τΟ πολιτευμα τησ res publica

Το ρωμαϊκό πολίτευμα Με το πέρασμα στη res publica : κυριαρχία της αριστοκρατίας 2 Ύπατοι: ανώτατη εξουσία Σύγκλητος: κεντρικός συμβουλευτικός ρόλος Μόνον οι πατρίκιοι έχουν πρόσβαση στην εξουσία Πολίτευμα διακρίσεων: 5ος -3ος αι. π.Χ.: διάκριση πατρικίων πληβείων 3ος αι. π.Χ: δημιουργία νέας άρχουσας τάξης (nobilitas)

Kυβερνητικά όργανα της Res publica 1. Άρχοντες (magistrati) 2. Συνελεύσεις του ρωμαϊκού λαού (comitia) 3. Σύγκλητος (senatus)

1. Οι άρχοντες του ρωμαϊκού λαού Ύπατοι (Δικτάτωρ) Τιμητές Πραίτορες Αγορανόμοι Ταμίες Δήμαρχοι

Οι άρχοντες στη Res publica: Χαρακτηριστικά Εκλογή από τις συνελεύσεις (εκτός από τον δικτάτορα), υπό την καθοδήγηση και τον έλεγχο των εν ενεργεία υπάτων Ετήσια θητεία (εκτός από δικτάτορα – τιμητές) Συλλογικότητα (από το 450 π.Χ.) = ομοφωνία (το veto του ενός ακυρώνει την πράξη (prohibitio – intercessio) Ιεραρχία (cursus honorum) από το 180 π.Χ. Διαφορετικής έκτασης εξουσία ανάλογα με την θέση τους Imperium Potestas Οικογενειοκρατία – οικονομική επιφάνεια – πελατεία (clientes)

Ιεραρχία αξιωμάτων (cursus honorum) Το 180 π.Χ. με τη Lex Villia Annalis καθιερώνεται η σειρά των αξιωμάτων και το όριο ηλικίας για την ανάληψή τους Δήμαρχος (27 ετών) Ταμίας (30 ετών) Αγορανόμος (36 ετών) Πραίτωρ (40 ετών) Ύπατος (42 ετών) Εκτός ιεραρχίας: Τιμητής (44 ετών) Δικτάτωρ

Imperium και potestas Οι άρχοντες του ρωμαϊκού λαού διαθέτουν δύο ειδών εξουσία ανάλογα με το αξίωμά τους: 1. Imperium (ανώτατη εξουσία) Δικτάτωρ – Ύπατοι – Πραίτορες 2. Potestas (ισχύς στα πλαίσια των καθηκόντων τους) Τιμητές – Αγορανόμοι – Ταμίες – Δήμαρχοι

Οι 2 Ύπατοι (Consules) Είναι οι ανώτατοι άρχοντες του ρωμαϊκού λαού Χαράσσουν την κυβερνητική πολιτική σε συνεργασία με τη σύγκλητο Εκλέγονται από τη λοχίτιδα συνέλευση (από το 443) Η φρατρική συνέλευση τους δίνει τυπικά το imperium – auspicium Ο λαός δεν μπορεί να τους παύσει Συλλογικότητα (τεκμαίρεται η ομοφωνία) Ο ύπατος περιορίζεται μόνο από το veto του άλλου υπάτου και από την intercessio ενός δημάρχου

Εκλογή των υπάτων Από το 509: ορισμός από τους εν ενεργεία υπάτους με τη συναίνεση της Συγκλήτου Από το 443: εκλογή από τη Λοχίτιδα Συνέλευση Οι υποψήφιοι προτείνονται από τους εν ενεργεία υπάτους Ο κάθε ύπατος προτείνει από 2 ονόματα υποψηφίων Αργότερα, μπορούν και οι ενδιαφερόμενοι να δηλώσουν υποψηφιότητα Οι ύπατοι όμως έχουν την εξουσία να διαγράψουν όποιους υποψηφίους απορρίπτουν

Αρμοδιότητες των υπάτων Ανώτατη εξουσία, πολιτική - στρατιωτική: Imperium domi (εξουσία διακυβέρνησης στο εσωτερικό της πόλης Imperium militiae (αρχηγία του στρατού) Δικαίωμα σύμπραξης με τη Σύγκλητο Δικαίωμα σύγκλησης των συνελεύσεων Αστική δικαιοδοσία απονομής χάριτος Iurisdictio (δικαιοπλαστική εξουσία) Coercitio (εξουσία καταναγκασμού - επιβολή ποινών) Υπόκεινται όμως στην provocatio ad populum

Ο δικτάτωρ (dictator) Έκτακτο αξίωμα Διάρκεια μέχρι 6 μήνες Ορίζεται από τους υπάτους μετά από πρόταση της συγκλήτου, σε εξαιρετικές περιπτώσεις Ορίζει βοηθό του έναν ίππαρχο Ανώτερη όλων αρχή: 24 ραβδούχοι – ανώτατο imperium Δεν καταργεί τους τακτικούς άρχοντες αλλά έχει την υπακοή όλων Μέχρι το 300 π.Χ. (lex Valeria) δεν υπόκειται ούτε στη δημαρχική εξουσία ούτε στην provocatio ad populum Συχνή αρχή κατά τον 5ο και 4ο αιώνα. Επίσημη κατάργηση το 44 μ.Χ.

Οι πραίτορες (Praetores) Η αρχή δημιουργείται το 367 (αστυδίκης: Praetor Urbanus) Το 242 προστίθεται δεύτερος πραίτωρ (επί των ξένων: Praetor Peregrinus) Άλλοι τέσσερις αργότερα Αρχικά διοικητές επαρχιών Στη συνέχεια αποκτούν ποινικές δικαιοδοσίες εντός της πόλεως Εκλέγονται από τη λοχίτιδα συνέλευση (από το 443) Η φρατρική συνέλευση τους δίνει τυπικά το imperium – auspicium

Αρμοδιότητες των πραιτόρων Imperium (domi) – 2 ραβδούχοι Δικαίωμα σύμπραξης με τη σύγκλητο Δικαίωμα σύγκλησης των συνελεύσεων Κύρια αρμοδιότητα: απονομή δικαιοσύνης Εκδίδουν Ήδικτο (edictum) κατά την ανάληψη των καθηκόντων τους Ήδικτο: Κατάλογος δικαιωμάτων που δεσμεύονται να προστατεύσουν με αγωγές Έχουν σημαντικότατο ρόλο στη δημιουργία ιδιωτικού δικαίου (Ius praetorium) μέσω των δικαστικών αποφάσεων Προεδρεύουν στα ποινικά δικαστήρια που δημιουργούνται από το 149 π.Χ.

Το πραιτορικό δίκαιο (ius praetorium ή ius honorarium) Στην έναρξη της θητείας του ο πραίτορας εκδίδει Ήδικτο (edictum) με το οποίο ανακοινώνει το πρόγραμμά του Στο ήδικτο αναφέρονται λεπτομερώς όλες οι ενέργειες που θα επιτρέψει, αυτές που θα απαγορεύσει, και οι περιπτώσεις για τις οποίες θα οργανώσει δίκη, χορηγώντας αγωγή και άλλα ένδικα βοηθήματα Η διακήρυξη (e-dicere) γίνεται ενώπιον άτυπης λαϊκής συνέλευσης (contio). Αναρτάται σε πίνακα (album) Kατά τη διάρκεια της θητείας του, εκδίδει μεμονωμένες πράξεις για θέματα που υποβάλλονται στην κρίση του Το σύνολο των πράξεων του πραίτορα αποτελεί το ius praetorium

Η συμβολή του Πραίτορα στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου Η συμβολή του Πραίτορα στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου Το ius praetorium είναι συγκεκριμένο και ευέλικτο Συμβάλλει στην αναγνώριση νέων ιδιωτικών δικαιωμάτων, που δεν προβλέπονταν έως τότε από το ius civile Παρέχει ένδικη προστασία και σε περιπτώσεις που δεν καλύπτονταν από το ius civile Παρέχει κύρωση σε άτυπες, συναινετικές συμβάσεις στηριζόμενες στην πίστη (fides), μη προβλεπόμενες από το ius civile

Η εξέλιξη του πραιτορικού δικαίου Το ήδικτο του κάθε πραίτορα ισχύει μόνο όσο και η θητεία του (ένα έτος) Όμως οι πραίτορες ενσωματώνουν το «πρόγραμμα» των προκατόχων τους στο δικό τους ήδικτο Το ius praetorium αναπτύσσεται από το 125 π.Χ. μέχρι το 120 μ.Χ. Αντισταθμίζει την ολιγονομία, συμπληρώνει τα κενά δικαίου

Οι 2 Τιμητές (Censores) Η αρχή δημιουργείται το 443 Εκλέγονται κάθε 5 χρόνια από τη λοχίτιδα συνέλευση Διάρκεια: 18 μήνες Χωρίς imperium – ραβδούχους Όμως η ισχύς τους (potestas) είναι ανώτερη, δεν υπόκεινται στο δημαρχικό veto ούτε στην intercessio άλλου άρχοντα Αρμοδιότητες: Census (υπαγωγή στον κατάλογο των ρωμαίων πολιτών: κατανομή στρατιωτικών και φορολογικών βαρών, θέσης στις συνελεύσεις . cura morum: κρίνουν τα ήθη, τιμωρούν με πρόστιμο ή υποβιβασμό) Σύνθεση της Συγκλήτου (από το 318/3) Διαχείριση κρατικής περιουσίας

Αγορανόμοι (Aediles) Η αρχή των αγορανόμων προέρχεται από τους 2 αγορανόμους των πληβείων (aediles plebis, 493) Το 266 ιδρύεται η αρχή των 2 aediles curules Συγχωνεύονται και αποτελούν συναρχία 4 αρχόντων Δεν έχουν imperium, μόνο potestas Αστική δικαστική δικαιοδοσία για διαφορές στην αγορά, διατήρηση δημόσιας τάξης, επισιτισμός Εκδίδουν ήδικτο κάθε χρόνο (στην έναρξη της θητείας τους

Ταμίες (Quaestores) Από την αρχή της res publica: αρμόδιοι για τις ανακρίσεις ποινικών υποθέσεων Αργότερα αυξάνονται σε 6 Ταμίες πόλεως: Διαχείριση δημόσιου θησαυροφυλακίου Στρατιωτικοί ταμίες στρατού: οικονομικά στρατού Ταμίες επαρχιών: οικονομικά επαρχίας

Οι 10 δήμαρχοι (Tribuni plebis) Αποκλειστικό αξίωμα των πληβείων – προστάτης της plebs Από τον 4ο αι. ενσωματώνεται στην παραδοσιακή πολιτική Δεν έχουν imperium αλλά η εξουσία τους είναι ανώτερη, ιερή και απαραβίαστη. Δικαίωμα θανάτωσης χωρίς δίκη όποιου προσβάλλει το αξίωμα ή την plebs (sacer). Από το 449 ισχύει για όλους Προστασία (Auxilium) υπέρ των πληβείων Δικαίωμα ακύρωσης (Veto) των πράξεων όλων των αρχόντων (εκτός του δικτάτορα) Περιορίζεται μόνο από την intercessio ενός άλλου δημάρχου Από τον 3ο αι. δικαίωμα σύμπραξης με τη Σύγκλητο

Οι ρωμαϊκές συνελεύσεις Δύο συνελεύσεις όλου του λαού: Λοχίτις συνέλευση: Comitia centuriata Φυλέτις συνέλευση: Comitia tributa Η αρχαϊκή συνέλευση των φρατρών (επί βασιλείας) Φρατρική συνέλευση: Comitia curiata αποτελείται από 30 εκπροσώπους των φρατρών Μία συνέλευση μόνο της plebs: Συνέλευση των πληβείων: Concilia plebis

Λοχίτις συνέλευση: Comitia centuriata Η κύρια συνέλευση των Ρωμαίων πολιτών Οι πολίτες χωρίζονται σε 5 περιουσιακές τάξεις (classes) (από το 440). Οι τάξεις απαρτίζονται από λόχους με άνισο αριθμό πολιτών Κάθε λόχος έχει μία ψήφο 1η τάξη (100.000 ασσάρια): 98 λόχοι (18 λόχοι ιππέων + 80 λόχοι πεζικού) 2η τάξη (75.000 ασσάρια): 20 λόχοι 3η τάξη (50.000 ασσάρια): 20 λόχοι 4η τάξη (25.000 ασσάρια): 20 λόχοι 5η τάξη (11.000 ασσάρια): 30 λόχοι Εκτός τάξης: 5 λόχοι

Λοχίτις συνέλευση: αρμοδιότητες Εκλέγει τους ανώτερους άρχοντες Ψηφίζει νόμους που της υποβάλλουν οι άρχοντες Δικάζει υποθέσεις που επισύρουν θανατική ποινή

Φυλέτις συνέλευση: Comitia tributa Δημιουργείται περί το 350 Αποτελείται από 35 φυλές 4 αστικές + 31 αγροτικές Κάθε φυλή έχει μία ψήφο Ευνοεί όσους έχουν ακίνητη περιουσία στην ύπαιθρο Ψηφίζει νόμους Εκλέγει κατώτερους άρχοντες (αγορανόμους και ταμίες) Από τον 3ο αι. π.Χ. κύρια αρμοδιότητα η ποινική δικαιοσύνη (επιβάλλει υψηλά πρόστιμα)

Οι Leges Θεωρητικά, προϊόν συνεργασίας Αρχόντων – Συγκλήτου – Λαού Θεωρητικά, προϊόν συνεργασίας Αρχόντων – Συγκλήτου – Λαού Στην πράξη, πρωτοβουλία κυρίως του άρχοντα (ύπατοι – πραίτορες), που συντάσσει και προτείνει το νόμο Ψηφίζονται από τις δύο συνελεύσεις των Ρωμαίων πολιτών: Comitia centuriata Comitia tributa Η Σύγκλητος παρέχει την έγκρισή της (auctoritas) Από τον 2ο αι. π.Χ. περιορίζονται μόνο σε κήρυξη πολέμου, διεθνείς συμβάσεις, μαζικές απονομές πολιτείας Παύουν επί ηγεμονίας (ο τελευταίος νόμος ψηφίστηκε στα τέλη του 1ου αι. μ.X.)

Νομοθετική διαδικασία στα comitia Την πρωτοβουλία για την θέσπιση νέου νόμου έχει άρχοντας με αρμοδιότητα σύγκλησης λαϊκής συνέλευσης Η πρόταση (rogatio) υποβάλλεται στη Σύγκλητο, όπου συζητείται Το σχέδιο νόμου δημοσιοποιείται (promulgatio) στο Forum για τρεις εβδομάδες Σε ανεπίσημες συνελεύσεις (contiones) γίνονται συζητήσεις και δημηγορίες ρητόρων και πολιτικών επί του σχεδίου νόμου Ο άρχοντας έχει την ευχέρεια να υιοθετήσει ή να αγνοήσει τις υποδείξεις ή να αποσύρει το νομοσχέδιο Το νομοσχέδιο υποβάλλεται σαν ερώτημα στη λαϊκή συνέλευση, η οποία ψηφίζει ‘ναι’ ή ‘όχι’ (lex rogata) Ο νόμος παίρνει το όνομα του άρχοντα (π.χ. lex Valeria)

Τα Plebiscita Από το 449, η συνέλευση των πληβείων (concilia plebis) εκδίδει φηφίσματα (plebiscita) που περιέχουν αιτήματα προς τη σύγκλητο και τους άρχοντες Το 287 π.Χ. (Lex Hortensia) εξομοιώνονται με τις leges και γίνονται δεσμευτικά για όλους τους Ρωμαίους (και όχι μόνο τους πληβείους) Ψηφίζονται από τα concilia plebis μετά από πρόταση των δημάρχων Η σύγκλητος παρέχει την συναίνεσή της πριν από την ψήφιση Από τον 3ο αι. π.Χ. γίνονται η κύρια πηγή δικαίου

Η Σύγκλητος (senatus) Ένα ολιγαρχικό κυβερνητικό συμβούλιο

Η Σύγκλητος: σύνθεση Αποτελείται από 300 συγκλητικούς (patres) Κριτήριο: η προηγούμενη θητεία σε κάποιο αξίωμα Προέρχονται συνεπώς από την ανώτατη τάξη (400.000 σηστέρσιοι) Μέχρι το 318/3 (lex Ovinia) είναι ισόβιοι Επιλέγονται από τους τιμητές (lectio senatus)

Συνεδριάσεις της Συγκλήτου Προεδρεύεται από τον πρόεδρό της (princeps senatus) Δεν συγκαλείται όμως από αυτόν, αλλά μόνο από άρχονται με imperium (συνήθως Ύπατο) Δεν συνεδριάζει σε τακτά διαστήματα, αλλά όποτε την συγκαλεί ο άρχοντας Απαντά σε ερώτημα που θέτει ο άρχοντας Η τελική απόφαση: senatus consultum Συνεδριάζει δημόσια στην curia

Η Σύγκλητος: αρμοδιότητες Πόλεμος - διπλωματία Ορίζει δύναμη στρατεύματος, αριθμό λεγεώνων, ζώνη επιχειρήσεων κάθε υπάτου Διαμορφώνει τη lex data που διέπει τις επαρχίες Δέχεται ξένους πρεσβευτές Διαχειρίζεται κατ’ αποκλειστικότητα τα οικονομικά του κράτους Διεθνές δικαστήριο (επαρχιώτες), διεθνής διαιτησία (μεταξύ ιταλικών πόλεων, ξένων πόλεων, ξένων λαών) Παρέχει το κύρος της (auctoritas) στους νόμους που ψηφίζονται από τα comitia: Μέχρι το 339: μετά την ψήφιση Μετά το 339 (lex Publilia): εκ των προτέρων

Fοrum Romanum: Η Curia

Οι πηγεσ του δικαιου επι res publica

Οι πηγές του ρωμαϊκού δικαίου Περίοδος της Respublica (509-27 π.Χ.) Δωδεκάδελτος Νόμος Νόμοι ψηφισμένοι στα comitia (Leges) – Νόμοι ψηφισμένοι στα concilia plebis (Plebiscita) Πραιτορικά Ήδικτα (Edicta): ius praetorium Αυτοκρατορική περίοδος (27 π.Χ. – 330 μ.Χ.) Συγκλητικά δόγματα (Senatus consulta) Αυτοκρατορικές διατάξεις (Constitutiones) Το έργο των νομομαθών (ius)

Ρωμαϊκή ολιγονομία – mores maiorum Χαρακτηριστικό του αρχαιότερου ρωμαϊκού δικαίου, ιδίως του ιδιωτικού, είναι η ολιγονομία Δεν ρυθμίζονται από νόμους ορισμένα βασικά ζητήματα: Η πατρική εξουσία (patria potestas) Η κυριότητα (dominium) Ο ενοχικός δεσμός (obligatio) Η κληρονομική διαδοχή (successio) Τα ζητήματα αυτά ρυθμίζονται από τα πάτρια ήθη (mores maiorum), δηλ. εθιμικούς κανόνες δικαίου που ανάγονται στους δημιουργούς του ρωμαϊκού κράτους

1. Δωδεκάδελτος Νόμος Lex Duodecim Tabularum Ο Δωδεκάδελτος δεν έχει σωθεί ακέραιος Γνωρίζουμε αρκετές διατάξεις από μεταγενέστερους συγγραφείς Περιέχει κατάλογο όλων των νόμιμων αγωγών Δικονομικές διατάξεις: προϋποθέσεις δίκης, κλήτευση, ομολογία, έκδοση απόφασης, εκτέλεση απόφασης Οικογενειακό δίκαιο: προϋποθέσεις γάμου, διαζυγίου, γνησιότητα τέκνων, επιτροπεία, επιμέλεια, χειραφεσία Κληρονομικό δίκαιο: διαθήκη ως ιδιωτική δικαιοπραξία Εμπράγματο δίκαιο: κυριότητα ακινήτων, μεταβίβασή της, παραγραφή Ενοχικό δίκαιο: προσωπική εγγύηση για δάνειο, ενοχική δέσμευση (sponsio) Αδικήματα ιδιωτικά: κατά προσώπου, περιουσίας, και ποινές Αδικήματα δημόσια: ανθρωποκτονία, εμπρησμός, ψευδομαρτυρία, μαγεία, απαγόρευση ταφής νεκρού μέσα σε πόλη, απαγόρευση νυχτερινών συναθροίσεων

Σημασία Δωδεκαδέλτου Αποδέσμευση του δικαίου από τη θρησκεία, αποκάλυψη της γνώσης του σε όλους, περιορισμός προνομίων των ποντιφήκων Δημιουργία ενός corpus διατάξεων που ρυθμίζουν πολλά ζητήματα Έγγραφη κατοχύρωση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων τον πολιτών Ισότητα όλων ενώπιον του νόμου

Χαρακτηριστικά Δωδεκαδέλτου Ο πρώτος ψηφισμένος νόμος (lex rogata) Ένα από τα εκτενέστερα ρωμαϊκά νομοθετήματα Θεωρείται η βάση του ρωμαϊκού δικαίου: «η πηγή όλου του ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου» (Λίβιος) O μακροβιότερoς νόμος: Παραμένει σε ισχύ έως τον Ιουστιανιανό Το σημαντικότερο νομικό μνημείο της Ρώμης μέχρι την Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση