κυρίως μετά τη δεκαετία του ‘60 ΕΜΠΛΟΥΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Ειδικότερα της γλωσσολογίας του Σωσύρ ή το ρεύμα του δομισμού όπως ονομάζεται κυρίως μετά τη δεκαετία του ‘60

κι άλλοτε αμφισβητούν ριζικά τις βασικές παραδοχές του κλάδου Σχετική συναίνεση στη γλωσσολογία ως προς το αντικείμενο και τις αρχές περιγραφής της γλώσσας (σε σύγκριση με άλλες επιστήμες του ανθρώπου και της κοινωνίας η γλωσσολογία προσιδιάζει περισσότερο στις φυσικές επιστήμες) Ωστόσο, και αμφισβητήσεις από τη δεκαετία του ’60 από τη φιλοσοφία, τα διεπιστημονικά πεδία της γλώσσας και την ίδια τη θεωρητική γλωσσολογία Άλλοτε συμπληρώνουν, άλλοτε αναθεωρούν κι άλλοτε αμφισβητούν ριζικά τις βασικές παραδοχές του κλάδου

Συνοπτικά ρήξεις/αμφισβητήσεις: π.χ. Συνοπτικά ρήξεις/αμφισβητήσεις: π.χ. Φιλοσοφία της γλώσσας: αμφισβητεί ότι αρκεί να μελετήσουμε το γλωσσικό σύστημα για να κατανοήσουμε πώς επικοινωνoύμε. Κοινωνικές προσεγγίσεις γλώσσας: αμφισβητούν την ιδέα της γλώσσας ως αυτόνομου, στατικού, ομοιογενούς κώδικα. Επαναθέτουν επιπλέον το ζήτημα της σχέσης ανάμεσα σε γλώσσα και κοινωνία. Διεύρυνση επιστημονικών πεδίων γλώσσας σε στενή συνάρτηση με άλλες επιστήμες ανθρώπου/κοινωνίας: έμφαση στην ομιλία, γενικότερα στις χρήσεις της γλώσσας στη φυσική επικοινωνία, έμφαση στο συνεχή εκτενή λόγο (discourse) και στο κείμενο (text) (προφορικό ή γραπτό), δηλαδή σε γλωσσικά φαινόμενα πέρα από τη λέξη και την πρόταση (κλάδοι όπως ανάλυση συνομιλιών και κειμενογλωσσολογία).

ΚΑΠΟΙΕΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ Η ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΜΕΛΕΤΗΘΕΙ ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΑ ΑΠΟ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ (USE, FUNCTION), δηλ. ΤΗΝ ΟΜΙΛΙΑ/ΓΡΑΦΗ ΚΑΙ ΤΟ ΤΙ ΕΞΥΠΗΡΕΤΕΙ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΣΤΗΝ ΟΠΟΙΑ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΕΙΤΑΙ ▼ ΤΟ ΝΟΗΜΑ ΕΞΑΡΤΑΤΑΙ ΠΑΝΤΑ ΑΠΟ ΤΟ ΠΕΡΙΚΕΙΜΕΝΟ (δηλ. τα συμφραζόμενα με την ευρύτερη έννοια) Η ΓΛΩΣΣΑ ΠΡΑΓΜΑΤΩΝΕΤΑΙ ΕΝΤΕΛΕΙ ΣΕ ΚΕΙΜΕΝΑ (ή συνεχή λόγο), ΟΧΙ ΑΠΛΩΣ ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Πρώτη ρήξη με το δομισμό του Σωσύρ από τη φιλοσοφία Ειδικότερα από το ρεύμα της καθημερινής γλώσσας (Austin, Grice, Searle, Wittgenstein) κύριο ζητούμενο: Πώς νοηματοδοτούμε μέσω της γλώσσας σε φυσικές καθημερινές συνθήκες επικοινωνίας; Ο δομισμός ενδιαφέρεται μόνο για τις κοινά αποδεκτές συμβάσεις της φωνολογίας, του λεξιλογίου και της γραμματικής, δηλ. για τη γλώσσα ή το γλωσσικό σύστημα. Η φυσική χρήση της γλώσσας τίθεται εκτός αντικειμένου του ή η ομιλία (ειδικότερα δε η πιο φυσική, δηλ. οι αυθόρμητες συνομιλίες).

Ο φιλοσοφικός/επιστημονικός κλάδος της πραγματολογίας Ο φιλοσοφικός/επιστημονικός κλάδος της πραγματολογίας Πώς παράγεται και κατανοείται νόημα κατά τη φυσική γλωσσική επικοινωνία, ή τη χρήση του γλωσσικού συστήματος Κύρια υπόθεση: Οι γλωσσικές συμβάσεις (δηλ. οι κανόνες φωνολογίας, γραμματικής, σημασιολογίας) δεν επαρκούν για να κατανοήσουμε πώς λειτουργεί η γλωσσική επικοινωνία. Με άλλα λόγια για να καταλάβεις κάτι που λέγεται σε μια γλώσσα δεν αρκεί να ξέρεις το σύστημά της.

Επειδή το κυριολεκτικό νόημα που συνάγουμε από τα λόγια που ακούμε Γιατί δεν αρκούν οι συμβάσεις του γλωσσικού συστήματος για να καταλάβεις τι σου λένε σε μια γλώσσα; Επειδή το κυριολεκτικό νόημα που συνάγουμε από τα λόγια που ακούμε δεν είναι συνήθως αυτό που εννοεί ή θέλει να πει ο ομιλητής: Αντιθέτως, είναι είτε ανεπαρκές είτε διαφορετικό από αυτό που επί της ουσίας εννοείται. Ανεπαρκές: πάντα συμπληρώνουμε αυτό που λέγεται για να καταλάβουμε τι μας λένε (π.χ. Την έκανε πάλι! =..τη δουλειά, το έσκασε…) Διαφορετικό: π.χ. ειρωνεία (παγώσαμε σήμερα =σκάσαμε από τη ζέστη) έμμεσο νόημα (π.χ. Μου δίνεις τη σαλάτα; = δώσε τη σαλάτα).

Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία σύνταξη Επίπεδα ανάλυσης/περιγραφής της γλώσσας και της χρήσης της Χρειαζόμαστε ένα πρόσθετο επίπεδο ανάλυσης για τα φαινόμενα γλωσσικής επικοινωνίας: το πραγματολογικό. Σημαίνον: (μέσα νοηματοδότησης) φωνολογία μορφολογία σύνταξη Σημαινόμενο: (νόημα) σημασιολογία πραγματολογία ← ←

Νόημα συνάρτηση διαφόρων παραμέτρων με άλλα λόγια, Συνεννοούμαστε όχι μόνο επειδή μοιραζόμαστε το ίδιο γλωσσικό σύστημα Το γλωσσικό σύστημα, δηλ. κοινές συμβάσεις φωνολογίας, γραμματικής, σημασιολογίας (π.χ. ορισμός μιας λέξης στο λεξικό, κανόνες σύνταξης) Τα περικείμενα, δηλ. η φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση (π.χ. το νόημα μιας λέξης σε μια συγκεκριμένη περίσταση) ή τα συμφραζόμενα με την ευρύτερη έννοια. Τον επικοινωνιακό σκοπό του ομιλητή, δηλ. το γιατί απευθύνεται στους άλλους Τις προϋποθέσεις ή κοινές γνώσεις για τον κόσμο που μοιράζονται οι συνομιλητές, δηλ. τι θεωρούν δεδομένο για για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο όπως και την επικοινωνία

Περικείμενα: φυσική, γλωσσική και κοινωνική περίσταση (πλαίσιο, συμφραζόμενα, συγκείμενα) Νόημα προκύπτει όταν συνθέσουμε τα λόγια με ό,τι γνωρίζουμε για την όλη περίσταση επικοινωνίας Φυσική περίσταση Π.χ. «Αυτό εκεί» κατανοείται μόνο αν βλέπουμε τί εννοείται Γλωσσική περίσταση (λεκτικά συμφραζόμενα) Π.χ. «Αυτό εκεί» κατανοείται μόνο αν έχουμε ήδη αναφέρει για τί μιλάμε. Κοινωνική περίσταση Π.χ. Ώρα για διάλειμμα! κατανοείται διαφορετικά αν ειπωθεί από κατηγορούμενο σε δικαστή ή από δάσκαλο σε μαθητή

Φαινόμενα δείξης και αναφοράς Οι εκφράσεις αποκτούν νόημα μόνο όταν τα λόγια συνδυαστούν με τα φυσικά και γλωσσικά περικείμενα: Δείξη: π.χ. «κοίτα εδώ!» Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς αναφορά στο φυσικό περιβάλλον της επικοινωνίας (π.χ. εάν ο συνομιλητής δεν βλέπει τον ομιλητή και τί δείχνει όπως στο τηλέφωνο) Αναφορά: π.χ. «Του λέει λοιπόν αυτός… Αδύνατον να κατανοηθεί χωρίς πρόσβαση στα συμφραζόμενα (δηλ. τη γλωσσική περίσταση) π.χ. μιας αφήγησης όπου πρέπει να έχει ήδη εξηγηθεί ποιος είναι αυτός..

Κείμενο (μέρος των συμφραζομένων ή του γλωσσικού περικείμενου) Κείμενο (μέρος των συμφραζομένων ή του γλωσσικού περικείμενου) Οι λέξεις και οι προτάσεις αποκτούν το νόημά τους και από το όλο κείμενο στο οποίο εμπερικλείονται. Π.χ. Η έκφραση και μετά σε ένα αφήγημα αναφέρεται στη χρονική ακολουθία γεγονότων (τον χαιρέτησε και μετά έφυγε) ενώ σε μια περιγραφή σε εγγύτητα στο χώρο (π.χ. δίπλα) (βλέπω ένα περίπτερο και μετά ένα παγκάκι).

Κείμενο= προφορικό ή γραπτό σύμπλεγμα προτάσεων με ενιαίο σκοπό (π. χ Κείμενο= προφορικό ή γραπτό σύμπλεγμα προτάσεων με ενιαίο σκοπό (π.χ. αφήγημα, τηλεφώνημα, σχολική έκθεση) Για τις ανάγκες της γλωσσικής επικοινωνίας δεν αρκεί η ικανότητα σχηματισμού προτάσεων αλλά απαιτείται και η σύνθεσή τους σε κείμενα. Στο κείμενο ο σχηματισμός μιας πρότασης εξαρτάται από τις υπόλοιπες προτάσεις. Τα κείμενα μελετούν κλάδοι όπως η κειμενογλωσσολογία, η ανάλυση λόγου και συνομιλιών.

ΚΕΙΜΕΝΙΚΑ ΕΙΔΗ: (ή γένη ομιλίας) Κοινωνικά παγιωμένο στερεότυπο κειμένου, π.χ. επίσημη αλληλογραφία, επιστημονική εργασία. Η συγκρότηση ενός κειμενικού είδους μια κοινωνικοιστορική διαδικασία που απαιτεί χρόνο Αντανακλά μία παγιωμένη κοινωνική δραστηριότητα. Π.χ. η έκθεση ιδεών στις Πανελλήνιες συγκροτεί κειμενικό είδος αλλά όχι σαφές εάν τα SMS ή τα ηλεκτρονικά μηνύματα έχουν ακόμη κοινωνικά παγιωθεί. 14 14

Εσωτερική οργάνωση κειμένων Συνεκτικότητα: Οι προτάσεις ή τα εκφωνήματα πρέπει να περιστρέφονται γύρω από την ίδια θεματική ή να εξυπηρετούν τον ίδιο στόχο (π.χ. Στο παραμύθι της Κοκκινοσκουφίτσας δεν μπορούμε να λέμε κομμάτια του παραμυθιού της Χιονάτης) Συνοχή: Τεχνικές ή μέσα σύνδεσης των προτάσεων σε έναν όλον Π.χ. μέσα από συνδετικά στοιχεία όπως και μετά, στο μεταξύ μέσα από παράλειψη υποκειμένου ή αντωνυμία όταν ξαναναφέρεται. ‘Στη χώρα αυτή ζoύσε ένας βασιλιάς.. Και μια μέρα λέει

Νόημα του ομιλητή επικοινωνιακές προθέσεις Τί σκοπεύει να κάνει ο ομιλητής σε σχέση με το συνομιλητή όταν λέει κάτι; Για ποιο λόγο μιλά; Μονάδα ανάλυσης η λεκτική/γλωσσική πράξη που επιτελεί ένα εκφώνημα: (π.χ. δήλωση, προσταγή, αίτημα, ερώτηση, ανακοίνωση, διακήρυξη) (τύποι λεκτικών πράξεων Αustin 1962, Searle 1969). Εκφώνημα: η προφορική εκφώνηση μιας φράσης, πρότασης. Μονάδα λόγου με όρια την εισπνοή και εκπνοή του αέρα (μοιάζει με πρόταση αλλά όχι ισοδύναμη, γιατί πρόταση χαρακτηριστική του γραπτού λόγου. Η ανάλυση των εκφωνημάτων από τη σκοπιά των λεκτικών πράξεων που επιτελούν συνηθισμένη σήμερα προσέγγιση της γλωσσικής επικοινωνίας (π.χ. οι λεκτικές πράξεις που επιτελούνται κατά τη διάρκεια ενός μαθήματος στο σχολείο).

Τύποι λεκτικών πράξεων (Αustin 1962, Searle 1969) Π.χ. Δήλωση: βρέχει έξω Προσταγή: δώσε τη μπάλα Αίτημα: Μου δίνεις τη μπάλα; Ερώτηση: Τι κάνεις; Ανακοίνωση: Το τρένο αναχωρεί σε 5 λεπτά Διακήρυξη: Βαπτίζεται η δούλη του Θεού…. 17

Κοινές προϋποθέσεις συνομιλητών π. χ Κοινές προϋποθέσεις συνομιλητών π.χ. αξιώματα συνομιλίας (φιλόσοφος Grice) Kυρίως η αρχή της συνάφειας: (Sperber & Wilson 1986) ‘O,τι λέμε είναι σχετικό με ό,τι μόλις ειπώθηκε Π.χ. Α: Μου την έσπασε ο χοντρός! Β: Πράγματι, ωραίο έργο. (=Μη μιλάς γιατί ακούει)

Φυσικός κόσμος (διαισθητική φυσική κλπ.): Τί γνωρίζουν από κοινού οι συνομιλητές για το φυσικό και κοινωνικό κόσμο ή τι θεωρούν δεδομένο και επομένως όχι αναγκαίο να αναφερθεί π.χ. Φυσικός κόσμος (διαισθητική φυσική κλπ.): Το αυτοκίνητο έπεσε με ταχύτητα στο γκρεμό (= ατύχημα) Βούτηξε στο νερό (=βράχηκε) Κοινωνικός κόσμος (κοινωνικές σχέσεις, έθιμα, τεχνολογία κλπ.): Ξοδεύτηκε και με το γάμο (=που χρειάστηκε να αγοράσει δώρο) Σήκωσε το τηλέφωνο (=για να μιλήσει σε κάποιον)

Δεύτερη ρήξη με το δομισμό από τις κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας Δεκαετία του ’60 άνθηση διεπιστημονικών πεδίων της γλώσσας (ψυχογλωσσολογία, νευρογλωσσολογία…). Ειδικότερα η κοινωνιογλωσσολογία και οι γενικότερα οι κοινωνικές προσεγγίσεις της γλώσσας (κοινωνιολογία και ανθρωπολογία γλώσσας, εθνογραφία επικοινωνίας κλπ.) σχετίζονται με πολιτικές-κοινωνικές εξελίξεις (άνοδος κοινωνικών κινημάτων για ίσα δικαιώματα, δημοκρατικό άνοιγμα της εκπαίδευσης σε μειονότητες και κατώτερα κοινωνικά στρώματα) Προσεγγίζουν τη γλώσσα όχι ως σύστημα συμβάσεων αλλά ως κοινωνική-ψυχολογική δραστηριότητα (ομιλία και γραφή)

Κατεξοχήν παράδειγμα: Κοινωνιογλωσσολογία (Labov 1964) Βασική αρχή: H γλώσσα αλλάζει συνεχώς και διέπεται από ποικιλομορφία. Αμφισβήτηση της πιο θεμελιακής ιδέας του δομισμού, δηλ. της γλώσσας ως στατικού και ομοιόμορφου συστήματος. Τα δεδομένα και η μέθοδος μελέτης τους: Φυσική ομιλία/γραφή. Περιγραφή ομιλίας όχι ουδέτερη. Αντιθέτως, διέπεται από προκαταλήψεις και επηρεάζει τα δεδομένα (οι τρόποι ομιλίας αλλάζουν όταν παρεμβαίνει ένας παρατηρητής).

Ανάλυση λόγου, εθνογραφία επικοινωνίας, Συναφή πεδία Ανάλυση λόγου, εθνογραφία επικοινωνίας, συστημική-λειτουργική γλωσσολογία κλπ. Συμβολές ποικίλες, κυρίως: Επαναφέρουν την ιδέα ότι οι γλώσσες εμφανίζονται σε ποικίλες παραλλαγές (π.χ. διαλέκτους). Επεκτείνουν/ επεξεργάζονται την έννοια της ποικιλομορφίας: μελετούν εκτενώς γεωγραφικές κοινωνικές, περιστασιακές ποικιλίες/διαλέκτους, γιατί σχηματίζονται, συντηρούνται ή εξαφανίζονται. Η γλώσσα δεν είναι ενιαίος και στατικός κώδικας. Συσχετίζουν μελέτη γλώσσας και κοινωνίας: Καμιά χρήση της γλώσσας δεν είναι ουδέτερη. Κάθε φορά που μιλούμε σηματοδοτούμε κάτι για την κοινωνική μας ταυτότητα και ιδεολογία όπως και τις κοινωνικές σχέσεις με τους άλλους.

Διάκριση γλώσσας και ομιλίας μόνο μια επιστημονική αφαίρεση περιορισμένης χρησιμότητας. Αφενός, η γλώσσα πηγή της ομιλίας (δηλ. το σύστημα κανόνων που εφαρμόζεται κάθε φορά που κάποιος μιλά) όπως διατείνεται η παραδοσιακή γλωσσολογία Αφετέρου, η ομιλία γεννά τη γλώσσα όπως δείχνει κυρίως η μελέτη της αλλαγής των γλωσσών. Κάθε καινούρια έκφραση, λέξη, γραμματικός κανόνας κλπ. πηγάζει αρχικά στη φυσική ομιλία και γραφή. Μελέτη της γλώσσας όχι μόνο στο επίπεδο της λέξης και της πρότασης αλλά και του κειμένου.

Εξελίξεις στη δομική θεωρητική γλωσσολογία Αμερικανικός δομισμός μεσοπολέμου (Bloomfield 1933): Νόημα αφαιρείται από γλωσσολογία γιατί θεωρείται δύσκολο να μελετηθεί (έμφαση στη μορφολογία). Φορμαλιστικός δομισμός (Chomsky 1957, 1965) γενετική μετασχηματιστική θεωρία: στόχος μια μαθηματική θεωρία της γλώσσας (δηλαδή πλήρης αφαίρεση νοήματος) (έμφαση στη σύνταξη)

Γνωσιακές-Λειτουργικές προσεγγίσεις Λειτουργισμός: Η γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο πώς χρησιμοποιείται, στο νόημά της και στην κοινωνική της διάσταση. Ευρωπαϊκό κυρίως ρεύμα. Μεσοπόλεμος αρχικά (Jakobson και σχολή Πράγας, αγγλοσαξονική ανθρωπολογία γλώσσας). Μεταπολεμικά, κυρίως η συστημική γραμματική του Halliday (1983). Γνωσιακή γλωσσολογία: H γλώσσα δεν μπορεί να μελετηθεί χωρίς αναφορά στο νόημά της. Αμερικανικό κυρίως ρεύμα (Langacker, 1987).