The Association for History and Computing Humanities & Social Sciences Online The Association for History and Computing «Μετασχηματισμοί» της Ιστορίας στην ψηφιακή τεχνολογία Το δημιουργικό χάος Δημήτρης Διαλέτης ΜΙΘΕ-ΕΚΠΑ ASSOCIATION FOR COMPUTERS AND THE HUMANITIES

The Philadelphia History Project 1960-1980 Ποσοτική κοινωνική-οικονομική ιστορία και ανάλυση ιστορικών κειμένων με τη βοήθεια Η/Υ. Οι πρόγονοι The Philadelphia History Project Th. Hershberg ΗΠΑ Γαλλία CETEDOC P.Tombeur Βέλγιο Γερμανία Index Thomisticus – R. Busa Ιταλία 2006 Joseph Raben 1966

1980-1990 Από την «Ιστορία και Computing» στο «Ιστορικό Computing” Η γέννηση 1980-1990 Ωρίμανση της τεχνολογίας των ΒΔ (RDBMS) και τυποποίηση της SQL (structured query language) 1980 Ανάπτυξη των γραφικών δυνατοτήτων του υπολογιστή και αρχή της κυριαρχίας του Graphical User Interface (GUI). Θρίαμβος του Borland Reflex και λίγο αργότερα το 1992 Εμφάνιση της Microsoft Access (RDBMS + GUI) Manfred Thaller 1983-1986 1981 Εμφάνιση του IBM PC και του Apple III

AHDS History receives support from: Μετά το 1990: Δημιουργούνται Πανεπιστημιακά Τμήματα, Πανεπιστημιακά Ινστιτούτα, Μεταπτυχιακά Προγράμματα κλπ. Συγκρότηση-Νομιμοποίηση Promoting standards in the creation, description, use and preservation of historical digital resources   [Guides to Good Practice]   Developing online data and metadata delivery systems  [Projects] Establishing thematic special collections, and enriching and enhancing selected data collections [Special Collections]  Advising about the creation, use and preservation of historical digital resources   [Creating]  Collecting, cataloguing and preserving historical digital resources   [Depositing] Services offered by AHDS History include: AHDS History is one of the five centres of the Arts and Humanities Data Service and collects, preserves, and promotes the use of digital resources, which result from or support historical research, learning and teaching.  Providing access to a wide-ranging collection of historical digital resources   [Collection] AHDS History receives support from: Copyright AHDS History, University of Essex 2003-6. Page last modified: 3 March 2006

Συγκρότηση-Νομιμοποίηση Επιστημονικά Περιοδικά και Ομάδες Συζητήσεων αργότερα τα blogs

Συγκρότηση-Νομιμοποίηση Πολλά βιβλία… Συγκρότηση-Νομιμοποίηση

Και βέβαια χιλιάδες άρθρα Συγκρότηση-Νομιμοποίηση Ακόμη πιο πολλά βιβλία Και βέβαια χιλιάδες άρθρα

1990-2000 Η «έκρηξη» του Internet και του WWW. 1995 45 M 2000 420 M 2005 >1000 M Το Internet και το World Wide Web δεν είναι συνώνυμα. Το Internet είναι ένα σύνολο από διασυνδεδεμένους υπολογιστές (καλώδια, οπτικές ίνες, ασύρματες συνδέσεις κλπ.) που επικοινωνούν με IP (Internet Protocol) και TCP (transfer control protocol). Το WWW είναι ένα σύνολο από διασυνδεδεμένα έγγραφα και άλλες πηγές μέσω hyperlinks και URL. Το WWW όπως και άλλες υπηρεσίες είναι προσβάσιμο μέσω του Internet. Αυτό γίνεται με μια σειρά επιπρόσθετα πρωτοκόλλα. Το WWW βασίζεται στο HTTP πρωτόκολλο. E-mail World Wide Web Remote access Collaboration File sharing Streaming media Voice Telephony (VoIP) Tο Internet «ανοίγει» για το ευρύ κοινό το 1995. Πριν από τότε οι κύριοι χρήστες του Internet ήταν πανεπιστήμια και πολύ μεγάλες εταιρείες. Η μεγάλη στροφή βασίστηκε στα Windows 95 της Microsoft.

1990-2000 Η «έκρηξη» των ψηφιακών συλλογών που βασίζονται σε εικόνες The "New Culture of Images" Η εξάπλωση του Internet, η εξέλιξη της ψηφιακής τεχνολογίας (δίκτυα, hardware κλπ.), το άνοιγμα των τεχνικών ψηφιακής απεικόνισης στην επιστημονική κοινότητα, η δραματική μείωση του κόστους λήψης και παρουσίασης των εικόνων, η δημιουργία μιας νέας αγοράς και άλλα δημιουργούν το κύμα της ψηφιακής απεικόνισης και της ψηφιοποίησης που σαρώνει κάθε αντίσταση, αμφιβολία ή αντίδραση. Ιδρύματα αρχείων, βιβλιοθήκες, μουσεία κ.ά. ψηφιοποιούν μαζικά τις συλλογές τους. Οι ψηφιοποιημένες ιστορικές πηγές που υπάρχουν στο WWW ελάχιστες φορές είναι ενταγμένες σε ολοκληρωμένες εφαρμογές που εμπεριέχουν επιπρόσθετα πληροφορικά εργαλεία όπως συμβαίνει με τα ψηφιακά αρχεία και τις ψηφιακές βιβλιοθήκες.

The "New Culture of Images"- Η Νομιμοποίηση Η εικόνα όχι πια ως αντικείμενο μελέτης της πολιτισμικής ιστορίας αλλά ως «ιστορική πληροφορία - τεκμήριο» ισοδύναμο με τα γραπτά και αριθμητικά τεκμήρια. Η ανάπτυξη μεθοδολογιών ανάλυσης αλλά και χρήσης της εικόνας ως συστατικού –και όχι απλά διακοσμητικού στοιχείου- της ιστορικής γραφής. Προς μια ιστορική γραφή με εικόνες; Όταν αλλάζουν τα media, αλλάζουν και οι αντιλήψεις και οι απόψεις μας για το τι συνιστά τη γνώση (knowledge).

Η αφήγηση μέσω της εικόνας Οπτικοποίηση της Ιστορίας-Visualizing History Η αφήγηση μέσω της εικόνας Pictures can show what happened and precisely how it happened. Words can only convey what happened, e.g. that a given person was shot from a particular position, not all the details of how it happened. Words are about universals- Pictures are about particulars. Sir Ernst Gombrich, “The What and the How. Perspective Representation and the Phenomenal World,” Logic and Art. Essays in Honor of Nelson Goodman, ed. R. Rudner and I. Scheffler, New York: Bobbs Merrill, 1972, pp. 129-149. Sir Ernst Gombrich, “The Visual Image: Its Place in Communication,” The Image and The Eye, London: Phaidon, 1982, pp. 137-161. Sir Ernst H. Gombrich, “The Mirror and the Map, Theories of Pictorial Representation” in Philosophical Transactions of the Royal Society of London, London,vol. 270, no. 903, 1975, pp. 119-149.

Από την «επιστημονική» στην «κοινωνική» τεκμηρίωση. Όταν αλλάζουν τα media, αλλάζουν και οι αντιλήψεις και οι απόψεις μας για το τι συνιστά τη γνώση. Η εισαγωγή ενός γραπτού αλφάβητου και το πέρασμα από την προφορική στη γραπτή παράδοση σήμαινε πολύ περισσότερα πράγματα από την απλή εισαγωγή ενός νέου μέσου για την καταγραφή της πληροφορίας. Eric A. Havelock, Preface to Plato, Cambridge: Belknap Press, Harvard University Press, 1963 Από την «επιστημονική» στην «κοινωνική» τεκμηρίωση. Η ιστορική επιστήμη πριν και πρώτα από όλα χρειάζεται μια μεθοδολογία που θα της επιτρέψει να χειριστεί υπεύθυνα τις φωτογραφικές πηγές. Η απροθυμία των ιστορικών σπουδών να ασχοληθούν σοβαρά με τα φωτογραφικά media φωτίζει με ενδιαφέροντα τρόπο την ίδια την επιστημολογία της ιστορίας, τις απόψεις για το παρελθόν, τις προσδοκίες από την πηγή ή το τεκμήριο, τον τρόπο που πρέπει να εργάζεται ο ιστορικός κλπ. Οι φωτογραφίες ως μαρτυρίες σε μια ιστορία που έχει ήδη γραφτεί ή ως βάση για μια νέα ιστορική γνώση;

Προβλήματα Διαχείρισης Σήμερα η ποσότητα της πληροφορίας –εάν δεν αναπτυχθεί μελλοντικά η κατάλληλη IT – διαλύει σχεδόν κάθε πιθανότητα ανάκτησης της χρήσιμης για τον ιστορικό πληροφορίας εκτός εάν εκ των προτέρων γνωρίζει που θα την βρει. Προβλήματα Διαχείρισης Χωρίς το αόρατο web (invisible web) δηλαδή όλες τις σελίδες που δημιουργούνται δυναμικά κατά περίσταση από ΒΔ, Ψηφιακές Συλλογές κλπ. που βρίσκονται πίσω από «στατικές σελίδες» που φαίνονται, και χωρίς τις ασφαλισμένες σελίδες (secure pages). Πόσα web sites υπήρχαν το 2004? Προφανώς δεν υπάρχει ακριβής απάντηση, γιατί δεν είναι εύκολο να ορίσουμε το “web site”. To Google στα στοιχεία που έδωσε για το 2004 αναφέρει ότι το ευρετήριο του περιείχε 4,285,199,774 διαφορετικές web σελίδες.

Η διαμάχη για το WWW

Τι άλλαξε στον τρόπο εργασίας; 2004 1981 Τι άλλαξε στον τρόπο εργασίας;

Εξάρτηση από τους μεγάλους αδελφούς Στην πράξη ο κύριος –μονοπωλιακός πια- διαχειριστής αυτής της πολλαπλότητας της πληροφορίας του WEB στο σύνολο της, το μοναδικό κανάλι επικοινωνίας με αυτή, ο κύριος ταξινομητής αλλά και κάτοχος της απαραίτητης εξελιγμένης τεχνολογίας ( link popularity και PageRank) πρόσβασης είναι το Google !!!

Journal of the History of the Behavioural Sciences,1965 The Philadelphia History Project – Hershberg 1980 Marshal McLuhan modern media-global village May , 1968 The Cambridge Group for the study of population and social structure –P. Laslett, 1964 Historical Social Research Quantum Group , 1975 The Social Construction of reality Berger, Luckmann ,1966 The first electronic spreadsheet,1978 FORTRAN, 1961 DATABASE HYPERTEXT,1963 Floppy disk,1967 1960 1965 1965 1970 1970 1975 1975 1980 Index Thomisticus R. Busa Intel 8086,1976 CLIO-κλειω Thaller, 1980 BASIC,1964 Αρχές Digital Image Processing 1960-70 Relational Databases 1970-1980 Computerized Statistics for Social Sciences ARPANET Time on the Cross Foger, Engerman, 1974 CETEDOC Computers and the Hunanities – J. Raben 1966 Other Bostonians Thernstrom, 1973 Le medieviste et l’ ordinateur, 1979

Automatic Processing of art history data and documents – L.Corti 1984 Eurozone,1999-2002 MOSAIC, 1993 M.Castell, The information Age, 1996 GLASNOST-PERESTROIKA, 1985-86 Association for History and Computing (AHC) 1983 Internet CERN-1991 1980 1985 1985 1990 1990 1995 1995 2000 2000 2005 Skype 100M users IBM PC-MS DOS 1981 MS Windows 1-1985 Windows NT,1991 Windows 2000 Windows XP,2001 IBM EGA-1984 IBM VGA-1987 Windows 95,1994 IBM XGA-1990 Hotmail,1997 Distributed Databases 1980-1990 Object-oriented Databases 1990-2000 XML Databases 2000- Ανάπτυξη Digital Image Processing 1990- Μεγάλα Προγράμματα Ψηφιοποίησης 1995-Σήμερα

Ποσοτικές προσεγγίσεις – Στατιστική ανάλυση κλπ. Εκπαίδευση Διάχυση αποτελεσμάτων Έρευνα Ποσοτικές προσεγγίσεις – Στατιστική ανάλυση κλπ. Ποσοτικές προσεγγίσεις – Στατιστική ανάλυση κλπ. Ανάπτυξη μεθόδων, εργαλείων και πρακτικών Θεωρητικές μεθοδολογικές προσεγγίσεις Τεχνικές ανάλυσης – σχολιασμού (κλπ.) ελεύθερου κειμένου Τεχνικές αναπαράστασης ιστορικής πληροφορίας (GIS κλπ.) Βάσεις Δεδομένων (αρχεία- πηγές) , Metadata, Annotations κλπ. Ψηφιακή απεικόνιση και ψηφιακές συλλογές κλπ. Virtual Reality – Augmented World κλπ.

Διαμάχες στην κοινότητα των ιστορικών για τη χρήση της Information Technology Πώς χρησιμοποιείται η ΙΤ; Πώς δημιουργούμε ψηφιακές συλλογές; Είναι η ψηφιοποίηση «ουδέτερη» και «αδρανής» ή δρα με καταλυτικό τρόπο στο τεκμήριο; Δημιουργούμε τελικά τα ψηφιακά ισοδύναμα των πηγών προσανατολισμένα στην ιστορική πηγή ή στο μοντέλο ΙΤ που είναι κάθε φορά διαθέσιμο; κλπ. κλπ. Σε τελευταία ανάλυση οι ρίζες όλων αυτών των διαμαχών βρίσκονται στις δυσκολίες της πληροφορικής διαχείρισης των ιστορικών πηγών.

Πληροφορική διαχείριση ιστορικών πηγών: Προβλήματα και ιδιοτυπίες Βάση της ιστορικής έρευνας είναι οι ιστορικές πηγές. Οι ιστορικές πηγές είναι συνήθως ιδιόμορφες, περιέχουν ανακολουθίες, είναι ελλιπείς, πολλές φορές ένα τμήμα τους έχει καταστραφεί, είναι ασαφείς ή πολύσημες. Ένα άλλο χαρακτηριστικό τους είναι ότι συνήθως περιέχουν πληροφορίες για οντότητες που ανήκουν σε διαφορετικά πολλαπλά ιεραρχικά επίπεδα πληροφορίας (π.χ. μεμονωμένα άτομα, ομάδες ατόμων, θεσμούς, γεωγραφικές οντότητες κλπ.). Η ύπαρξη πολλαπλών ιεραρχικών επιπέδων δημιουργεί από τη φύση της μια ιδιαίτερη δυσκολία στον διαχωρισμό και την κατάταξη της πληροφορίας. Επιπλέον δεν έχουν όλοι οι ιστορικοί ένα ξεκάθαρο και προσδιορισμένο ερώτημα στο οποίο αποσκοπεί να απαντήσει η ερευνά τους. Πολλές φορές στη διάρκεια της έρευνας το ερώτημα μεταλλάσσεται, ακυρώνεται ή μπαίνει στο περιθώριο ως δευτερεύον και κάποιο άλλο το υποκαθιστά. Είναι λοιπόν εξαιρετικά δύσκολο αλλά και ανεπιθύμητο να διαμορφώσουμε το μοντέλο διαχείρισης της πληροφορίας βασιζόμενοι σε απαιτήσεις που δεν έχουν ακόμη αποκρυσταλλωθεί. Η ιστορική έρευνα (σε μεγάλο βαθμό) έχει ως σκοπό να δημιουργεί και ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Αυτό συνεπάγεται ότι κανένα τμήμα των τεκμηρίων δεν μπορεί τελικά να ενταχθεί μόνο του -χωρίς ερμηνεία- στο πληροφορικό σύστημα που θα δομηθεί για τη συγκεκριμένη πηγή. Αυτό όμως πρέπει να γίνει με τρόπο που θα καθιστά δυνατό ανά πάσα στιγμή τον διαχωρισμό της ερμηνείας από το πρωτότυπο στοιχείο της πηγής μεταλλάσσοντας ταυτόχρονα την δομή του πληροφορικού μοντέλου σε πιθανές νέες ερμηνείες.

Πληροφορική διαχείριση ιστορικών πηγών: Προβλήματα και ιδιοτυπίες Πολλά προβλήματα ανακύπτουν και από τις πολλαπλότητα των πηγών που συνήθως απαιτούνται για μια έρευνα ή για το ίδιο πληροφοριακό σύστημα. Πώς τα στοιχεία των πολλαπλών πηγών θα συσχετισθούν μεταξύ τους και θα δημιουργηθούν οι απαραίτητοι δεσμοί (links) ήταν και παραμένει προβληματικό. Πως επιλύω (μέσω του πληροφορικού μου συστήματος) τα προβλήματα που ανακύπτουν από διαφορετικές ή ελλιπείς καταγραφές των ίδιων οντοτήτων. Ακόμη σπουδαιότερο πως αντιμετωπίζω τις αλλαγές των εννοιών που οφείλονται στη εννοιολογική διαφοροποίηση των ίδιων λέξεων λόγω διαφορετικής χωρικής και χρονικής προέλευσης των πηγών. Προβλήματα που συνδέονται με την κατηγοριοποίηση και κατάταξη κειμένου με διαφορετικές όμως μεθοδολογίες από αυτές της γλωσσολογίας ή της φιλολογίας για τον προσδιορισμό της έννοιας που επιλέγει ο ιστορικός. Αδυναμία –προς το παρόν – ανάπτυξης αποτελεσματικών μεθοδολογιών μέτρησης των χρονικών εξελίξεων παρά την εφαρμογή αντίστοιχων μεθοδολογιών των κοινωνικών επιστημών (cross-sectional τεχνικές, event history analysis, multilevel regression τεχνικές, ecological inference τεχνικές). Έλλειψη τεχνικών αναπαράστασης των ιστορικών δεδομένων π.χ. μέθοδοι αναπαράστασης αλλαγών στον χώρο και χρόνο, οπτικοποίηση των διασυνδέσεων μεταξύ πολλαπλών ιεραρχικών επιπέδων -multi-level linkages κλπ. κλπ.

Η διαμάχη για την ΙΤ (Information Technology) 1980-σήμερα Εμπλουτισμένη ΙΤ Η υπάρχουσα κάθε περίοδο ΙΤ αντιμετωπίστηκε με επιφύλαξη, και προβλήθηκε η ανάγκη σχεδιασμού και ανάπτυξης εξειδικευμένων λογισμικών, ικανών να εξυπηρετήσουν με επιτυχία μεθοδολογίες και τεχνικές της ΙΕ.Η ΙΤ όπως ερχόταν από τον γενικότερο περίγυρο έπρεπε πρώτα να προσαρμοστεί και να εμπλουτιστεί προκειμένου να μπορεί να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις της ιστορικής έρευνας. Αυτό έπρεπε να είναι έργο των ιστορικών. Απλή ΙΤ Η υπάρχουσα κάθε περίοδο ΙΤ ήταν ικανοποιητική για να καλύψει όλες ή σχεδόν όλες της ανάγκες των ιστορικών, αρκεί να μάθαιναν τις δυνατότητες της. Οι όποιες αδυναμίες της έπρεπε να γίνουν αποδεκτές ή να αγνοηθούν. Για διάφορους λόγους ο εμπλουτισμός και η προσαρμογή της τεχνολογίας στις συγκεκριμένες ανάγκες της ιστορικής έρευνας «δεν θεωρήθηκε έργο του ιστορικού». Η διαμάχη για το είδος της ΙΤ (Information Technology) 1980-σήμερα Πρακτική της ιστορικής έρευνας – Ο Η/Υ και η ΙΤ ως εργαλεία. Για μια σειρά από «εσωτερικές» και κυρίως «εξωτερικές» στην ιστορική έρευνα αιτίες, στην εικοσαετία 1980-2000 κυριάρχησε η πρώτη άποψη. Προς τη συγκρότηση των θεωρητικών βάσεων και των μεθοδολογιών μιας Επιστήμης Ιστορικής Πληροφόρησης Η διαμάχη για την ΙΤ

Η κύρια αντίφαση Η υπέρβαση: Διεύρυνση των ορίων της ΙΕ Στις σχέσεις της κοινότητας των ιστορικών με την ΙΤ υπήρξε από την αρχή (1980) μια ουσιαστική αντίφαση. Η κοινότητα διχάστηκε από την αρχή στο ερώτημα «πόση έμφαση θα έπρεπε να δοθεί» στην ερευνητική κατεύθυνση για την ανάπτυξη ενός νέου επιστημονικού πεδίου στα πλαίσια της κοινότητας. Προφανώς όλοι δέχτηκαν ότι αυτά τα «εργαλεία» ήταν χρήσιμα, αλλά κάπως τα εργαλεία αυτά έπρεπε να αναπτυχθούν. Κάποιοι έπρεπε να νομιμοποιηθούν στην κοινότητα ως «κατασκευαστές» αυτών των εργαλείων και το έργο τους να αναγνωριστεί ως νέο συστατικό στοιχείο της ιστορικής έρευνας. Η υπέρβαση: Διεύρυνση των ορίων της ΙΕ Ιδρύματα Πολιτισμικής Κληρονομιάς Η αντίληψη για τη χρήση τους μόνο ως απλών εργαλείων, που έρχονται απέξω και παραμένουν «ξένο σώμα» στην ιστορική μεθοδολογία, την εμπόδισε να διοχετεύσει την απαραίτητη ενέργεια και τους ερευνητές στην βασική έρευνα των μεθοδολογικών και τεχνικών πλευρών (η θέση του Thaller και άλλων). Η ιστορική κοινότητα ως σύνολο διακήρυξε - και εξακολουθεί να διακηρύσσει- την ευτυχία της για την έλλειψη πιο εξελιγμένων τεχνικών που πρέπει να ενταχθούν οργανικά στην ιστορική έρευνα. Πληροφορικοί Επιστήμονες (Ιστορικής) Πληροφόρησης Ιστορικοί

Το πρόβλημα της ψηφιοποίησης - Metadata H ψηφιοποίηση δεν είναι ουδέτερη ή αδρανής. Είναι μια ιδιαίτερα έντονη και ενεργή διαδικασία μετασχηματισμού της πληροφορίας που ενσωματώνει στο ψηφιακό αντικείμενο τα όρια και τους περιορισμούς του μοντέλου στο οποίο η ίδια βασίζεται, γιατί κάθε μεταφορά της αναλογικής –και μάλιστα της ιστορικής - πληροφορίας σε ψηφιακή προϋποθέτει ένα περιοριστικό μοντέλο μετασχηματισμού που συνήθως είναι ανεπαρκές γιατί την δεν μπορεί –προς το παρόν- να ανταποκριθεί στα ιδαίτερα χαρακτηριστικά της ιστορικής πληροφορίας. Η ένταξη στο ίδιο μοντέλο καταγραφής και διαχείρισης διαφορετικών πηγών παραμένει μια προβληματική διαδικασία. Επιπλέον η «μοντελοποίηση» της πληροφορίας γίνεται συνήθως χωρίς την ενεργή συμμετοχή του ιστορικού, που αγνοεί τις πραγματικές δυνατότητες των πληροφορικών συστημάτων - μοντέλων, και βέβαια συνήθως γίνεται πριν την όποια ερμηνευτική προσέγγιση. Η ιεράρχιση των τεκμηρίων -λόγω των συγκεκριμένων τεχνικών δυνατοτήτων ενός μοντέλου ιεράρχισης της πληροφορίας – είναι απαγορευτική για την πολλαπλότητα των ερμηνευτικών προσεγγίσεων.

Το πρόβλημα της ψηφιοποίησης - Metadata ... Meta-Metadata: Metadata των Metadata Ψηφιακές συλλογές Ψηφιακά αντικείμενα 2ο Φίλτρο 1ο Φίλτρο Ερευνητής

Το ψηφιακό αντικείμενο vs το πραγματικό αντικείμενο The virtual object

Προσθήκες-Διορθώσεις Εμπλουτισμός Enrichment Προσθήκες-Διορθώσεις Editing Μακροζωία Durability Ευχρηστία Usability Υποδειγματοποίηση Modelling Πηγές Ανάκτηση Retrieval Δημιουργία Creation Ανάλυση Analysis Παρουσίαση Presentation Κύκλος ζωής

Παρακολουθούμε και συμμετέχουμε Επίλογος Υπάρχει μια εντελώς λανθασμένη κοινοτοπία που επαναλαμβάνεται σε όλα τα σχολικά βιβλία, αλλά και σε ομιλίες διάσημων ανθρώπων, ότι πρέπει, δήθεν, να αναπτύξουμε την συνήθεια να σκεφτόμαστε τι ακριβώς πρέπει να πράξουμε. Αληθινό είναι το ακριβώς αντίθετο, οι πολιτισμοί προχωρούν επεκτείνοντας το πλήθος των ουσιαστικών δραστηριοτήτων που μπορούν να αναπτύξουν χωρίς να σκέφτονται γι’ αυτές. Οι ριζικές επιχειρήσεις της σκέψης πρέπει να μοιάζουν με εφόδους ιππικού στη μάχη, είναι εντελώς περιορισμένες σε πλήθος, και πρέπει να γίνονται μόνο σε εξαιρετικά κρίσιμες στιγμές.   Alfred North Whitehead Τι κάνουμε με όλα αυτά; Παρακολουθούμε και συμμετέχουμε

Υπάρχει πράγματι στην εικόνα το άσπρο τρίγωνο; Επίλογος Ο υφιστάμενος ένα πείραμα τύπου gestalt γνωρίζει ότι η παράσταση του έχει αντιστραφεί, γιατί είναι σε θέση να την κάνει να αντιστρέφεται όποτε θέλει, κρατώντας στα χέρια του το ίδιο κομμάτι χαρτί. Γνωρίζοντας ότι τίποτα δεν έχει αλλάξει στο περιβάλλον του, κατευθύνει την προσοχή του όχι στο σχήμα (πάπια ή κουνέλι), αλλά στις γραμμές του χαρτιού όταν το κοιτάει… και τότε μπορεί να πει (κάτι που δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί βάσιμα πιο πριν) ότι στην πραγματικότητα βλέπει αυτές τις γραμμές, αλλά τις βλέπει εναλλάξ σαν μια πάπια ή σαν ένα κουνέλι… Thomas Kuhn – Η δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων- Z’ έκδοση σελ. 191-192. Υπάρχει πράγματι στην εικόνα το άσπρο τρίγωνο; Υπάρχει μια «νέα» ιστορία; Μια νέα ιστορική γνώση, μια νέα ιστορική γραφή που δημιουργείται από (και με) τα νέα μέσα (new media); Υπάρχουν μεταμορφώσεις της ιστορίας στον ψηφιακό κόσμο ικανές να ενταχθούν στο «σώμα» της ιστορίας ή μήπως απλώς παρατηρούμε το ίδιο, οικείο σώμα καλυμμένο με στολίδια της επιστήμης της πληροφόρησης;