Η γλωσσική στροφή στην ιστορία

Το επιστημολογικό παράδειγμα Επιστημολογικό παράδειγμα: «το σύνολο των πεποιθήσεων, των αναγνωρισμένων αξιών και των τεχνικών που ασπάζονται τα μέλη μιας δεδομένης ομάδας επιστημόνων. Η σύνδεση της επιστημονικής κοινότητας με ένα μοναδικό παράδειγμα δημιουργεί μια αυστηρά οριοθετημένη παράδοση επιστημονικής έρευνας, την φυσιολογική επιστήμη (ιδιόρρυθμη επιστήμη: ρευστότητα και έλλειψη κυριαρχίας ενός μοναδικού παραδείγματος) [Kuhn, Η Δομή …, σελ. 26] Τόμας Κουν

Το επιστημολογικό παράδειγμα Ανάπτυξη της επιστήμης – μια θεμελιωδώς ασυνεχής διαδικασία, μια ακολουθία βίαιων ανατροπών. «Η μετάβαση από ένα παράδειγμα σε κάποιο άλλο δεν οφείλεται στη νέα, πιο ολοκληρωμένη γνώση, στην εξηγητική πληρότητα του νέου παραδείγματος. Η προσχώρηση των μελών της επιστημονικής κοινότητας στο νέο παράδειγμα μοιάζει με θρησκευτική μεταστροφή, αιφνίδια αλλαγή οπτικής, και δεν απορρέει από κάποιο γόνιμο διάλογο στα πλαίσιο της επιστημονικής κοινότητας.

Το επιστημολογικό παράδειγμα Σύμφωνα με τον Kuhn οποιαδήποτε επιστημονική ανάλυση βασίζεται στη συναίνεση των μελών της επιστημονικής ομάδας. Στη θέση της παγιοποιημένης «αντικειμενικής αλήθειας» προτάσσεται η αντίληψη της κοινωνικά θεμελιωμένης αντικειμενικότητας.

Η ώρα της κρίσης Η υποχώρηση του ρανκεανού προτύπου ιστορικής γραφής δεν σηματοδότησε τελικά μια αλλαγή παραδειγμάτων, κατά το πρότυπο της θεωρίας του Κuhn. Το ρανκεανό παράδειγμα αντικαταστάθηκε από πληθώρα ανταγωνιστικών μεταξύ τους «υποδειγμάτων», απόρροια της κοινωνικής και πολιτικής κατάτμησης της κοινότητας των ιστορικών. Ως κυρίαρχο φαινόμενο θα μπορούσε ωστόσο να προταχθεί η τάση των ιστορικών να δανείζονται πλέον (αντί να δανείζουν) μεθόδους και εργαλεία από τις κοινωνικές επιστήμες.

Το τέλος της ιστορίας; Λόγος για το τέλος της «μεγάλης αφήγησης» - απώλεια μοναδικότητας της νεωτερικότητας – σχετικοποίηση δυτικού πολιτισμού – νέες αντιλήψεις για το χρόνο (Μπρωντέλ: παραλλαγή της ταχύτητας και του ρυθμιού του ιστορικού χρόνου ανάλογα με το εκάστοτε αντικείμενο μελέτης) Κατακερματισμός αντικειμένου της ιστορίας → εντυπωσιακή διεύρυνση ιστορικής γραφής από 1970 κ.ε. («Ιστορία από τα κάτω», ιστορία γυναικών)/έκρηξη ιστορικών κειμένων) Κριτική και της παραδοσιακής ιστοριογραφίας αλλά και των κοινωνικο-επιστημονικών προσεγγίσεων για την επικέντρωση της ιστορίας στις μεγάλες απρόσωπες δομές, χωρίς την εξέταση των πραγματικών σχέσεων εξουσίας. «Αν η κοινωνικο-επιστημονικού προσανατολισμού ιστορία είχε θελήσει να αντικαταστήσει τη μελέτη της πολιτικής με τη μελέτη της κοινωνίας, η νέα ιστορία στρεφόταν τώρα στη μελέτη της κουλτούρας, αποδίδοντας έμφαση στις συνθήκες της καθημερινής ζωής και εμπειρίας». [Ίγκερς, 1999, 18-21]

Η γλωσσική στροφή Γλωσσική στροφή: αρκετοί ιστορικοί έφτασαν στο συμπέρασμα ότι «η ιστορία έχει μεγαλύτερη σχέση με τη λογοτεχνία παρά με την επιστήμη» - ότι δεν υπάρχει αντικειμενικότητα χωρίς την ύπαρξη αντικειμένου – και ότι «η γλώσσα διαμορφώνει την πραγματικότητα αλλά δεν αναφέρεται σε αυτήν» (καθορισμός σκέψεων και αντιλήψεων του ιστορικού από τις κατηγορίες της γλώσσας εντός της οποίας λειτουργεί» Ρολάν Μπαρτ (δεκ. 1960), Χέυντεν Χουάιτ (δεκ. 1970) τόνισαν τον λογοτεχνικό χαρακτήρα και τα μυθοπλαστικά στοιχεία των ιστορικών κειμένων. Σύμφωνα με τους θεωρητικούς της λογοτεχνίας Ζακ Ντεριντά και Πωλ ντε Μαν «η γλώσσα περισσότερο κατασκευάζει την πραγματικότητα παρά αναφέρεται σ’ αυτήν».

Hayden White: Metahistory Hayden White: Metahistory. Historical Imagination in 19th century Europe To ιστοριογραφικό έργο καθορίζεται από: Δεδομένα/συμβάντα/γεγονότα Μεθοδολογικά/ερμηνευτικά εργαλεία ιστορικού Αφήγηση ιστορικού υλικού και προβληματική συγγραφέα Τέσσερα είδη πλοκής Ρομαντική: σύγκρουση του χαρισματικού ήρωα (καλό) με τον κόσμο(κακό). Επικράτηση του καλού Σατιρική: Το αντίθετο. Ο άνθρωπος ως δούλος της μοίρας. Ειρωνική αποδοχή της πραγματικότητας Κωμική πλοκή: Ευκαιριακή επικράτηση του ανθρώπου έναντι του αντίξοου κόσμου Τραγική πλοκή: Κατάρρευση του ιστορικού πρωταγωνιστή που υπερβαίνει τα ανθρώπινα όρια. Πρόκειται για εκδοχή ιστορικού φρονηματισμού που συμβάλλει στη διαμόρφωση της υποταγής στον ιστορικό νόμο ή την κοσμική τάξη

Hayden White: Metahistory Hayden White: Metahistory. Historical Imagination in 19th century Europe Μεταϊστορικό στοιχείο: πλοκή+επιχειρηματολογία+ιδεολογία Πλοκή+επιχειρηματολογία+ιδεολογία=γλώσσα Μεταϊστορικό στοιχείο=γλώσσα Η ιστορία συνιστά μια μορφή γνώσης αντίστοιχη με αυτή του μυθιστορήματος Η ιστορική ερμηνεία είναι αυτό-αναφορική διανοητική κατασκευή. Φιλοσοφικός ορίζοντας των ιστοριογραφικών εγχειρημάτων είναι ο ριζικός σχετικισμός. Το μεταϊστορικό στοιχείο διαβρώνει κάθε πρόταγμα καθαρής επιστημονικότητας ή απόλυτης αντικειμενικότητας.

Κριτική στον White Νεοιδεαλιστική και υποκειμενική σχετικιστική θεωρία καθώς ανάγει κάθε ιστοριογραφικό εγχείρημα αποκλειστικά στην ενεργητική βούληση του ιστορικού που δρα ερήμην του αδρανούς σώματος των πηγών. Αδιαφορεί για τον τρόπο που οι προηγούμενες κοινωνίες βίωσαν, ερμήνευσαν και αναδιάταξαν την ιστορική πραγματικότητα. Το ιστοριογραφικό υλικό αντιστέκεται σε κάθε νέα και αυθαίρετη ανακατασκευή και ερμηνεία του. D. L. Capra Οι τέσσερεις θεμελιώδεις κλασικοί ρητορικοί τρόποι ως αδιαφοροποίητες νοητικές δομές που χαρακτηρίζουν τη δυτική πολιτισμική παράδοση. Δεν αναδεικνύεται η ιστορικότητα των ρητορικών τρόπων και η ανταπόκρισή τους στο εκάστοτε ιστορικό πλαίσιο αναφοράς.

Κριτική στον White «η ιστορία, παρότι είναι κι αυτή μια μορφή αφήγησης ανάμεσα σε πολλές, έχει εντούτοις μια ιδιαιτερότητα, καθώς διατηρεί μια ειδική σχέση με την αλήθεια. Πιο συγκεκριμένα, οι αφηγηματικές κατασκευές της στοχεύουν στην ανάπλαση ενός παρελθόντος που πράγματι υπήρξε. Αυτή η αναφορά σε μια πραγματικότητα που προϋπάρχει του ιστορικού κειμένου και τοποθετείται εκτός αυτού, και της οποίας το κείμενο οφείλει να δώσει μια συνεκτική αφήγηση … είναι αυτό που συνιστά την ιστορία και τη διαφοροποιεί από το θρύλο και την πλαστογραφία.» R. Chartier

Νέος ιστορικισμός Συγκερασμός προβληματικής και μεθόδων λογοτεχνικής κριτικής και ιστορικής επιστήμης. Αποκάλυψη και απομυθοποίηση των μηχανισμών δια μέσου των οποίων το παρόν κατασκευάζει τις ιστορικές εκδοχές του παρελθόντος. Ιστορικός λόγος: απεικονίζει και ταυτόχρονα συγκροτεί εναλλακτικούς και κοινωνικά προσδιορισμένους τρόπους θέασης της ιστορικής εξέλιξης. Λόγος (Discours) Η δυνατότητα του λόγου να μορφοποιεί τους τρόπους με τους οποίους «η κυρίαρχη ιδεολογία κάθε περιόδου συγκροτεί τις θεσμικές και κειμενικές ενσαρκώσεις των πολιτισμικών κατασκευών, δεσπόζοντας στη διανοητική και κοινωνική ζωή.

Κριτική από Ιγκερς «Όμως οι επικριτές του ιστορικού ρεαλισμού που επέμειναν στην αυτονομία των κειμένων, σπανίως προχώρησαν πέρα από θεωρητικές διακηρύξεις, στην αντιμετώπιση συγκεκριμένων ιστορικών ζητημάτων, που γι’ αυτούς δεν μπορεί παρά να είναι γλωσσικές κατασκευές. Οι εκπρόσωποι του ρεύματος που αυτοαποκλήθηκε «Νέος Ιστορικισμός» ασχολήθηκαν κυρίως με τη λογοτεχνία και την κουλτούρα». «Οι δυο αυτές ομάδες συμφωνούσαν πάνω σε βασικές θέσεις της μεταμοντέρνας λογοτεχνικής θεωρίας για την κεντρικότητα και την αδιαφάνεια της γλώσσας, καθώς και πάνω σε ανθρωπολογικές αντιλήψεις για τις κουλτούρες ως συμβολικά δίκτυα νοήματος. Όμως οι Νέοι Ιστορικιστές δε δέχονται την αυτονομία των κειμένων, βλέποντας τα κείμενα ως μέρος σύνθετων συμβολικών διαπραγματεύσεων οι οποίες αντανακλούν σχέσεις εξουσίας». Στην πράξη οι ριζοσπαστικές κριτικές των καθιερωμένων μεθόδων ιστορικής έρευνας που κυριάρχησαν στις θεωρητικές συζητήσεις για την ιστορία από τη δεκαετία του 1970 ως σήμερα, άσκησαν περιορισμένη επίδραση στον τρόπο που γράφεται η ιστορία. [Ίγκερς, 1999, 22-27]

Μετά το μεταμοντερνισμό «Η απομάκρυνση από τις παραδοσιακές ιστορικιστικές θέσεις σχετικά με την αντικειμενικότητα της ιστορικής γνώσης και την ανεξαρτησία του ιστορικού από αξιακού τύπου διατυπώσεις δημιούργησε μεν ένα κλίμα σχετικισμού ως προς τη δυνατότητα επιστημονικής συγκρότησης της ιστορίας, κυρίως όμως οδήγησε σε μια επανατοποθέτηση της ιστορίας με βάση τα σύγχρονα επιστημολογικά ρεύματα και ιδιαίτερα τις νέες αντιλήψεις που διέπουν τις ευρύτερες ανθρωπιστικές επιστήμες του τέλους του 20ού αιώνα». [Γαγανάκης, Σημειώσεις]

Μετά το μεταμοντερνισμό Η έννοια της ιστορικής αλήθειας, μέσα στην αναμφισβήτητα συνθετότερη διάστασή της, παραμένει βασική αξία και ζητούμενο για τον ιστορικό. Σωστές επισημάνσεις των μεταμοντερνιστών σχετικά με τις ιδεολογικές παραδοχές που ενυπάρχουν στον κυρίαρχο λόγο της επαγγελματικής ιστορίας αλλά και υπερβολικές κρίσεις για την παντελή έλλειψη ορθολογικού ιστορικού λόγου που καταλήγουν να καταργούν τα όρια μεταξύ ιστορικού λόγου και μυθοπλασίας, έντιμης επιστημονικής δουλειάς και προπαγάνδας. [Ίγκερς, 1999, 27-29] Στροφή πολλών ιστορικών στη μικρο-ιστορία – η ιστορία ανακτά το ανθρώπινο πρόσωπό της. Με αντικείμενό της την κουλτούρα υπό την ευρεία έννοια της καθημερινής ζωής, η νέα πολιτισμική ιστορία, όπως και η «ερμηνευτική»του κλασικού ιστορικισμού, δεν ασχολείται με την εξήγηση (explanation) αλλά με την «ερμηνεία» (explication), με την απόπειρα ανάπλασης των κοινωνικών εκφράσεων που της χρησιμεύουν ως κείμενα.»

Μετά το μεταμοντερνισμό Η έννοια της ιστορικής αλήθειας, μέσα στην αναμφισβήτητα συνθετότερη διάστασή της, παραμένει βασική αξία και ζητούμενο για τον ιστορικό. Σωστές επισημάνσεις των μεταμοντερνιστών σχετικά με τις ιδεολογικές παραδοχές που ενυπάρχουν στον κυρίαρχο λόγο της επαγγελματικής ιστορίας αλλά και υπερβολικές κρίσεις για την παντελή έλλειψη ορθολογικού ιστορικού λόγου που καταλήγουν να καταργούν τα όρια μεταξύ ιστορικού λόγου και μυθοπλασίας, έντιμης επιστημονικής δουλειάς και προπαγάνδας. [Ίγκερς, 1999, 27-29] Στροφή πολλών ιστορικών στη μικρο-ιστορία – η ιστορία ανακτά το ανθρώπινο πρόσωπό της. Με αντικείμενό της την κουλτούρα υπό την ευρεία έννοια της καθημερινής ζωής, η νέα πολιτισμική ιστορία, όπως και η «ερμηνευτική»του κλασικού ιστορικισμού, δεν ασχολείται με την εξήγηση (explanation) αλλά με την «ερμηνεία» (explication), με την απόπειρα ανάπλασης των κοινωνικών εκφράσεων που της χρησιμεύουν ως κείμενα.»

Μετά το μεταμοντερνισμό Αν και οι ιστορικοί έγιναν πιο επιφυλακτικοί απέναντι στην αυθεντία της επιστήμης, συνέχισαν να δουλεύουν με την πεποίθηση ότι έχουν να κάνουν με ένα πραγματικό και όχι φανταστικό παρελθόν. Ανθεκτικά τα ακαδημαϊκά ήθη και η ακαδημαϊκή κουλτούρα από την εποχή της καθιέρωσης της επαγγελματικής ιστοριογραφίας ως τις μέρες μας. Διαχρονική η αξία των αρχειακών πηγών. Μετά τα γεγονότα του 1989 σχετικοποίηση της αντίληψης για υπεροχή της σημασίας της κουλτούρας εις βάρος της πολιτικής και των ευρύτερων κοινωνικών διαδικασιών. Ζητούμενο μια πλατιά ιστορική προσέγγιση με συμπερίληψη πολιτισμικών και θεσμικών πλευρών [Ίγκερς, 1999, 31-34]

Ξαναγράφοντας την ιστορία Ελάχιστες απόπειρες προσέγγισης της ιστορίας των ιστορικών σπουδών ως γνωστικού κλάδου με συνέχεια μέσα στο κοινωνικό και το θεσμικό του περιβάλλον. Αντίθετα, οι παραδοσιακές οπτικές προσέγγιζαν τα διάφορα ιστορικά ρεύματα στα πλαίσια των ευρύτερων επιστημολογικών ή φιλοσοφικών συμφραζομένων. [Ίγκερς, 1991, 11-13] Αδιέξοδη και άτοπη κάθε απόπειρα συγγραφής μιας «εσωτερικής» ιστορίας της ιστορίας, δίχως τη συμπερίληψη των κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών συμφραζομένων κάθε περιόδου. Επιδράσεις στην απόπειρα συγγραφής της ιστορίας της ιστορίας από τις ευρύτερες τάσεις στη συγγραφή της ιστορίας των επιστημών.

Ξαναγράφοντας την ιστορία Σύμφωνα με διανοητές όπως οι Oswald Spengler, Gaston Bachelard, Michel Foucault η κάθε φάση στην ιστορική διαδρομή μιας επιστήμης απηχεί τους κυρίαρχους συμβολισμούς ενός συγκεκριμένου πολιτισμού, μια ιδιαίτερη οργάνωση της γνώσης σύμφωνα με τις απαιτήσεις της κυρίαρχης κουλτούρας. Αντίδραση στη γραμμική αντίληψη της «προόδου της επιστημονικής γνώσης». Άποψη για εξέλιξη κάθε επιστήμης μέσα από ριζικούς επαναπροσανατολισμούς, βίαιες τομές στη θεώρησή της (σε μια ακραία απόληξή της η άποψη αυτή κατέληξε να αμφισβητεί το αντικείμενο της ιστορίας ως επιστήμης) [Γαγανάκης, Σημειώσεις]