Κεφάλαιο 8 Αναδυόμενα θέματα στον τουρισμό
Στόχοι του 8ου Κεφαλαίου Να κάνει μια εισαγωγή στη θεωρία της ηθικής. Να περιγράψει ηθικά ζητήματα του τουριστικού συστήματος. Να εξετάσει πώς η θεωρία της ηθικής μπορεί να χρησιμοποιηθεί για αξιολόγηση αυτών των ζητημάτων. Να κάνει μια εισαγωγή στις θεωρητικές διαστάσεις των φεμινιστικών σπουδών. Να εξετάσει ζητήματα σχετικά με την ενδυνάμωση και την αποδυνάμωση του ρόλου των γυναικών. Να διερευνήσει τις ερμηνείες των παραπάνω ζητημάτων από φεμινιστικής πλευράς.
Ηθική και τουρισμός Η πολυπλοκότητα του τουρισμού προκαλεί μια σειρά ερωτημάτων ηθικής φύσεως που σχετίζονται με ζητήματα, όπως: ισότητα, εντιμότητα, ηθικότητα, τα δικαιώματα των ζώων και της φύσης. Παραδείγματα ερωτημάτων ηθικής που θα μπορούσαν να τεθούν: Είναι λάθος η συμμετοχή στο σεξουαλικό τουρισμό; Δικαιολογείται το κυνήγι ή ο φόνος αγρίων ζώων; Έχουν οι τουριστικές πολυεθνικές εταιρίες ηθικές ευθύνες έναντι των κοινοτήτων και της φύσης μέσα στις οποίες λειτουργούν;
Ηθική και Τουρισμός Παγκόσμιος Κώδικας Ηθικής για τον Τουρισμό (Global Code of Ethics for Tourism) (WTO, 1999). Περιλαμβάνει ζητήματα «αμοιβαίας κατανόησης και σεβασμού ανάμεσα στους ανθρώπους και τις κοινωνίες»· «αειφόρου ανάπτυξης»· «πολιτισμικής αναβάθμισης»· «οφελών για τις χώρες προορισμού και τις κοινότητες τους»· «δικαιωμάτων στον τουρισμό»·«ελευθερίας κίνησης των τουριστών»· «δικαιωμάτων των εργαζομένων και των επιχειρήσεων στην τουριστική βιομηχανία»· και «υποχρεώσεων των εμπλεκομένων στον τουρισμό».
Η θεωρία της ηθικής Γενικά, η ηθική είναι ο κλάδος της φιλοσοφίας που ασχολείται με ηθικά προβλήματα και κρίσεις. Ασχολείται με το τι είναι «σωστό» ή «λάθος» και την ηθικότητα μιας πράξης. Ένα από τα θεμελιώδη ερωτήματα που αντιμετωπίζουν οι φιλόσοφοι είναι «από πού προέρχεται η ηθικότητα;». Αυτό είναι ένα πρόβλημα που απασχόλησε την ανθρώπινη σκέψη ήδη από την εποχή του πολιτισμού της Αρχαίας Ελλάδας και σχεδόν σίγουρα και πριν απ' αυτόν.
Η θεωρία της ηθικής Η θεωρία του Thomas Hobbes (1588-1679) βλέπει την ανθρώπινη φύση να καθοδηγείται από το ατομικό συμφέρον ή τον «ψυχολογισμό εγωισμό». Ο Hobbes πίστευε ότι η ηθικότητα είναι κάτι παραπάνω από μια μέθοδος για τα επιδιώκοντα το ατομικό τους συμφέρον αλλά ορθολογικά άτομα, προκειμένου να αποφεύγουν τις συγκρούσεις. Ο Jeremy Bentham (1748-1832), σε μια προσπάθεια να κρίνει την ηθικότητα των ατομικών πράξεων, πρότεινε τη θεωρία του «Ωφελιμισμού» (Utilitarianism). Για τον Bentham το απόφθεγμα «μέγιστη ευτυχία για το μέγιστο αριθμό» ήταν η βάση της ηθικής.
Η θεωρία της ηθικής Ωστόσο, η χρήση του ωφελιμισμού για τη λήψη αποφάσεων τουριστικής πολιτικής έχει τους περιορισμούς της. - Κατά πρώτον, υποθέτει ότι μπορούμε να προβλέψουμε τις συνέπειες των πράξεων για παράδειγμα. - Δεύτερον, η εγγενής δημοκρατικότητα του ωφελιμισμού εξαρτάται από το ποιος ερωτάται. Η αρχή του «Ωφελιμισμού» εκλεπτύνθηκε από τον John Stuart Mill (1806-1873), που επινόησε δύο κύριες κατηγορίες ωφελιμισμού, τον «Ωφελιμισμό Δράσης» (Act Utilitarianism) και τον «Ωφελιμισμό Κανόνα» (Rule Utilitarianism).
Η θεωρία της ηθικής Στην «Κριτική του Καθαρού Λόγου» (1788), ο Εμμανουήλ Καντ (1724-1804) ισχυρίστηκε ότι ανακάλυψε έναν παγκόσμιο ηθικό νόμο, την «κατηγορική προσταγή» (categorical imperative), η βάση της οποίας μας επιτάσσει τι θα «πρέπει» να κάνουμε, άσχετα με το πιθανό αποτέλεσμα. Διάκριση μιας ηθικής πράξη από μια μη ηθική, βάσει της «Δοκιμής της Καθολικότητας» (Universability Test): «ποιες θα ήταν οι συνέπειες της πράξης μας αν αυτή γινόταν από όλους;». Σε κάθε περίπτωση, η προσπάθεια κατανόησης του τι είναι «σωστό» και τι «λάθος», και των κανόνων στους οποίους στηρίζουμε τις πράξεις μας, αποτελεί σύνθετο και δύσκολο εγχείρημα.
Ηθικές απόψεις εφαρμοζόμενες στον τουρισμό
Ηθικές απόψεις εφαρμοζόμενες στον τουρισμό Ζητήματα που προκαλούν που προκαλεί ηθικές ανησυχίες είναι η αλληλεπίδραση μεταξύ τουριστών και τοπικών κοινοτήτων και ο τρόπος με τον οποίο οι κυβερνήσεις χρησιμοποιούν τον τουρισμό για την οικονομική ανάπτυξη. Σύμφωνα με το Άρθρο 5(1) του Κώδικα Ηθικής (Code of Ethics) του Παγκόσμιου Οργανισμού Τουρισμού: «Οι τοπικοί πληθυσμοί πρέπει να συνδέονται με τις τουριστικές δραστηριότητες και να συμμετέχουν ισότιμα στα οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά οφέλη που αυτές συνεπάγονται και ιδιαίτερα στη δημιουργία άμεσης και έμμεσης απασχόλησης που προκύπτει γι' αυτούς (WTO, 1999: 10).
Ηθικές απόψεις εφαρμοζόμενες στον τουρισμό Πρέπει οι τουρίστες να επισκέπτονται, και ως εκ τούτου να ενισχύουν οικονομικά, καθεστώτα τα οποία αρνούνται να αναγνωρίσουν τα ανθρώπινα δικαιώματα και θεωρούνται γενικά αντιδημοκρατικά (π.χ. Μιανμάρ/πρώην Βιρμανία; Η φύση υπάρχει μόνο για να εξυπηρετεί τις ανθρώπινες ανάγκες; Έχουν τα ζώα αυθύπαρκτα δικαιώματα ή μόνον αυτά που τους παραχωρούνται από τον άνθρωπο; Ηθικές απόψεις για το περιβάλλον: α) ανθρωποκεντρικές απόψεις β) Φιλελεύθερη επέκταση γ) Οικο-ολισμός (eco-holism).
Φεμινιστικές σπουδές Το ζήτημα των «δικαιωμάτων» των γυναικών περιλαμβάνει όχι μόνο το να έχουν οι γυναίκες ίσα δικαιώματα και ευκαιρίες με τους άνδρες, αλλά και να έχουν σημαντικό ρόλο στον επηρεασμό και τη λήψη αποφάσεων για τη μελλοντική πορεία των κοινωνιών, τις προτεραιότητες και τις αξίες τους. Ηθικά ζητήματα του τουρισμού που εμπίπτουν στο πεδίο ενδιαφερόντων του φεμινισμού περιλαμβάνουν: το σεξουαλικό τουρισμό, τη δυνατότητα των γυναικών να διεκδικήσουν αξιόλογες καριέρες στον τουρισμό και ισότητα μεταχείρισης με τους άνδρες συναδέλφους τους, το ρόλο των γυναικών ως ταξιδιωτών.
Ο φεμινισμός δε συνιστά ενιαία ιδεολογία. Φεμινιστικές σπουδές Ο φεμινισμός δε συνιστά ενιαία ιδεολογία. Πολλοί φεμινιστές προτιμούν να χρησιμοποιούν τον πληθυντικό «φεμινισμοί». Ο φεμινισμός μπορεί, επίσης, να εκληφθεί ως κοινωνικοπολιτική θεωρία και ως κοινωνικό κίνημα. Διάφοροι τύποι φεμινισμού: Φιλελεύθερος φεμινισμός Μαρξιστικός φεμινισμός Ριζοσπαστικός φεμινισμός Σύγχρονος σοσιαλιστικός φεμινισμός Υπαρξιακός φεμινισμός
Φεμινιστικές σπουδές Οι πηγές του φεμινισμού μπορούν να αναζητηθούν στον ύστερο 18ο αιώνα, μια εποχή που η πρώιμη καπιταλιστική ανάπτυξη και η Βιομηχανική Επανάσταση συνεπάγονταν σημαντική αλλαγή προς το χειρότερο της νομικής και οικονομικής θέσης πολλών γυναικών. Ορόσημο όσον αφορά τα δικαιώματα των γυναικών υπήρξε το έργο της Mary Wollstonecraft, «Υπεράσπιση των Δικαιωμάτων της Γυναίκας» (Vindication of the Rights of Woman, 1792). Μετά τη Γαλλική Επανάσταση, ο φεμινισμός αναπτύχθηκε πιο γρήγορα στις ΗΠΑ, αποτελώντας το υπόδειγμα για τα γυναικεία κινήματα σε άλλες χώρες.
Φεμινιστικές σπουδές Στη Σύνοδο για τα Δικαιώματα των Γυναικών που έλαβε χώρα στο Seneca Falls των ΗΠΑ στις 19 Ιουλίου 1848, διατυπώθηκαν συγκεκριμένες αρχές των ίσων δικαιωμάτων. Ο φεμινισμός ως κίνημα ή ιδεολογία δεν υπήρξε προνόμιο της Δύσης (βλ. Ινδία και Αίγυπτο στις αρχές του 20ου αιώνα). Emmeline Pankhurst: σπουδαία μορφή του φεμινιστικού κινήματος στις αρχές του 20ου αιώνα. Αρχηγός του κινήματος των σουφραζέτων (1866), που έκαναν εκστρατείες με το σύνθημα «Ψήφοι για τις Γυναίκες: Αγνότητα για τους άνδρες».
Φεμινιστικές σπουδές και τουρισμός Οι φεμινιστικές διερευνήσεις στον τουρισμό επικεντρώ-νονται στο πώς οι σχέσεις εξουσίας που υπάρχουν μεταξύ γυναικών και ανδρών εκδηλώνονται στο πλαίσιο του τουρισμού. Ο τουρισμός εμφανίζεται σε έμφυλες κοινωνίες και, συνεπώς, η τουριστική ανάπτυξη προσφέρει χαρακτηριστικά δείγματα αυτών των σχέσεων, όπως: αντιπροσώπευση των γυναικών, ευκαιρίες απασχόλησης, πώς οι γυναίκες που κατοικούν στους προορισμούς επηρεάζονται από την τουριστική ανάπτυξη, εμπειρίες των γυναικών ως ταξιδιωτών. Οι γυναίκες δεν επηρεάζονται μόνο αρνητικά από τον τουρισμό αλλά αποκομίζουν και πλεονεκτήματα.
Φεμινιστικές σπουδές και τουρισμός Βασικό ζήτημα στο σεξουαλικό τουρισμό είναι πώς παρουσιάζονται οι γυναίκες και οι συναφείς σχέσεις εξουσίας. Πολλά υπαινικτικά σεξουαλικά μηνύματα μεταφέρονται μέσω των τουριστικών διαφημίσεων και ενθαρρύνουν τις σεξουαλικές σχέσεις ως μέρος της τουριστικής εμπειρίας. Η χρησιμοποίηση των γυναικών ως σεξουαλικών αντικειμένων για την προώθηση των τουριστικών προορισμών έχει συνέπειες όχι μόνο για τις γυναίκες που κατοικούν σ' αυτές τις περιοχές αλλά, επίσης, και για τις κοινωνίες από τις οποίες προέρχονται οι τουρίστες. Ο σεξουαλικός τουρισμός ενδέχεται να ανθήσει σε κοινωνίες που έχουν ιδιαίτερες σχέσεις εξουσίας μεταξύ των δύο φύλων και είναι εκτεθειμένες σε επιδράσεις εκσυγχρονισμού και παγκοσμιοποίησης.
Φεμινιστικές σπουδές και τουρισμός Οι συνέπειες για την κοινωνία ενός προορισμού ο οποίος αποκτά φήμη ως τόπος σεξουαλικού τουρισμού είναι ότι ενδέχεται να υπάρχει άνιση κατανομή των επισκεπτών: άνδρες και μοναχικοί επισκέπτες αντιπροσωπεύουν μεγαλύτερα του συνήθους ποσοστά επί του συνόλου. Όσον αφορά την απασχόληση, ο τουρισμός προσφέρει στις γυναίκες την ευκαιρία για οικονομική αυτονομία και μεγαλύτερη συμμετοχή στη λήψη των αποφάσεων που αφορούν το νοικοκυριό. Παγκοσμίως οι γυναίκες καταλαμβάνουν πάνω από τις μισές θέσεις εργασίας που είναι διαθέσιμες στην τουριστική βιομηχανία. Συχνά ασκείται κριτική ότι ο τουρισμός ενισχύει τον έμφυλο καταμερισμό της εργασίας, ενώ επισημαίνονται και οι εντάσεις μέσα στα νοικοκυριά με εργαζόμενες γυναίκες.
Φεμινιστικές σπουδές και τουρισμός Αντίθετα με τα προαναφερθέντα, κάποιοι τύποι τουρισμού προσφέρουν ελκυστικές ευκαιρίες για τις γυναίκες λόγω - της ελαστικότητας των ωραρίων και - της ζήτησης για παραδοσιακούς τρόπους φιλοξενίας που τους επιτρέπει να συνταιριάζουν την απασχόληση τους με τις οικογενειακές τους υποχρεώσεις. Παράδειγμα του πώς οι γυναίκες επωφελήθηκαν από την ανάπτυξη εναλλακτικού τουρισμού είναι αυτό που συνέβη στην περιοχή της Δαδιάς στη βόρεια Ελλάδα: Η δημιουργία ενός γυναικείου συνεταιρισμού για να λειτουργήσει το εστιατόριο και να προμηθεύσει τοπικά προϊόντα στο κατάστημα μιας οικοτουριστικής μονάδας που βασίστηκε στην προστασία ειδών αρπακτικών πτηνών, είχε ως αποτέλεσμα την οικονομική και ψυχολογική ενδυνάμωση των γυναικών.
Φεμινιστικές σπουδές και τουρισμός Ο τουρισμός δεν είναι απομονωμένος από τις ευρύτερες πολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές δυνάμεις που προσδιορίζουν το ρόλο των γυναικών στην κοινωνία. Τα ζητήματα του ρόλου των γυναικών στον τουρισμό είναι περίπλοκα και απαιτούν περαιτέρω διερεύνηση, ώστε να μεγιστοποιηθούν οι ευκαιρίες και τα οφέλη τόσο για τις γυναίκες, όσο και για τις οικογένειές τους, καθώς και για την κοινωνία εν γένει. Τόσο η ηθική, όσο και η εφαρμογή των φεμινιστικών σπουδών στον τουρισμό αποτελούν κρίσιμα ερευνητικά πεδία, με δεδομένες τις αλλαγές που μπορεί να επιφέρει ο τουρισμός στις κοινωνίες και στη φύση.