρολογικών μεγεθών. Συγκέντρωση της ζήτησης το καλοκαίρι, οπότε η φυσική προσφορά νερού είναι ασήμαντη. Στην Ελλάδα, εξαιτίας των λεκανών απορροής μικρής κλίμακας, του ξηρού κλίματος και των έντονων διακυμάνσεων των υδρολογικών μεγεθών δεν υπάρχουν πολλές δυνατότητες αξιοποίησης των επιφανειακών ροών. Το γεγονός αυτό επιτείνεται με τη συγκέντρωση της ζήτησης το καλοκαίρι, οπότε η φυσική προσφορά νερού είναι ασήμαντη. Συνεπώς δεν μπορούν να υιοθετηθούν και να εφαρμοστούν τα πρότυπα αξιοποίησης των υδατικών πόρων των βόρειων Ευρωπαϊκών χωρών, στις οποίες οι συνθήκες διαφέρουν αισθητά από την Ελλάδα.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (Β) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΚΑ ΕΡΓΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ (Μινωική και Μυκηναϊκή εποχή – ακμή κατά την ελληνιστική περίοδο) Συλλογή και αποθήκευση του βρόχινου νερού. Αξιοποίηση του υπογείου νερού. Μεταφορά του νερού των πηγών με υδραγωγεία. Αποστράγγιση λιμνών και ελωδών εκτάσεων. Τόσο στην αρχαία, όσο και στη σύγχρονη Ελλάδα οι μεγαλύτερες συγκεντρώσεις πληθυσμού παρατηρήθηκαν στις ξηρότερες περιοχές, ίσως εξαιτίας των καλύτερων και υγιεινότερων συνθηκών ζωής που προσφέρει το ξηρό κλίμα. Η κατασκευή των υδραυλικών έργων ξεκίνησε στην Ελλάδα από τη μινωική και μυκηναϊκή εποχή, φθάνοντας στην ακμή της κατά την ελληνιστική περίοδο. Τα προϊστορικά έργα αποσκοπούσαν στη συλλογή και αποθήκευση βρόχινου νερού, στην αξιοποίηση του υπογείου νερού, στη μεταφορά του νερού των πηγών με υδραγωγεία και στην αποστράγγιση λιμνών και ελωδών εκτάσεων.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (Β) ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ Στην πρώτη εικόνα φαίνεται τμήμα του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου που βρέθηκε με τις ανασκαφές στο ΜΕΤΡΟ και στη δεύτερη εικόνα σχέδιο του Αδριάνειου Υδραγωγείου. Τμήμα του Πεισιστράτειου Υδραγωγείου (510 π.Χ.). Τάσιος Θ., «Η Ύδρευση των Αθηνών», Εφημερίδα «Καθημερινή» (ένθετο «7 Ημέρες» 24-3-2002). Τρόπος εκσκαφής της σήραγγας του Αδριάνειου Υδραγωγείου (125-140 μ.Χ.) (σχέδιο Μ. Κορρέ, 1985).

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (Γ) ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Ευρωπαϊκές χώρες → Επαρκής ανάπτυξη των υδατικών πόρων από πλευράς διάθεσης νερού για υδρευτικές και αρδευτικές ανάγκες και από πλευράς παραγωγής υδροηλεκτρικής ενέργειας. Αφρική και Ασία → Δεν υπάρχει εγχώρια τεχνογνωσία για την κατασκευή φραγμάτων. Ελλάδα → Οι υδατικοί πόροι δεν έχουν αναπτυχθεί, αλλά υπάρχει η τεχνογνωσία. Σε κάποιες χώρες υπάρχει τα τελευταία χρόνια σκεπτικισμός για τη σκοπιμότητα κατασκευής μεγάλων φραγμάτων, ο οποίος είναι εύλογος στις ισχυρές Ευρωπαϊκές χώρες, οι οποίες έχουν αναπτύξει ικανοποιητικά τους υδατικούς πόρους τους, αλλά και σε χώρες της Αφρικής και της Ασίας στις οποίες λείπει η εγχώρια τεχνογνωσία για την κατασκευή φραγμάτων. Στην Ελλάδα όμως, αφενός διατίθεται η εγχώρια τεχνογνωσία για την κατασκευή και λειτουργία των έργων και αφετέρου οι υδατικοί πόροι της δεν έχουν αναπτυχθεί ακόμη στο βαθμό που θα έπρεπε ώστε να καλύπτονται οι υδατικές, αλλά και οι ενεργειακές ανάγκες της.

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ (Δ) ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Παρατηρούμε ότι στην Ελλάδα δεν έχει κατασκευαστεί μεγάλος αριθμός φραγμάτων σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες. Χαρακτηριστικό είναι το ότι μια μικρή χώρα όπως η Αλβανία διαθέτει μεγαλύτερο αριθμό φραγμάτων από την Ελλάδα. Πηγή αριθμητικών δεδομένων : World Commission Dams (2000, Annex V) Έργα αξιοποίησης των υδατικών πόρων, σημειώσεις για το μάθημα Διαχείριση υδατικών πόρων ( Κουτσογιάννης Δ. 2007)

Προβλήματα από την υπερεκμετάλλευση των υπογείων νερών. ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ Υπόγεια νερά → Ανόρυξη συλλογικών ή ιδιωτικών γεωτρήσεων, διάνοιξη στοών (υδρομαστευτικά έργα). Προβλήματα από την υπερεκμετάλλευση των υπογείων νερών. Ταπείνωση της στάθμης των υδροφορέων. Καθιζήσεις εδαφών. Υφαλμύριση. Ποιοτική υποβάθμιση. Η εκμετάλλευση των υπογείων νερών παρουσιάζει τεχνικά και οικονομικά πλεονεκτήματα σε σχέση με αυτή των επιφανειακών. Τα υπόγεια νερά αξιοποιούνται με την ανόρυξη συλλογικών ή ιδιωτικών γεωτρήσεων. Όμως τα τελευταία χρόνια εξαιτίας της υπερεκμετάλλευσης των υπογείων υδροφορέων παρουσιάστηκαν προβλήματα ταπείνωσης της στάθμης, καθιζήσεις εδαφών, υφαλμύρινση και ποιοτική υποβάθμιση των υπογείων νερών.

Υφάλμυρα υπόγεια νερά θαλάσσιας διείσδυσης (Παν. Περγιαλιώτης, Στ Υφάλμυρα υπόγεια νερά θαλάσσιας διείσδυσης (Παν. Περγιαλιώτης, Στ. Παπαδάκου – Υπ. Γεωργίας, 1998) Παρατηρούμε το χάρτη των υφάλμυρων νερών στον Ελλαδικό χώρο. (με κόκκινο είναι η υφαλμύρινση λόγω υπερεκμετάλλευσης με γεωτρήσεις).

Επιφανειακά νερά → Φράγματα και ταμιευτήρες. ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΥΠΟΓΕΙΩΝ ΝΕΡΩΝ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΑΠΌ ΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ (Β) Επιφανειακά νερά → Φράγματα και ταμιευτήρες. Προβλήματα εκμετάλλευσης των επιφανειακών νερών : Διακοπή της αμφίδρομης επικοινωνίας του ποτάμιου οικοσυστήματος εξαιτίας της παρεμβολής φράγματος. Διακοπή της τροφοδοσίας των κατάντη περιοχών με φερτά υλικά, τα οποία καθιζάνουν στον ταμιευτήρα. Μεγάλος βαθμός ομοιομορφίας της ροής προς τα κατάντη. Τα επιφανειακά νερά αξιοποιούνται με την κατασκευή φραγμάτων και ταμιευτήρων. Τα σημαντικότερα προβλήματα που σχετίζονται με την εκμετάλλευση των επιφανειακών νερών με τη δημιουργία φραγμάτων και ταμιευτήρων είναι, η διακοπή της αμφίδρομης επικοινωνίας του ποτάμιου οικοσυστήματος εξαιτίας της παρεμβολής φράγματος, η διακοπή της τροφοδοσίας των κατάντι περιοχών με φερτά υλικά, τα οποία καθιζάνουν στον ταμιευτήρα και ο μεγάλος βαθμός ομοιομορφίας της ροής προς τα κατάντι που οδηγεί στο να επιχώνονται οι κοίτες που βρίσκονται στα κατάντι και να αναπτύσσονται παράνομες χρήσεις σε αυτές.

ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΩΝ ΕΠΙΦΑΝΕΙΑΚΩΝ ΝΕΡΩΝ ΣΤΟΝ ΕΛΛΑΔΙΚΟ ΧΩΡΟ ΤΑΜΙΕΥΤΗΡΑΣ ΠΛΑΣΤΗΡΑ Υδροηλεκτρικό έργο (1950) Αρδευτικό έργο (1980) Υδρευτικό έργο (1990) Αισθητικό, οικοτουριστικό και περιβαλλοντικό έργο. Πηγή : «Διερεύνηση δυνατοτήτων διαχείρισης και προστασίας της ποιότητας της λίμνης Πλαστήρα», (Δ. Κουτσογιάννης, Α. Ευστρατιάδης, Α. Κουκουβίνος, Καρδίτσα,2002) Χαρακτηριστικό παράδειγμα της αξιοποίησης των επιφανειακών νερών στον ελλαδικό χώρο είναι ο ταμιευτήρας Πλαστήρα. Αρχικά το έργο λειτούργησε ως υδροηλεκτρικό, και αργότερα προστέθηκαν και άλλες χρήσεις, η άρδευση το 1980 και η ύδρευση κατά το 1990. Από το 1990 προστέθηκε ως ανεξάρτητη χρήση του ταμιευτήρα η αισθητική – οικοτουριστική – περιβαλλοντική. Σαν αποτέλεσμα της πολλαπλής σκοπιμότητας πλέον του έργου υποβαθμίστηκε σημαντικά η αξία της παραγόμενης ενέργειας.

ΕΡΓΑ ΜΕΤΑΦΟΡΑΣ ΚΑΙ ΕΚΤΡΟΠΗΣ ΝΕΡΟΥ ΟΡΙΣΜΟΣ → «Ως εκτροπή νερού χαρακτηρίζεται η μεταφορά του σε άλλη υδρολογική λεκάνη ή άλλο υδατικό διαμέρισμα» (Κουτσογιάννης,2007). Ελλαδικός χώρος : Γεωγραφική μεταβλητότητα. Περιοχές εντατικής ζήτησης νερού ≠ Περιοχές υψηλής διαθεσιμότητας. Ως εκτροπή νερού χαρακτηρίζεται η μεταφορά του σε άλλη υδρολογική λεκάνη ή άλλο υδατικό διαμέρισμα. Στην Ελλάδα όπου υπάρχει έντονο πρόβλημα γεωγραφικής μεταβλητότητας και οι γεωγραφικές περιοχές υψηλής διαθεσιμότητας υδατικών πόρων δε συμπίπτουν με τις περιοχές εντατικής ζήτησης, οι εκτροπές νερού αποτελούν αναπόφευκτη λύση.

ΕΞΑΡΤΗΣΕΙΣ ΜΕΤΑΞΥ ΥΔΑΤΙΚΩΝ ΔΙΑΜΕΡΙΣΜΑΤΩΝ Στο χάρτη φαίνονται οι εξαρτήσεις μεταξύ των υδατικών διαμερισμάτων της Ελλάδος. Παρατηρούμε μεταφορά νερού από την Ανατολική (λεκάνη Βοιωτικού Κηφισού και Υλίκης) και Δυτική Στερεά Ελλάδα (λεκάνες Ευήνου και Μόρνου) στο υδατικό διαμέρισμα της Αττικής.

ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗ ΟΔΗΓΙΑ 2000/60 Κοινοτική οδηγία 2000/60 → Βαρύτητα στην περιβαλλοντική διάσταση του νερού. Τήρηση προϋποθέσεων : Αειφορική διαχείριση των νερών και των οικοσυστημάτων της Ε.Ε. Διατήρηση και προστασία της ποσότητας και ποιότητας όλων των υδατικών σωμάτων. Η κοινοτική οδηγία 2000/60 δίνει βαρύτητα στην περιβαλλοντική διάσταση του νερού. Η οδηγία προβλέπει την εκπόνηση σχεδίων διαχείρισης και την παρακολούθηση των υδατικών πόρων σε επίπεδο λεκάνης απορροής, ανεξάρτητα από το αν αυτή εκτείνεται σε μία ή περισσότερες χώρες. Θα πρέπει να τηρούνται οι παρακάτω προϋποθέσεις…

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Βελτίωση και συνδυασμός της διαχείρισης και αξιοποίησης επιφανειακών και υπογείων νερών. Ορθολογική χρήση των νερών. Προστασία της ποιότητας των υπογείων νερών, με συντήρηση και παρακολούθηση όλων των γεωτρήσεων, των πηγών και των πηγαδιών ανά λεκάνη απορροής. Σωστή συντήρηση και λειτουργία των υδραυλικών έργων. Σωστή εκτίμηση των μακροπρόθεσμων και μελλοντικών απαιτήσεων ζήτησης νερού.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ European Parliament and Council of the European Union, Directive 2000/60/EC establishing a framework for Community action in the field of water policy, Official Journal of the European Communities, L 327,72pp.,2000. Koutsoyannis, D., N. Zarkadoulas, A.N. Angelakis, and G.Tchobanoglous, Urban water management in Ancient Greece: Legacies and lessons, Journal of Water Resources Planning and Management, 2007 (in press). Tsouni, A.,N. Zervos, K. Hadjibiros, and A. Andreadakis, A database for freshwater ecological status in Greece, EurAqua 8th Scientific and Technical Review, Helsinki,2001. World Commission on Dams, Dams and Developmant: A New Framework for Decision – Making, 2000. Κουτσογιάννης, Δ.,Ξανθόπουλος, Θ., Τεχνική Υδρολογία, ΕΜΠ, Αθήνα 1999. Κουτσογιάννης, Δ., Λ Έργα αξιοποίησης των υδατικών πόρων, Σημειώσεις για το μάθημα Διαχείριση Υδατικών Πόρων. Κουτσογιάννης Δ. και Τσελέντης Ι., Σχόλιο για τις προοπτικές ανάπτυξης των υδατικών πόρων στην Ελλάδα σε σχέση με την Κοινοτική Οδηγία-Πλαίσιο για το νερό, Οδηγία-Πλαίσιο για τα νερά – Εναρμόνιση με την ελληνική πραγματικότητα, Πρακτικά, 87-92, Τομέας Υδατικών Πόρων, Υδραυλικών και Θαλάσσιων Έργων, Αθήνα, 2002. Μερεδίτη α., Κοσσίδα Μ., Γεωργίου Ε., Μιμίκου Μ., Υπόγειοι υδροφορείς και Ευρωπαϊκή οδηγία 2000/60 για τα νερά: Η περίπτωωση της Κεφαλονιάς, 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ε.Υ.Ε.., Ξάνθη 2006, Διαχείριση Υδατικών Πόρων και Προστασία Περιβάλλοντος-Σύγχρονες Θεωρήσεις Προβλήματα και Προοπτικές. Ξανθόπουλος Θ., Διαχείριση των υδατικών πόρων: θεωρητικές ελπίδες και ρεαλιστική προσέγγιση, Συνέδριο ΤΕΕ – Τμήμα Κεντρικής και Δυτικής Θεσσαλίας, Λάρισα, 13-16 Νοεμβρίου, 1996. Ομάδα ερευνητικού έργου Πλαστήρα 2002, Συνοπτική έκθεση, Διερεύνηση των δυνατοτήτων διαχείρισης και προστασίας της ποιότητας της λίμνης Πλαστήρα, Τεύχος 1, 23 σελίδες, Τομέας Υδατικών Πόρων, Υδραυλικών και Θαλάσσιων Έργων – Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Αθήνα, Μάρτιος 2002 Παν. Περγιαλιώτης, Στ. Παπαδάκου – Υπ. Γεωργίας, 1998, Υφάλμυρα υπόγεια νερά θαλάσσιας διείσδυσης . Παπαδοπούλου Α., Δρ. Οικονόμου Ε., Γείτονας Α., Διαχείριση διακρατικών υδατικών πόρων: Διεθνής εμπειρία και η οδηγία 2000/60/ΕΚ, 10ο Πανελλήνιο Συνέδριο της Ε.Υ.Ε.., Ξάνθη 2006, Διαχείριση Υδατικών Πόρων και Προστασία Περιβάλλοντος-Σύγχρονες Θεωρήσεις Προβλήματα και Προοπτικές. Σχέδιο Προγράμματος Διαχείρισης των Υδατικών Πόρων της Ελλάδας, Υπουργείο Ανάπτυξης-Διεύθυνση Υδατικού Δυναμικού, Αθήνα, Ιανουάριος 2003. Τάσιος Θ., «Η Ύδρευση των Αθηνών», Εφημερίδα «Καθημερινή» (ένθετο «7 Ημέρες» 24-3-2002). Υπουργείο Πολιτισμού, Μουσείο Κυκλαδικής τέχνης, Αθήνα 2000, «Η Πόλη κάτω από την Πόλη»