Ορθολογικότητα στη φιλοσοφία και τις επιστήμες

Η ορθολογικότητα ως γενικό εννοιολογικό μόρφωμα Η ορθολογικότητα ως γενικό εννοιολογικό μόρφωμα. Έχει ως εννοιολογικό μόρφωμα όλα τα χαρακτηριστικά οριακής ασάφειας και μη ευκρινούς εσωτερικής χαρτογράφησης. Δεν μπορεί να δοθεί ένας ορισμός της στο πλαίσιο μιας πρότασης. Η αρχική προσπάθεια ανάλυσης, αποδόμησης και ανασύνθεσης του γενικού εννοιολογικού μορφώματος θεωρείται ότι έχει περατωθεί όταν έχει ιχνηλατήσει κατά το μεγαλύτερο μέρος μια περιοχή. Ορθολογικότητα: Ένα καθόλου που χαρακτηρίζει ποικίλες εκφάνσεις της νοητικής μας δραστηριότητας. Δεν μπορεί να δοθεί ορισμός με μια διατύπωση σε κάποια πρόταση αλλά μπορεί να θεωρηθεί σύνθεση ή σύζευξη των τρόπων λειτουργίας του σε επιμέρους κλάδους του ελλόγως πράττειν.

Πώς το εννοιολογικό αυτό μόρφωμα λειτουργεί σε διάφορους κλάδους της γνώσης όπως για παράδειγμα στις επί μέρους επιστήμες. Θα δούμε ορισμένες περιοχές εκδήλωσης.

Επιστήμες Τρεις τουλάχιστον περιοχές εκδήλωσης της ορθολογικότητας Α) Λογικός εξοπλισμός Λογικά έγκυροι τύποι (υποσύνολο των οποίων είναι οι ταυτολογίες), οι συμπερασματικοί κανόνες και θεωρήματα όπως πχ. το θεώρημα πληρότητας, θεώρημα συμπάγειας. Συμπερασματική παραγωγή.

Modus ponens Αν p τότε q p Επομένως q

Modus Tollens Αν p τότε q Άρνηση q Eπομένως άρνηση p

Συμπερασματική παραγωγή Οι συμπερασματικοί αποτελούν την αναγκαία και ικανή συνθήκη για την δίχως σφάλματα μετάβαση από το γενικό στο εξίσου γενικό ή στο ειδικότερο.

Β) Μια άλλη περιοχή της ορθολογικότητας αφορά τα αξιώματα ή τις πρώτες αρχές μιας επιστήμης. Η επιλογή των αξιωματικών αρχών δεν είναι μονοσήμαντα καθορισμένη. Δύο διαστρωματώσεις: i.Παράγοντες επιλογής: προφάνεια, εκφραστική οικονομία, οντολογική οικονομία (πχ. «ξυράφι του Ockham»), απλότητα, αποτελεσματικότητα (συνέπειες), ομοιογένεια κλπ. ii.Επιλογή μεταξύ μη ισοδύναμων αξιωματικών συστημάτων (κριτήριο η αποτελεσματικότητα) ή πλαισίων.

Παράγοντες που αφορούν ανάγκες επανεννοιολόγησης – επέκτασης – ευρύτητας – ενσωμάτωσης νέων δεδομένων Τα όρια της ορθολογικότητας στο Β) δείχνουν να είναι πιο ρευστά από εκείνα στο Α). Δηλαδή, είναι πιο ρευστά στην περίπτωση της επιλογής θεωρητικού/μεθοδολογικού πλαισίου από ότι στην περίπτωση των καθαρώς λογικών εργαλείων και μεθόδων.

Δύο διαφορετικές επιλογές είναι δυνατόν να θεωρούνται ορθολογικά ισοδύναμες, αρκεί να «σώζουν τα φαινόμενα». Παραδείγματα. Η τελική επικράτηση μπορεί να οφείλεται σε αξιολογική κλιμάκωση του μεταθεωρητικού πλαισίου των παραγόντων επιλογής που περιγράφτηκαν.

Γ) η τρίτη περιοχή εκδήλωσης της ορθολογικότητας αφορά το δίπολο «θεωρητικό πλαίσιο-πείραμα» στις φυσικές επιστήμες. Η αρχική δημιουργία του θεωρητικού πλαισίου είναι διαδικασία που έπεται της συλλογής κάποιων παρατηρησιακών δεδομένων. Πρόκειται για «ημιεπαγωγικού» χαρακτήρα διαδικασία (είναι μετάβαση από το ειδικό στο γενικό αλλά δεν είναι μονοσήμαντη) Περισσότερα θεωρητικά πλαίσια μπορούν να εξηγήσουν το ίδιο σύνολο φαινομένων. Τα θεωρητικά πλαίσια υπάρχουν ως εγγενείς δυνατότητες του ελλόγου όντος για γενίκευση είτε ενεργεία, ως εννοιολογικά μορφώματα στην περιρρέουσα πολιτισμική ατμόσφαιρα. Αρκεί να υφίσταται κατάλληλη ωρίμανση.

Στις φυσικές επιστήμες, η ορθολογικότητα λειτουργεί ως σύνολο κανόνων επιλογής του σχεδιασμού των κατάλληλων συσκευών ανίχνευσης, ακριβούς μέτρησης και επαλήθευσης αλλά και κανόνων επιλογής των κατάλληλων ερωτημάτων που απευθύνονται προς τη φύση.

Ο σχεδιασμός των πειραματικών διατάξεων εξαρτάται από το δεδομένο θεωρητικό πλαίσιο σε εξαιρετικό βαθμό, ώστε η πειραματική διαδικασία να μην παίζει τον επιθυμητό ρόλο του ανεξάρτητου ελεγκτή (theory laden). Κίνδυνος Αυτοαναφορικότητας: το θεωρητικό πλαίσιο καθορίζει το ίδιο τους τρόπους ελέγχου της ορθότητάς του. Ευτυχώς, όχι με απόλυτο τρόπο. Υπάρχουν συχνά και ανατροπές του θεωρητικού πλαισίου.

Αμφισβητήσεις της σταθερότητας του Α) Αν και η περιοχή Α χαρακτηρίζεται από περισσότερη σταθερότητα, έχει δεχθεί αμφισβητήσεις πχ. Η αρχή της αποκλείσεως του τρίτου αμφισβητήθηκε από τους ιντουισιονιστές: δεν μπορεί να έχει γενική ισχύ γιατί αποτελεί ανεπίτρεπτη γενίκευση από τον χώρο του πεπερασμένα ελέγξιμου στον χώρο του μη πεπερασμένα ελέγξιμου. «Κάθε άνθρωπος είναι θνητός ή κάποιος άνθρωπος είναι αθάνατος» Η αποδοχή της ισχύος της πρότασης θα σήμαινε ότι υπάρχει μέθοδος ελέγχου του πρώτου σκέλους της μέθοδος ελέγχου του δεύτερου σκέλους της. Ισχυρίζονται έτσι, ότι σε κάθε περίπτωση αυτό θα σήμαινε πεπερασμένη ελεγξιμότητα είτε ενός δυνητικά απείρου συνόλου θνητών περιπτώσεων είτε μιας τουλάχιστον περίπτωσης αθανασίας.

Έχει αμφισβητηθεί η εμπειρική επαγωγή (Hume) Η γενίκευση από ένα σύνολο παρατηρησιακών δεδομένων σε μια γενική απόφανση δεν είναι εγγυημένη. Η τάση του ελλόγου όντος να προβαίνει σε γενικεύσεις οφείλεται –σύμφωνα με τον Hume- σε ψυχολογικούς παράγοντες και σε μια εμμονή σε σταθερές συζεύξεις γεγονότων που έχει παρατηρήσει και προβάλλει στο μέλλον.

Άλλες περιοχές εκδήλωσης της ορθολογικότητας Η περιοχή των μαθηματικών Διαφέρουν από τις φυσικές επιστήμες γιατί, για τον έλεγχο της ορθότητας των πρώτων αρχών και των συνεπειών τους, δεν απαιτείται εμπειρικός έλεγχος. Το δίπολο θεωρία και πείραμα δεν υπάρχει στην περίπτωση των μαθηματικών. Η ορθολογικότητα στα μαθηματικά εκδηλώνεται στα εξής: Επιλογή αξιωμάτων Παραγωγική απόδειξη Αποδοχή και χρήση των γνωστών λογικών αρχών και μεθόδων Έλεγχος συνέπειας

Η περιοχή των κοινωνικών και ιστορικών επιστημών Ρευστότητα ορίων της ορθολογικότητας Εγγενής αδυναμία ελέγχου όλων των παραγόντων διαμόρφωσης ενός ιστορικού συμβάντων (το ανεπανάληπτο της εμφάνισης του ιστορικού συμβάντος) Δημιουργία εξομοιωτικών μοντέλων Ιστορικός χρόνος ντετερμινιστικά δομημένος ή μη. Παρά την υποτιθέμενη ντετερμινιστική δομή του ιστορικού χρόνου ο μη πεπερασμένα ελέγξιμος χαρακτήρας των παραγόντων διαμόρφωσης του συμβάντος δεν επιτρέπει την προσπέλασή του ΄ Παρόμοια σε επιστήμες με χαοτικά στυστήματα.

Η φιλοσοφία Στο παρελθόν, περιοχές που ανήκαν στη φιλοσοφία εκχωρήθηκαν στις νεογέννητες επιστήμες και δεν διεκδικήθηκαν έκτοτε από τη φιλοσοφία. Δραστηριότητα ημιεπιστημονικού χαρακτήρα. Οντολογία – γνωσιολογία Προσδιορισμός των όντων, το «πώς» και το «γιατί» της γνώσης του, το γνωσιακά προσπελάσιμο. Η φιλοσοφία γειτνιάζει προς τα μαθηματικά γιατί ούτε αυτή δεν χρησιμοποιεί εμπειρικές διαδικασίες ελέγχου

Η φιλοσοφία της γλώσσας, η ηθική, η φιλοσοφία του νου, η φιλοσοφία του δικαίου, η φιλοσοφία των μαθηματικών αποτελούν φιλοσοφικούς κλάδους που ασχολούνται με τον προσδιορισμό του όντος, το πώς και το γιατί της γνώσης του.

Η εγγύτητα φιλοσοφίας και μαθηματικών Οι τύποι ορθολογικότητας της φιλοσοφίας είναι παρόμοιοι με τους τύπους ορθολογικότητας των μαθηματικών: Η ημιεπαγωγική μέθοδος κατασκευής θεωρητικών συστημάτων Αξιώματα Η παραγωγική συμπερασματική μέθοδος συναγωγής φιλοσοφικών θεωρημάτων Δραστηριότητα επιχειρηματολογική Επιδίωξη συνοχής Η μη χρήση εμπειρικών μεθόδων

Θα εξαιρέσουμε κάποιες μορφές παραληρηματικού εγχώριου και αλλοδαπού φιλοσοφικού λόγου ο οποίος ευαγγελίζεται την απαλλαγή από τους περιορισμούς του ορθώς λογίζεσθαι και την τελική ένωση με το «άρρητο» που αν και απροσδιόριστο, μπορεί να βιωθεί.

Δύο τρόποι εκδήλωσης της ορθολογικότητας στη φιλοσοφία 1. Περιλαμβάνει τον συνήθη λογικό εξοπλισμό (λογικά έγκυρους τύπους, συμπερασματικούς κανόνες κλπ) 2. Δημιουργία ή επιλογή φιλοσοφικών αξιωματικών ή πρώτων αρχών Κανονιστικοί παράγοντες για το 2 (εκφραστική και οντολογική οικονομία, απλότητα, αποτελεσματικότητα κλπ) Το μετα-φιλοσοφικό κανονιστικό επίπεδο αποτελεί ένα επιπλέον προσιδιάζον τμήμα του συγκεκριμένου φιλοσοφικού συστήματος.