Κεφάλαιο 6 Ανθρωπολογία και Τουρισμός

Στόχοι του 6ου Κεφαλαίου Να παρουσιάσει την ανθρωπολογία ως επιστήμη. Να περιγράψει τις ανθρωπολογικές προσεγγίσεις που σχετίζονται με τον τουρισμό. Να εξετάσει πώς ο τουρισμός μπορεί να ιδωθεί ως αναζήτηση για το αυθεντικό. Να σχολιάσει κριτικά τον τουρισμό ως μορφή τελετουργίας. Να αξιολογήσει τις πολιτισμικές μεταβολές που επιφέρει ο τουρισμός. Να περιγράψει στρατηγικές για την προστασία της κουλτούρας.

Εισαγωγή 19ος αι.: ανάπτυξη της ανθρωπολογίας ως ακαδημαϊκού κλάδου ως αποτέλεσμα: του συνδυασμού μιας βιομηχανοποιούμενης και εξελισσόμενης κοινωνίας, της ευρωπαϊκής αποικιοκρατικής επέκτασης  αύξηση των επαφών μεταξύ των διαφόρων κοινωνιών. Σύγκριση του τρόπου λειτουργίας των προβιομη-χανικών κοινωνιών (αποικίες) με την πολυπλοκότητα των σύγχρονων βιομηχανικών κοινωνιών της Δύσης. Πρόσωπα – κλειδιά για την ίδρυση της ανθρωπο-λογίας, ως ξεχωριστού κλάδου των κοινωνικών επιστημών: Sir James Frazier (1854-1951) και Bromslow Malinowski (1884-1942).

Εισαγωγή Frazier: αναζήτηση των βασικών αληθειών για τη φύση της ανθρώπινης ψυχολογίας, μέσω μιας ενδελεχούς σύγκρισης των πολιτισμών σε παγκόσμια κλίμακα, χωρίς να έχει γνωρίσει απευθείας τους λαούς για τους οποίους έγραφε. Malinowski: έμφαση στον τρόπο λειτουργίας των «πρωτόγονων» κοινοτήτων ως κοινωνικών συστημάτων και στον τρόπο που τα μέλη τους περνούσαν τη ζωή τους  επιτόπια έρευνα, συμμετοχική παρατήρηση, εθνογραφία. Η μεθοδολογική προσέγγιση του Malinowski, βοήθησε να αναδειχθεί η κοινωνική ανθρωπο-λογία ως ξεχωριστός επιστημονικός κλάδος.

Εισαγωγή Εθνογραφία: για να καταλάβουμε τι σκοπεύουν να κάνουν οι άνθρωποι, είναι προτιμότερο να τους παρατηρούμε αλληλεπιδρώντας στενά μαζί τους για παρατεταμένη χρονική περίοδο. Χαρακτηριστικό της ανθρωπολογίας: ολιστική κατανόηση της ανθρώπινης συμπεριφοράς, σε συνδυασμό με τη μεθοδολογία της διαπολιτι-σμικής ανάλυσης. Η εθνογραφία δεν βασίζεται πλέον αποκλειστικά σε συνεντεύξεις, διάλογους και παρατηρήσεις, αλλά και σε εξειδικευμένες τεχνικές, π.χ. ηχογραφήσεις, βιντεκοσκοπήσεις, σχέδια κ.α.

Εισαγωγή Δεκ.1960, Claude Levi-Strauss: έμφαση στα δημιουργήματα του μυαλού (μύθοι, σύμβολα, τοτεμισμός) αντί της ανάλυσης της κουλτούρας μέσα από τις κοινωνικές δομές. Ύστερος 20ο αι.: απομάκρυνση της ανθρωπολογίας από το αποκλειστικό ενδιαφέρον για τις μη δυτικές μικρής κλίμακας αγροτικές κοινωνίες για να συμπεριλάβει και άλλες μορφές κοινωνικών επαφών. Περισσότερο σχετικό με τον τουρισμό είναι το πεδίο της κοινωνικο-πολιτισμικής ανθρωπολογίας, που επικεντρώνεται στη μελέτη της ανθρώπινης συμπεριφοράς.

όρος με αμφισβητήσιμο νόημα˙ Εισαγωγή «Κουλτούρα»: όρος με αμφισβητήσιμο νόημα˙ χρησιμοποιείται από τους ανθρωπολόγους ως συνώνυμος με τις ανθρώπινες ομάδες ή κοινωνίες˙ η ερμηνεία της με την οποία υπονοείται ένα είδος «κοινωνικής υπεροχής» απορρίπτεται από τους ανθρωπολόγους˙ ο διαχωρισμός «υψηλής» - «χαμηλής» κουλτούρας, εξακολουθεί να ισχύει, αν και σε μικρότερο βαθμό. Ασάφεια στα ελληνικά με τους όρους πολιτισμός, κουλτούρα, παιδεία.

Εισαγωγή «Όπως και να ορίσουμε την κουλτούρα, οι περισσότεροι ανθρωπολόγοι συμφωνούν ότι έχει να κάνει με αυτές τις πλευρές της ανθρώπινης γνώσης και δραστηριότητας που προέρχονται από αυτά που μαθαίνουμε ως μέλη της κοινωνίας, λαβαίνοντας υπόψη ότι κάποιος μαθαίνει πάρα πολλά που δεν τα έχει άμεσα διδαχθεί». (Monaghan και Just 2000:35).

Ανθρωπολογία και τουρισμός Αύξηση του τουρισμού στις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες στο δεύτερο μισό του 20ου αιώνα. Οι τουρίστες επισκέπτονταν χώρες όπου οι ανθρωπολόγοι είχαν διεξαγάγει επιτόπιες ερευνητικές εργασίες. 1974, Μεξικό, συνέδριο της Αμερικανικής Ανθρω-πολογικής Ένωσης: η ανθρωπολογία του τουρισμού, ως πεδίο ακαδημαϊκής διερεύνησης. Κύρια αλληλοκαλυπτόμένα πεδία διερεύνησης που ανήκουν στη σφαίρα των ενδιαφερόντων της ανθρωπολογίας του τουρισμού: α) κοινωνική και πολιτισμική αλλαγή, β) σημειολογία του τουρισμού, γ) πολιτική οικονομία του τουρισμού.

Τουρίστες: πρωταγωνιστές ή συντελεστές της πολιτισμικής αλλαγής. Ο τουρίστας Τουρίστες: πρωταγωνιστές ή συντελεστές της πολιτισμικής αλλαγής. Κατανόηση των διαδικασιών που οδηγούν τους ανθρώπους να γίνουν τουρίστες. Λαμβάνοντας υπόψη την περιοχή προέλευσης των τουριστών, ο τουρισμός τοποθετείται σε μια ευρύτερη «υπερδομή». Σύνδεση των κοινωνικών και οικονομικών συνθηκών των κοινωνιών προέλευσης των τουριστών με τα αποτελέσματα στην κουλτούρα των προορισμών.

Ο ανασυνθέτης πολιτισμικών στοιχείων, οι μύθοι και τα σύμβολα MacCannell (1976, 1989): ο τουρισμός ως αντίδραση στην εκλαμβανόμενη απουσία αυθεντικότητας των σύγχρονων κοινωνιών και την επακόλουθη αναζήτηση της αυθεντικότητας των προβιομηχανικών κοινωνιών. Tresidder (1999): η αίσθηση πληρότητας συναντάται συχνά στις μυθολογικές απεικονίσεις της πολιτιστικής κληρονομιάς, της άγριας φύσης και της αγροτικής ζωής, που αντιπροσωπεύουν τον αντίποδα της μεταβιομηχανικής κοινωνίας. Selwyn (1996): ο τουρίστας ως «κυνηγός μύθων», δηλ. διεξόδων από τη διανοητική και συναισθηματική δυσαρμονία.

Ο ανασυνθέτης πολιτισμικών στοιχείων, οι μύθοι και τα σύμβολα «Μεταμοντερνισμός»: διαφωνία σχετικά με τη σημασία του όρου. Η κοινωνική τάξη δεν είναι πλέον τόσο σημαντική ώστε να επηρεάζει τον τρόπο ζωής και τη συμπεριφορά. Προορισμοί και τύποι τουρισμού που αρχικά αποτελούσαν προνόμιο των ανώτερων τάξεων έχουν τώρα ξεπεράσει τα όρια της κοινωνικής διαστρωμάτωσης. Τα προσωπικά χαρακτηριστικά, συμπεριλαμβα-νομένου του σεξουαλικού προσανατολισμού, έχουν γίνει σημαντικότερα για τη διαμόρφωση της προσωπικότητας απ' ό,τι η συμμόρφωση με τις κοινωνικές νόρμες.

Ο ανασυνθέτης πολιτισμικών στοιχείων, οι μύθοι και τα σύμβολα Ο τουρίστας ως ανασυνθέτης πολιτισμικών στοιχείων (cultural bricoleur): χρησιμοποιεί δημιουργικά σημεία, σύμβολα και τεχνουργήματα των πολιτισμών που συναντά στο δρόμο του για να διαμορφώσει μια νέα ταυτότητα. C.S. Peirce (1839-1914): χρήση σημείων και συμβόλων για την απόδοση νοημάτων (σημασιοδότηση). Ο Peirce προσδιόρισε τρεις κατηγορίες συμβόλων-σημείων: τα «εικονικά» (iconic)· τα «ενδεικτικά» (indexical)· και τα «συμβολικά» (symbolic). Σημειολογία Σημαίνον (signifier) – σημαινόμενο (signified).

Ο ανασυνθέτης πολιτισμικών στοιχείων, οι μύθοι και τα σύμβολα Η πρώτη επαφή των τουριστών με έναν τόπο δεν είναι με τον τόπο αυτόν καθαυτόν αλλά με αναπαραστάσεις του. Μέσα στη σειρά δυνητικών πηγών πληροφόρησης είναι ταξιδιωτικά βιβλία, αφηγήσεις τουριστών που έχουν επισκεφθεί τον προορισμό, ταξιδιωτικά προγράμματα, κινηματογραφικές ταινίες και ομιλίες. Ο ρόλος της χρησιμοποίησης συμβόλων και σημείων για την πώληση του τουρισμού είναι μια επιπλέον όψη της σημειωτικής του τουρισμού. Η τουριστική βιομηχανία χρησιμοποιεί ένα συνδυασμό διαφόρων σημείων, συμβόλων, ονειροπολημάτων και φαντασιώσεων προκειμένου να πωλήσει τουριστικά προϊόντα.

Κουλτούρα: σημαντικό εμπορεύσιμο αγαθό της τουριστικής βιομηχανίας. Αυθεντικότητα Κουλτούρα: σημαντικό εμπορεύσιμο αγαθό της τουριστικής βιομηχανίας. Ενσωματώνει διαφορετικά χαρακτηριστικά, συμπεριλαμβανομένων των ιστορικών μνημείων, της πολιτιστικής κληρονομιάς, των καρναβαλιών και των θρησκευτικών τελετών. Εγείρονται ζητήματα αυθεντικότητας και τη συμβολή του τουρισμού στην πολιτισμική μεταβολή. «Σκηνοθετημένη αυθεντικότητα» (staged authenticity - (MacCannell): ενώ οι τουρίστες μπορεί να προσελκυστούν από την αυθεντικότητα της κουλτούρας, των τελετουργιών και άλλων πρακτικών, αυτά ενδέχεται να αλλάξουν για να προσαρμοστούν στις ανάγκες και τα χρονικά πλαίσια της τουριστικής αγοράς.

Αυθεντικότητα Οι τύποι σκηνοθετημένων εκδηλώσεων είναι ανάλογοι με αυτούς που ο Boorstin (1961) χαρακτήρισε ως «ψευδο-εκδηλώσεις» (pseudo-events), σε μια από τις πρώτες κριτικές του μαζικού τουρισμού. Το πώς αντιδρούν οι τουρίστες στη στημένη αυθεντικότητα δεν είναι ξεκάθαρο. Κατά την άποψη του Boorstin (1961), οι τουρίστες επιζητούν επιφανειακές εμπειρίες, ενώ ο MacCannell (1976) ισχυρίζεται ότι αυτό που αναζητούν είναι η αυθεντικότητα. Σε όρους τουριστικής ικανοποίησης, ένα θέαμα που συμφωνεί με αυτά που αναμένουν οι τουρίστες μπορεί να είναι πιο σημαντικό από ό,τι η αυθεντικότητα (MacCannell 2001).

«Αυθεντικότητα», «γνώση» και «αίσθηση» (Selwyn 1996): Baudrillard (1983), θεωρία της υπερ-πραγματικότητας (hyper-reality): σε μια καταναλωτική κοινωνία, οι εικόνες και τα σύμβολα αρχίζουν να εκλαμβάνονται ως πραγματικά, με συνέπεια το πλαστό να φαίνεται τόσο καλό ώστε να μη χρειάζεται πλέον το γνήσιο. «Αυθεντικότητα», «γνώση» και «αίσθηση» (Selwyn 1996): Η «γνώση» υπονοεί κατανόηση της αυθεντικότητας βασισμένη σε επιστημονική λογική και, ως εκ τούτου, κάθε γεγονός εξετάζεται βάσει τεχνικών κριτηρίων. Στην περίπτωση άγνοιας ως προς το τι συνιστά την αυθεντικότητα, οι τουρίστες θα βασιστούν στην αίσθηση που έχουν για να αποφασίσουν αν αυτό που βλέπουν είναι αυθεντικό ή όχι. Σουβενίρ: σύνδεση διαφορετικών κοινωνικών κόσμων μέσα από την παραγωγή και πώληση τους.

Αυθεντικότητα Συζητήσιμες οι επιπτώσεις της «σκηνοθετημένης αυθεντικότητας» στην τοπική κουλτούρα: η εμπορευματοποίηση των τελετουργιών και των τελέσεων τους για προσπορισμό χρημάτων μπορεί να οδηγήσει σε μείωση της σημασίας τους˙ το ενδιαφέρον των τουριστών για κάποιον πολιτισμό μπορεί να συντελέσει στην ανανέωση της υπερηφάνειας των ντόπιων κατοίκων για τις παραδόσεις και την ιστορία τους ˙ οι τοπικές κοινωνίες δεν είναι παθητικοί δέκτες της πολιτισμικής αλλαγής. Κρίσιμο ερώτημα: ποιος ελέγχει την κουλτούρα και πώς αυτή παρουσιάζεται στον τουρίστα;

Αυθεντικότητα Η σκηνοθετημένη αυθεντικότητα ως τρόπος προστασίας της τοπικής κουλτούρας: «μπροστά» (front regions) και «πίσω» περιοχές (back regions) (Goffman 1959, MacCannell 1989). Η εμπορευματοποιημένη «πρώτη γραμμή» και τα προστατευμένα «παρασκήνια». Η έννοια του τουρίστα ο οποίος αισθάνεται αποξενωμένος και επιζητεί αυθεντικές κοινωνικές δομές είναι αμφισβητήσιμη (Selwyn, 1996). Σε ένα οικονομικό σύστημα που στηρίζεται στην κατανάλωση, οι τουρίστες μπορούν να εισέλθουν σε καταναλωτικές δραστηριότητες χωρίς να αισθάνονται κατ' ανάγκη ότι είναι αποξενωμένοι.

Τύποι τουριστών

Ο τουρισμός ως τελετουργία και ιερό ταξίδι Ιστορική η σχέση μεταξύ θρησκευτικού προσκυ-νήματος και τουρισμού. Ο τουρισμός ως μια μη θρησκευτική ή κοσμική τελετουργία, περιλαμβάνει σκοπούς ή δραστηριότητες που έχουν υποκαταστήσει τις θρησκευτικές ή υπερφυσικές εμπειρίες πιο παραδοσιακών κοινωνιών (Graburn 2001): Δύο σαφώς διαχωρισμένες σφαίρες της ανθρώπινης ζωής: η ιερή/μη συνήθης/τουριστική και η εγκόσμια/καθημερινότητα/στο σπίτι. Η αναχώρηση για διακοπές σημαίνει το τέλος της πεζότητας για μια περιορισμένη περίοδο, όπως συμβαίνει και με άλλα κυκλικά «ειδικά» γεγονότα (δηλ. γεγονότα που επαναλαμβάνονται σε ετήσια βάση), όπως λ.χ. τα Χριστούγεννα.

Ο τουρισμός ως τελετουργία και ιερό ταξίδι Τα τοπία προσλαμβάνουν τις ιδιότητες του «ιερού», συμβολίζοντας κάτι βαθιά ριζωμένο και αμετάβλητο. Ο τουρισμός ως «τελετουργία διέλευσης» (rite of passage): ενώ μπορεί να εμφανίζεται ως ένα κυκλικό, μη σύνηθες γεγονός, ο ρόλος του στη ζωή κάποιου ενδέχεται να έχει συνέπειες για την ατομική του πορεία που υπερβαίνει το κυκλικό. Κύριες φάσεις της τελετουργικής διαδικασίας (Turner και Turner 1978): α) στάδιο του «αποχωρισμού» (separation) από το σύνηθες ή τη ρουτίνα της καθημερινότητας. β) είσοδος στην ενδιάμεση κατάσταση της «μεθοριακότητας» (liminality), κατά την οποία οι δομές και η τάξη της κανονικής ζωής διαλύονται. γ) Το τελικό στάδιο της «communitas», δηλαδή της «μέθεξης» που συνεπάγεται ταύτιση με τα άλλα άτομα που βιώνουν την ίδια εμπειρία.

Ο τουριστικός προορισμός Η ανθρωπολογία του τουρισμού επικεντρώνεται στις επιδράσεις του στον πολιτισμό των λιγότερο ανεπτυγμένων χωρών. Δύο κύρια πεδία διερεύνησης: έμφαση στις οικονομικές, πολιτικές και κοινωνικές σχέσεις που υπάρχουν μεταξύ των περιοχών προέλευσης των τουριστών και των τόπων που επισκέπτονται (πολιτική ανθρωπολογία του τουρισμού). Έμφαση στις επακόλουθες πολιτισμικές μεταβολές που επέρχονται στις κοινότητες των προορισμών ως συνέπεια του τουρισμού.

Ο τουρισμός ως ιμπεριαλισμός Ο τουρισμός ως μορφή ιμπεριαλισμού: εκπροσωπεί μια επέκταση των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων ενός κράτους σε άλλες χώρες. Ροή της πολιτικής και οικονομικής επέκτασης από τις δυτικές προς τις λιγότερο ανεπτυγμένες χώρες: «εξουσιαστές» και «εξουσιαζόμενοι». Οι εμπειρίες που έχουν τα άτομα ως τουρίστες μπορούν να συντελέσουν σε αλλαγές στις κουλτούρες των τόπων προέλευσης τους παράλληλα με αυτές των τόπων που επισκέπτονται. Το μεγαλύτερο ποσοστό του διεθνούς τουρισμού, λαβαίνει χώρα μέσα στην Ευρώπη, ανάμεσα σε κουλτούρες που δεν είναι υποδεέστερες οικονομικά. Οι σχέσεις ισχύος μέσα στο τουριστικό σύστημα δεν υπάρχουν μόνο μεταξύ των κρατών αλλά και μεταξύ των διαφόρων ομάδων και τάξεων μέσα στην ίδια την κοινωνία.

Επιπτώσεις στην κουλτούρα Ενώ είναι απλοϊκό να γενικεύουμε αναφορικά με το εάν οι επιδράσεις του τουρισμού είναι καλές ή κακές, δεν υπάρχει ουσιαστικά διάσταση απόψεων σχετικά με το ότι ο τουρισμός πράγματι επιφέρει πολιτισμικές αλλαγές. «Επιπολιτισμός» (acculturation): «διαδικασία με την οποία ο δανεισμός ενός ή κάποιων πολιτισμικών στοιχείων λαβαίνει χώρα ως συνέπεια επαφής σε κάποιον προορισμό δύο διαφορετικών κοινωνιών» (Burns 1999:104). Απίθανη η ύπαρξη αυθεντικών ανέγγιχτων πολιτισμών, με δεδομένη την οικονομική αλληλεξάρτηση του παγκόσμιου εμπορίου και τις συνακόλουθες εξωτερικές επιρροές.

Πινακίδα που φτιάχτηκε στην περιοχή Annapurna του Νεπάλ για να πείσει τους τουρίστες να μη δίνουν στα παιδιά των ντόπιων γλυκά, στυλό και χρήματα, σε μια προσπάθεια ανάσχεσης της κουλτούρας της ζητιανιάς, που αναπτύχθηκε ως αποτέλεσμα της έλευσης των τουριστών από τη Δύση στην περιοχή.

Η προστασία της κουλτούρας