Χρειαζόμαστε ένα παράγοντα που ελέγχουμε, και έναν που μετράμε. Πείραμα Τι είναι το πείραμα; Πείραμα είναι μία ελεγχόμενη διαδικασία μελέτης αιτιωδών σχέσεων μεταξύ δύο ή και περισότερων παραγόντων. Ελέγχουμε τη μεταβολή της έντασης για τη μία από τις δύο παραμέτρους, καθώς και άλλες παραμέτρους που μπορεί να επηρεάζουν το αποτέλεσμα. Λόγω του ελέγχου που ασκούμε στον ένα παράγοντα, μπορούμε να αποφανθούμε για το τι επίδραση έχει αυτός ο παράγοντας στο αποτέλεσμα. Χρειαζόμαστε ένα παράγοντα που ελέγχουμε, και έναν που μετράμε.

Πλεονεκτήματα πειράματος 1. Έλεγχος εξωγενών παραγόντων Μεταβολή μόνο του παράγοντα του οποίου την επίδραση θέλουμε να μελετήσουμε. 2. Οικονομία Δε χρειάζεται να περιμένουμε να εκδηλωθεί το φαινόμενο στο φυσικό του περιβάλλον, αλλά το προκαλούμε.

Γιατί διενεργούμε πειράματα; 1. Έλεγχος δύο ανταγωνιστικών θεωριών 2. Να δούμε εάν ένας παράγοντας έχει κάποια επίδραση σε κάποιον άλλο. 3. Να επαληθεύσουμε τα αποτελέσματα προηγούμενων πειραμάτων.

Έλεγχος θεωριών Πολλές φορές δύο θεωρίες δίνουν διαφορετική ερμηνεία για ένα φαινόμενο. Τα πειράματα που σχεδιάζονται για να ελέγξουν τις προβλέψεις δύο ανταγωνιστικών θεωριών, ονομάζονται «κρίσιμα πειράματα» (critical tests). Τα κρίσιμα πειράματα είναι τα πιο δύσκολα στη σύλληψή τους και τα πιο χρήσιμα όσον αφορά τη γνώση που μας προσφέρουν.

Παράδειγμα Γιατί ξεχνάμε; Επειδή οι μνήμες μας «ξεθωριάζουν» με το χρόνο. Επειδή οι παλαιές μνήμες, «μπερδεύονται» με τις νέες. Waugh & Norman, 1965. Μεταβολή του χρόνου που περνάει από την αποθήκευση συγκεκριμένων στοιχείων στη μνήμη. Μέτρηση της ανάκλησης σε διαφορετικούς χρόνους. Αποτέλεσμα Ο χρόνος δεν επηρέασε την ανάκληση. Συμπέρασμα: Η δεύτερη θεωρία φαίνεται να υποστηρίζεται από τα αποτελέσματα. ΟΜΩΣ......

1. Ίσως η μεταβολή του χρόνου δεν ήταν αρκετή. Παράδειγμα 1. Ίσως η μεταβολή του χρόνου δεν ήταν αρκετή. 2. Δεν αποδείχθηκε η επίδραση των νέων πληροφοριών. Ίσως ένας τρίτος παράγοντας να ευθύνεται για το ότι ξεχνάμε.

Έλεγχος επίδρασης Κάποιες φορές απλά θέλουμε να δούμε εάν ένας παράγοντας έχει κάποια επίδραση σε έναν άλλο. Τα πειράματα αυτά ονομάζονται: «τι θα συμβεί εάν..» πειράματα (what if tests). Το πλεονέκτημα αυτού του είδους πειράματος είναι ότι δε χρειάζεται να γνωρίζουμε τις σχετικές θεωρίες. Τέτοια πειράματα συνήθως προτείνονται από φοιτητές που δεν έχουν θεωρητική κατάρτιση σε ένα πεδίο. Το μειονέκτημα αυτού του είδους πειράματος είναι ότι σε περίπτωση που το αποτέλεσμα είναι αρνητικό, δε θα έχουμε κερδίσει καμία γνώση. Γι’αυτό πολλοί ερευνητές δε θεωρούν αυτού του είδους τις μελέτες γόνιμες.

Έλεγχος αποτελεσμάτων Μία από τις σημαντικότερες ασφαλιστικές δικλείδες που έχουμε για τον έλεγχο των ισχυρισμών κάποιου ερευνητή, είναι η επανάληψη και επιβεβαίωση των πειραμάτων (replication experiments). Όταν μία έρευνα επαναλαμβάνεται και παίρνουμε τα ίδια αποτελέσματα, τότε είμαστε πιο βέβαιοι ότι τα αποτελέσματα είναι αξιόπιστα. Αν μία επαναληπτική έρευνα δεν επιβεβαιώσει τα αποτελέσματα της πρώτης, τότε χρειάζεται να ελέγξουμε πιο προσεκτικά την πιθανότητα ένα από τα δύο αποτελέσματα να ήταν τυχαίο, ή στη χειρότερη περίπτωση πλαστό.

Μεταβλητές Οι μεταβλητές ενός πειράματος είναι το βασικό συστατικό του στοιχείο. Σωστή επιλογή και χειρισμός των μεταβλητών οδηγεί στη διενέργεια «καλών» πειραμάτων. Στο πείραμα έχουμε τριών ειδών μεταβλητές: Ανεξάρτητες Μεταβλητές (independent variables) Εξαρτημένες Μεταβλητές (dependent variables) Μεταβλητές Ελέγχου (control variables)

Ανεξάρτητη Μεταβλητή Ανεξάρτητη μεταβλητή είναι ο παράγοντας του οποίου την επίδραση θέλουμε να μελετήσουμε. Η ανεξάρτητη μεταβλητή υπόκειται στον έλεγχο του πειραματιστή. Η ανεξάρτητη μεταβλητή πρέπει να έχει τουλάχιστον δύο επίπεδα ή τιμές. Όταν βρούμε ότι μία ανεξάρτητη μεταβλητή έχει επίδραση σε ένα παράγοντα, τότε λέμε ότι ο παράγοντας αυτός είναι «υπό τον έλεγχο της ανεξάρτητης μεταβλητής». Όταν βρούμε ότι μία ανεξάρτητη μεταβλητή δεν επηρεάζει ένα παράγοντα, τότε είναι πιθανό να μην έχει επίδραση, ή να μην έχει γίνει σωστός χειρισμός.

Εξαρτημένη Μεταβλητή Εξαρτημένη μεταβλητή είναι ο παράγοντας που παρατηρεί και μετράει ο πειραματιστής. Η εξαρτημένη μεταβλητή δεν υπόκειται στον έλεγχο του πειραματιστή. Η εξαρτημένη μεταβλητή αναμένουμε ότι μεταβάλλεται ανάλογα με το επίπεδο της ανεξάρτητης μεταβλητής. Η μέτρηση της εξαρτημένης μεταβλητής πρέπει να είναι αξιόπιστη.

Μεταβλητή Ελέγχου Η ελεγχόμενη μεταβλητή είναι μία πιθανή ανεξάρτητη μεταβλητή της οποίας την επίδραση δε μας ενδιαφέρει να τη μελετήσουμε. Γι’αυτό την ελέγχουμε, δηλαδή την κρατάμε σταθερή. Παράγοντες που είναι συνηθισμένες μεταβλητές ελέγχου στην ψυχολογία είναι η θερμοκρασία, η ώρα της ημέρας, οι συνθήκες θέασης ενός οπτικού ερεθίσματος κλπ. Θεωρητικά, είναι αδύνατον να ελέγξουμε όλες τις πιθανές μεταβλητές που μπορεί να επηρεάζουν μία συμπεριφορά.

Αναγνωρίστε τις μεταβλητές και τα προβλήματα στις πιο κάτω έρευνες. Παραδείγματα Αναγνωρίστε τις μεταβλητές και τα προβλήματα στις πιο κάτω έρευνες. Μία κατασκευάστρια εταιρεία αυτοκινήτων θέλει να δει πόσο φωτεινό πρέπει να είναι το φώς του φρένου για να μειωθεί ο χρόνος αντίδρασης του πίσω αυτοκινήτου. Ένας ψυχολόγος θέλει να δεί εάν οι άντρες ή γυναίκες έχουν περισσότερο στρες όταν βρίσκονται σε στενό χώρο μαζί με άλλα άτομα. Ένας ερευνητής θέλει να δει για πόση ώρα θα μείνει άδειο ένα τραπέζι σε μία καφετέρια, το οποίο έχει επάνω ένα πακέτο τσιγάρα και έναν αναπτήρα.

Πειραματικά σχέδια Υπάρχουν δύο βασικά πειραματικά σχέδια: Α. Μεταξύ ομάδων (between groups-subjects) Β. Εντός ομάδος (within groups-subjects). Τα σχέδια μεταξύ ομάδων περιλαμβάνουν μία ομάδα υποκειμένων για κάθε τιμή της ανεξάρτητης μεταβλητής. Τα σχέδια εντός ομάδος έχουν μόνο μία ομάδα υποκειμένων. Όλες οι τιμές της ανεξάρτητης μεταβλητής «ενεργούν» σε όλα τα υποκείμενα της ομάδας.

Η σύγκριση στα σχέδια αυτά γίνεται ανάμεσα στις ομάδες. Μεταξύ ομάδων Στο σχέδιο μεταξύ ομάδων έχουμε το πλεονέκτημα ότι τα διάφορα επίπεδα της ανεξάρτητης μεταβλητής δε θα επηρεάσουν το ένα το άλλο (εφόσον δίνουμε ένα επίπεδο της μεταβλητής σε κάθε ομάδα). Η σύγκριση στα σχέδια αυτά γίνεται ανάμεσα στις ομάδες. Τα σχέδια αυτά έχουν το πρόβλημα ότι πιθανές διαφορές μεταξύ των ομάδων, μπορεί να οφείλονται όχι στην Α.Μ., αλλά στις ατομικές διαφορές που έχουν τα μέλη των ομάδων. Για να μειώσουμε αυτόν τον κίνδυνο, τα μέλη της κάθε ομάδας επιλέγονται με τυχαίο τρόπο (randomization), ή μοιράζονται στις ομάδες με τέτοιο τρόπο ώστε κάποιο χαρακτηριστικό να είναι περίπου το ίδιο στις δύο ομάδες (matching).

Εντός ομάδος Στο σχέδιο αυτό έχουμε το πλεονέκτημα της οικονομίας. Η σύγκριση στα σχέδια αυτά γίνεται στην επίδοση κάθε υποκειμένου. Αποκλείονται οι ατομικές διαφορές. Διατρέχουμε τον κίνδυνο να επηρεάσει το ένα επίπεδο της Α.Μ. την επίδοση σε άλλο επίπεδο της Α.Μ. Για το λόγο αυτό, η σειρά με την οποία «χορηγούμε» τα επίπεδα της Α.Μ., αλλάζει από υποκείμενο σε υποκείμενο (counterbalancing).

Πιθανά προβλήματα Επίδραση της διαδικασίας στην επίδοση (demand characteristics) Επίδραση του πειραματιστή στην επίδοση (experimenter effects) Αυτοματοποίηση της διαδικασίας

Επίδραση διαδικασίας Πολλές φορές ακόμη και η απλή γνώση των υποκειμένων ότι συμμετέχουν σε ένα πείραμα, είναι ικανή να επηρεάσει την απόδοσή τους. The Hawthorne effect Σε ένα εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας έγινε έρευνα για να διαπιστωθούν οι ιδανικές συνθήκες εργασίας που θα βελτίωναν την επίδοση των εργαζομένων. Το αποτέλεσμα ήταν ότι οι εργαζόμενοι βελτίωναν την επίδοσή τους ανεξάρτητα από τον πειραματικό χειρισμό!

Επίδραση πειραματιστή Πολλές φορές οι θεωρητικές, πολιτικές, πεποιθήσεις καθώς και οι οικονομικές σχέσεις του πειραματιστή με τη βιομηχανία, είναι δυνατό να επηρεάσουν τα αποτελέσματα της έρευνας προς χάρη των πεποιθήσεων αυτών, χωρίς απαραίτητα ο πειραματιστής να κάνει κάτι σε συνειδητό επίπεδο που να προκαλεί την αλλοίωση των αποτελεσμάτων. Για την αποφυγή τέτοιων προβλημάτων πολλοί ερευνητές καταφεύγουν στην τεχνική του «τυφλού σχεδίου» (blind design), όπου ο πειραματιστής δε γνωρίζει εκ των προτέρων το επίπεδο της Α.Μ. στην ομάδα που εξετάζεται.

Αυτοματισμός διαδικασίας Η εξέλιξη της τεχνολογίας και η ανάγκη για περιορισμό των επιδράσεων του πειραματιστή έχουν οδηγήσει πολλούς ερευνητές στη χρήση υπολογιστών για τη διενέργεια των πειραμάτων. Το πρόβλημα με την αυτοματοποίηση της διαδικασίας είναι ότι δεν είναι δυνατή σε όλα τα πειράματα, και επίσης ότι η διάθεση και η προσοχή των υποκειμένων σε τέτοια πειράματα είναι πολλές φορές μικρότερη από ότι θα ήταν με την παρουσία του ερευνητή.

Ηθικοί περιορισμοί 1. Δυνατότητα συμμετοχής βάση ακριβούς ενημέρωσης για την πειραματική διαδικασία. 2. Λόγοι διακοπής του πειράματος. 3. Προστασία από ανεπιθύμητες παρενέργειες για τα υποκείμενα της έρευνας. 4. Δημοσιοποίηση αποτελεσμάτων. 5. Έρευνες με χρήση ζώων. 6. Ερευνητικά «ταμπού» θέματα.

Informed consent Τα υποκείμενα της έρευνας πρέπει να συμμετέχουν εθελοντικά, και εφόσον ενημερωθούν για τη διαδικασία και το σκοπό του πειράματος. Προβλήματα που ανακύπτουν με αυτή την αρχή, έχουν να κάνουν με την πιθανή αλλοίωση των αποτελεσμάτων εάν το υποκείμενο έχει πλήρη γνώση της διαδικασίας ή του σκοπού του πειράματος. Σε περιπτώσεις όπου κρίνεται απαραίτητη η εξαπάτηση των υποκειμένων, πρέπει η διαδικασία και οι στόχοι του πειράματος να εξηγούνται επαρκώς αμέσως μετά τη λήψη των δεδομένων.

Διακοπή της διαδικασίας Τα υποκείμενα της έρευνας έχουν το δικαίωμα να σταματήσουν τη διαδικασία σε οποιοδήποτε σημείο του πειράματος, για οποιοδήποτε λόγο, και χωρίς να έχουν υποχρέωση να εξηγήσουν τους λόγους στον ερευνητή. Το δικαίωμα της διακοπής της διαδικασίας πρέπει να γίνεται γνωστό στα υποκείμενα πριν συμφωνήσουν για τη συμμετοχή τους στο πείραμα.

Προστασία από παρενέργειες Ο ερευνητής θα πρέπει να αποφεύγει τη διενέργεια πειραμάτων που είναι δυνατόν να προκαλέσουν πόνο (ψυχικό ή σωματικό) στα υποκείμενα. Σε κάθε περίπτωση, ο πόνος που θα προκληθεί στα υποκείμενα θα πρέπει να είναι ευλόγως αντίστοιχος στα οφέλη από την έρευνα. Σε περιπτώσεις που κρίνεται απαραίτητο να υποστούν τα υποκείμενα κάποιο δυσάρεστο ερέθισμα, πρέπει μετά το τέλος του πειράματος να συνομιλούν με τον ερευνητή για άρση οποιασδήποτε δυσφορίας. Επίσης ο ερευνητής πρέπει να δίνει τη δυνατότητα στο υποκείμενο να επικοινωνήσει μαζί του ή με άλλο ειδικό εάν τα συμπτώματα διαρκούν για διάστημα μετά το πείραμα.

Δημοσιοποίηση αποτελεσμάτων Τα αποτελέσματα των ερευνών είναι απολύτως εμπιστευτικά, και δεν μπορούν να δημοσιοποιηθούν. Η δημοσίευση αποτελεσμάτων σε περιοδικά ή συνέδρια κλπ., πρέπει να γίνεται χωρίς ονομαστική αναφορά στους συμμετέχοντες. Σε περιπτώσεις που συγκρούεται η αρχή της εμπιστευτικότητας με της αρχή της προστασίας από ανεπιθύμητες παρενέργειες, ο ερευνητής πρέπει να σταθμίσει προσεκτικά τον κίνδυνο για την υγεία του υποκειμένου.

Χρήση ζώων 1. Επιδίωξη όσο το δυνατόν πιο ευχάριστων συνθηκών διαβίωσης για τα πειραματόζωα. 2. Επίβλεψη διαδικασιών και συνθηκών διαβίωσης από ειδικό επιστήμονα με ειδική εκπαίδευση στη χρήση πειραματόζωων. 3. Προσωπικό επιμορφωμένο κατάλληλα και με καθήκοντα ανάλογα της εκπαίδευσής τους. 4. Αποφυγή πόνου στα πειραματόζωα. 5. Θανάτωση με συνοπτικές και ανώδυνες διαδικασίες.

Υπάρχουν ανάλογα πεδία στην Ψυχολογία; Έρευνες ταμπού Πιστεύετε ότι υπάρχουν ερευνητικά πεδία στα οποία δε θα έπρεπε να επιτρέπεται η έρευνα, λόγω ηθικών λόγων; Υπάρχουν ανάλογα πεδία στην Ψυχολογία; Ο σκοπός της έρευνας γενικότερα, αλλά και της ψυχολογικής έρευνας πρέπει να είναι η προαγωγή της κοινωνικής μας γνώσης και η βελτίωση της κοινωνίας μας. Το να στερούμε τη δυνατότητα έρευνας σε ένα πεδίο, ισοδυναμεί με την άποψη ότι μερικές φορές η άγνοια για ένα θέμα είναι κοινωνικά προτιμώτερη από την επιστημονική γνώση;