6ο Πανελλήνιο Συνέδριο Συμβουλευτικής Ψυχολογίας Η σχέση μεταξύ της Αίσθησης Συνεκτικότητας του Εαυτού και των Προσεγγίσεων Μάθησης: Ο διαμεσολαβητικός ρόλος των Ακαδημαϊκών Συναισθημάτων, του Γνωστικού Ελέγχου του Συναισθήματος και των Μηχανισμών Άμυνας. Κάμτσιος, Σ. (PhD), & Καραγιαννοπούλου, Ε. (PhD) Τμήμα Φ.Π.Ψ, τομέας Ψυχολογίας, Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων

Στρατηγική προσέγγιση/οργανωμένη μελέτη: Γνωστικές προσεγγίσεις και ο ρόλος που διαδραματίζουν για τη μάθηση των φοιτητών και την ακαδημαϊκή επιτυχία Προσεγγίσεις μάθησης (approaches to learning) : γνωστικές ενέργειες σε επίπεδο επεξεργασίας πληροφοριών. Προσέγγιση σε βάθος: διαπιστώθηκε ότι κάποιοι φοιτητές προσεγγίζουν το κείμενο της μελέτης με σκοπό να το κατανοήσουν συνολικά και εις βάθος. Κινητοποιούνται από προσωπικό ενδιαφέρον για το αντικείμενο μελέτης Στρατηγική προσέγγιση/οργανωμένη μελέτη: αφορά στην πρόθεση των φοιτητών να επιτύχουν τους υψηλότερους δυνατούς βαθμούς προσαρμόζοντας κάθε φορά τον τρόπο μελέτης τους στις απαιτήσεις του εκάστοτε μαθήματος. Επιφανειακή προσέγγιση: προσεγγίζουν το κείμενο με σκοπό να απομνημονεύσουν τις πληροφορίες και να αναπαράγουν απλά αυτά που μαθαίνουν

Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας ….σύγχρονες μελέτες έχουν καταδείξει τη σχέση μεταξύ…. Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας Ακαδημαϊκή επιτυχία Προσεγγίσεις μάθησης Χαρακτηριστικά του ατόμου που το βοηθούν στην αντιμετώπιση αντίξοων και σρεσογόνων καταστάσεων (π.χ. ανθεκτικότητα)

Αίσθηση συνεκτικότητας (Sense of Coherence) Θεωρητικό μοντέλο Προσπαθεί να εξηγήσει γιατί μερικά άτομα αρρωσταίνουν κατά την αντιμετώπιση των στρεσογόνων καταστάσεων ενώ κάποια άλλα όχι Οδήγησε στη διατύπωση της έννοιας «συνεκτικότητας του εαυτού» (coherence) ως μια σφαιρική θεώρηση που εκφράζει το βαθμό στον οποίο κάποιος έχει ένα συνεχές, έντονο και δυναμικό αίσθημα ότι: Τα ερεθίσματα που λαμβάνει από το εξωτερικό και το εσωτερικό περιβάλλον στην πορεία της ζωής του είναι δομημένα, προβλέψιμα και εξηγήσιμα (comprehensibility: κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος) Υπάρχει η δυνατότητα να αντιμετωπίσει τις απαιτήσεις που προκύπτουν από τα συγκεκριμένα ερεθίσματα (manageability: πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί επιτυχημένα στις απαιτήσεις) Οι απαιτήσεις αυτές αποτελούν προκλήσεις, που αξίζει να ασχοληθεί κάποιος και να επενδύσει πάνω τους (meaningfulness: αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο).

Αίσθηση συνεκτικότητας (Sense of Coherence -SOC) εκφράζει μια σταθερή διάθεση της προσωπικότητας καθορίζει συγκεκριμένη στάση του απέναντι στο περιβάλλον χρησιμεύει ως μείζων μηχανισμός άμυνας για τη διατήρηση της υγείας Ισχυρή SOC Δυνατότητα επιτυχούς αντιμετώπισης στρεσογόνων παραγόντων του περιβάλλοντος Διατήρηση της υγείας

Σημαντικό ρόλο στο χώρο της εκπαίδευσης και στη μάθηση Χαρακτηριστικά της προσωπικότητας Σημαντικό ρόλο στο χώρο της εκπαίδευσης και στη μάθηση Συναισθήματα Καθοριστικά για τη μάθηση Παίζουν σημαντικό ρόλο τη γνωστική ανάπτυξη Επηρεάζουν γνωστικές λειτουργίες όπως η αντίληψη, η προσοχή, η μνήμη Επηρεάζουν τη μάθηση, τις στρατηγικές προσέγγισης και την ακαδημαϊκή επιτυχία.

Γνωστική πλευρά συναισθηματικής ρύθμισης: Τα άτομα ελέγχουν τη συμπεριφορά τους μέσω της ρύθμισης των συναισθημάτων τους Ρύθμιση συναισθημάτων: Αναφέρεται στη διαδικασία κατά την οποία τα άτομα μπορούν να επηρεάζουν ποια συναισθήματα θα έχουν, με ποιόν τρόπο θα τα νιώσουν και πως θα τα εκφράσουν Γνωστική πλευρά συναισθηματικής ρύθμισης: περικλείει τις έννοιες της γνωστικής επανεκτίμησης και της καταστολής των συναισθημάτων (αναφέρονται σε γνωστικές λειτουργίες) Μη συνειδητή ρύθμιση του συναισθήματος: παραπέμπει σε νοητικές γνωστικές λειτουργίες κυρίως σε μη συνειδητό επίπεδο και αφορούν στους μηχανισμούς άμυνας

Διάκριση μεταξύ συνειδητών ρυθμιστικών μηχανισμών και μη συνειδητών ρυθμιστικών μηχανισμών (μηχανισμοί άμυνας) Συνειδητοί ρυθμιστικοί μηχανισμοί: Απαιτούν πλήρη συνείδηση του ατόμου και την απόφαση να διαχειριστεί και να λύσει μια προβληματική κατάσταση Μη συνειδητοί ρυθμιστικοί μηχανισμοί: Λειτουργούν χωρίς τη συνειδητή απόφαση του ατόμου και παραμορφώνουν την πραγματικότητα για να αλλάξουν την εσωτερική ψυχολογική κατάσταση

Μηχανισμοί άμυνας …ορίζονται ως οι τρόποι και τα μέσα με τα οποία το Εγώ απομακρύνει τη δυσαρέσκεια και το άγχος και ελέγχει την παρορμητική συμπεριφορά, τα συναισθήματα και τις ενστικτώδεις παρορμήσεις νοητικές γνωστικές λειτουργίες λειτουργούν κυρίως σε μη συνειδητό επίπεδο εμφανίζονται τόσο σε κλινικό όσο και σε γενικό πληθυσμό αποτελούν κομμάτι της υγιούς ανάπτυξης του ατόμου έχουν σκοπό να προστατέψουν το άτομο από το έντονο άγχος, τα αρνητικά συναισθήματα και να προφυλάξουν το ίδιο και την αυτοεκτίμησή του Υπάρχει ένα ιεραρχικό σύστημα ταξινόμησης για τους μηχανισμούς άμυνας, από τους πιο ώριμους μέχρι τους πιο ανώριμους, αναλόγως της γνωστικής τους πολυπλοκότητας ή του βαθμού διαστρέβλωσης της πραγματικότητας.

Μηχανισμοί άμυνας Ώριμοι μηχανισμοί (π.χ. καταστολή, χιούμορ): αποτελούν προσαρμοστικούς τύπους διαχείρισης των στρεσογόνων παραγόντων και συνήθως δεν επηρεάζουν την αυτοσυνείδηση και τη λειτουργικότητα του ατόμου Ανώριμοι μηχανισμοί (π.χ. μετάθεση, παθητική επιθετικότητα): έχουν συνδεθεί με την εμφάνιση κατάθλιψης, αγχωδών διαταραχών, διαταραχών της προσωπικότητας και ασταθή αυτοεκτίμηση) Νευρωτικοί μηχανισμοί (π.χ. ματαίωση, εξιδανίκευση): οι μηχανισμοί αυτοί «διαβρώνουν» την αντίληψη του ατόμου για τα συναισθηματικά γεγονότα, αλλά συνήθως δεν έχουν τόσο αρνητικές επιπτώσεις στην ψυχολογική λειτουργικότητα, όπως οι ανώριμοι μηχανισμοί.

Επηρεάζουν οι μηχανισμοί άμυνας (ως μέσο διαχείρισης των αρνητικών συναισθημάτων) τη μάθηση ? Οι ώριμοι μηχανισμοί άμυνας οδηγούν σε καλύτερη ακαδημαϊκή επίδοση, λιγότερο άγχος …… Οι ανώριμοι και νευρωτικοί μηχανισμοί οδηγούν σε σχετικά χαμηλή ακαδημαϊκή επίδοση, υψηλότερο άγχος……

Σκοπός της παρούσας μελέτης είναι να διερευνηθεί η σχέση της αίσθησης συνεκτικότητας του εαυτού, ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας, με τις προσεγγίσεις μάθησης των φοιτητών, εξετάζοντας το διαμεσολαβητικό ρόλο των συναισθημάτων που εγείρονται κατά τη μαθησιακή διαδικασία καθώς και της ρύθμισής του (γνωστικής και μη συνειδητής).

Δείγμα της έρευνας Το δείγμα της έρευνας αποτέλεσαν 224 (φοιτητές/φοιτήτριες) τμήματος κοινωνικών επιστημών Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν 1. Ερωτηματολόγιο προσεγγίσεων μάθησης (Approaches to Study Inventory) (Parpala et al., 2013 ) Το ερωτηματολόγιο εστιάζεται στη διερεύνηση των προσεγγίσεων μελέτης των φοιτητών. Αποτελείται από 16 ερωτήσεις που συγκροτούν 3 παράγοντες Προσέγγιση σε βάθος: 8 ερωτήσεις (π.χ. Συνήθως ξεκινούσα με σκοπό να κατανοήσω εγώ προσωπικά το νόημα των πληροφοριών που είχα να μάθω, παρά να επαναλάβω τις πληροφορίες που μου είχαν δοθεί)

Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν Ερωτηματολόγιο προσεγγίσεων μάθησης (Approaches to Study Inventory) (Parpala et al., 2013 ) Επιφανειακή προσέγγιση: 4 ερωτήσεις (π.χ. Συχνά πρέπει να μάθω και να ξαναμάθω πράγματα που στην ουσία όμως δεν μπορώ να κατανοήσω) Στρατηγική προσέγγιση/οργανωμένη μελέτη: 4 ερωτήσεις (π.χ. Συνολικά, θα έλεγα ότι υπήρξα συστηματικός και οργανωμένος στη μελέτη μου) Το ερωτηματολόγιο έχει προσαρμοστεί στην ελληνική γλώσσα από τους Karagiannopoulou, Naka, kamtsios, Savvidou & Michalis, 2014)

Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν 2. Ερωτηματολόγιο Ακαδημαϊκών Συναισθημάτων (Student experience of Emotions Inventory) (Trigwell, Ellis, & Han, 2012) Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 18 ερωτήσεις που συγκροτούν 3 παράγοντες: Θετικά συναισθήματα κατά τη μάθηση (υπερηφάνεια, αυτοπεποίθηση, ελπίδα): 6 ερωτήσεις (π.χ. Αισθανόμουν γενικά αισιόδοξος ως προς την προετοιμασία μου στα περισσότερα μαθήματα) Αρνητικά συναισθήματα Ι [ματαίωση (θυμός-ανία]: 5 ερωτήσεις (π.χ. Μ’ εκνεύριζε το περιεχόμενο αρκετών μαθημάτων) Αρνητικά συναισθήματα ΙΙ (ανησυχία-ντροπή): 7 ερωτήσεις (π.χ. Όταν σκεπτόμουν κάποια από τα μαθήματα με ‘πιανε πανικός)

Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν 3. Ερωτηματολόγιο Αίσθησης Συνεκτικότητας του Εαυτού (Sense of Coherence Scale) (Antonovsky, 1993) Το ερωτηματολόγιο αποτελείται από 13 ερωτήσεις (σύντομη έκδοση) που συγκροτούν 3 παράγοντες: Κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος (comprehensibility): 5 ερωτήσεις (π.χ. έχετε την αίσθηση ότι σας συμπεριφέρονται άδικα…πολύ συχνά…πολύ σπάνια ή ποτέ) Πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί επιτυχημένα στις απαιτήσεις (manageability): 4 ερωτήσεις (π.χ. έχετε την αίσθηση ότι βρίσκεστε σε μια περίεργη κατάσταση και δεν ξέρετε τι να κάνετε…πολύ συχνά…πολύ σπάνια ή ποτέ) Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο (meaningfulness): 4 ερωτήσεις (π.χ. Μέχρι τώρα η ζωή σας είχε……κανένα απολύτως σαφή σκοπό ή στόχο….πολύ σαφείς σκοπούς και στόχους)

Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν 4. Ερωτηματολόγιο Μηχανισμών Άμυνας (Defense Style Questionnaire –DSQ 40) (Andrews et al., 1993) Αποτελείται από 40 ερωτήσεις που συγκροτούν 3 παράγοντες (δυο ερωτήσεις για τον κάθε ένα από τους 20 μηχανισμούς άμυνας που εξετάζει): Ώριμες άμυνες: 8 ερωτήσεις (π.χ. Εκτονώνω το άγχος μου κάνοντας κάτι δημιουργικό και εποικοδομητικό). Ανώριμες άμυνες: 24 ερωτήσεις (π.χ. οι άνθρωποι έχουν την τάση να μου φέρονται άσχημα) Νευρωτικές άμυνες (8 ερωτήσεις (π.χ. με ευχαριστεί να βοηθάω τους άλλους και αν δεν είχα τη δυνατότητα να κάνω κάτι τέτοιο θα λυπόμουν πολύ) Υψηλότερη βαθμολογία συνεπάγεται συχνότερη χρήση του εκάστοτε μηχανισμού άμυνας

Ερωτηματολόγια που χρησιμοποιήθηκαν 5. Ερωτηματολόγιο Ρύθμισης του Συναισθήματος (Emotion Regulation Questionnaire) (Gross & John, 2003) Αποτελείται από 10 ερωτήσεις που συγκροτούν δυο παράγοντες: Επανεκτίμηση (reappraisal): 6 ερωτήσεις (π.χ. Όταν θέλω να νιώσω περισσότερο θετικό συναίσθημα (όπως χαρά ή διασκέδαση), αλλάζω τον τρόπο που σκέφτομαι) Καταστολή (suppression): 4 ερωτήσεις (π.χ. Κρατάω τα συναισθήματά μου για τον εαυτό μου)

Στατιστικές αναλύσεις που χρησιμοποιήθηκαν : Περιγραφική στατιστική Επιβεβαιωτικές παραγοντικές αναλύσεις Αναλύσεις συσχέτισης Αναλύσεις παλινδρόμησης Αναλύσεις διαμεσολάβησης με τη μέθοδο Process (Hayes, 2012) προκειμένου να εξεταστεί ο πιθανός διαμεσολαβητικός ρόλος των μηχανισμών άμυνας, των θετικών και αρνητικών συναισθημάτων που εγείρονται κατά τη μάθηση και του τρόπου ρύθμισης των συναισθημάτων, ανάμεσα στην αίσθηση συνεκτικότητας του εαυτού και στις προσεγγίσεις μάθησης που χρησιμοποιούν οι φοιτητές.

Αποτελέσματα επιβεβαιωτικών παραγοντικών αναλύσεων

Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο Πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις Κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο

Συνεκτικότητα Επανεκτίμηση Προσέγγιση σε βάθος Η έμμεση επίδραση της αίσθησης συνεκτικότητας του εαυτού στη μελέτη σε βάθος, μέσω των θετικών συναισθημάτων και της γνωστικής επανεκτίμησης .26** Συνεκτικότητα Επανεκτίμηση Προσέγγιση σε βάθος Θετικά συναισθήματα .29** .35** .25** .29** .18* Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.15 Effect size .34 [LLCI=-.12 ULCI=39.72] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Η έμμεση επίδραση της αίσθησης συνεκτικότητας του εαυτού στην προσέγγιση σε βάθος, μέσω των θετικών συναισθημάτων και των ώριμων μηχανισμών άμυνας Συνεκτικότητα Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Προσέγγιση σε βάθος .02 Θετικά συναισθήματα .29** .16** -.10 .29** .18** Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.18 Effect size .23 [LLCI=-.35 ULCI=5.53] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας Επιφανειακή προσέγγιση Η έμμεση επίδραση της αίσθησης συνεκτικότητας του εαυτού στην επιφανειακή προσέγγιση, μέσω της ματαίωσης και των ανώριμων μηχανισμών άμυνας Συνεκτικότητα Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας Επιφανειακή προσέγγιση Ματαίωση (θυμός-ανία) -45** .38** -.45** -.55** .48** -.43** Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.29 Effect size .21[LLCI=-.06 ULCI=.73] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Η έμμεση επίδραση της μεταβλητής «κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος» στην προσέγγιση σε βάθος μέσω της επανεκτίμησης και των θετικών συναισθημάτων .26** Κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Επανεκτίμηση Προσέγγιση σε βάθος Θετικά συναισθήματα .36** .14* .29** .19* .14* Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.15 Effect size .24 [LLCI= -.74 ULCI= 3.80] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας Η έμμεση επίδραση της ανεξάρτητης μεταβλητής «κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος» στην επιφανειακή προσέγγιση, μέσω της ματαίωσης και των ανώριμων μηχανισμών άμυνας. Ανώριμοι μηχανισμοί άμυνας .45** Κατανόηση των ερεθισμάτων του περιβάλλοντος Ματαίωση (Θυμός, ανία) Επιφανειακή προσέγγιση -.35** .48** -.32** .36** -.33** Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.28 Effect size .21 [LLCI= ULCI= ] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις Η έμμεση επίδραση της ανεξάρτητης μεταβλητής «πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί με επιτυχία στις απαιτήσεις (manageability) στην προσέγγιση σε βάθος, μέσω των θετικών συναισθημάτων και της επανεκτίμησης. Θετικά συναισθήματα .26** Πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις Επανεκτίμηση Προσέγγιση σε βάθος .35** .23** .29** .20** .10 Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.15 Effect size .46 [LLCI= -172.8 ULCI= .054 ] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Η έμμεση επίδραση της ανεξάρτητης μεταβλητής «πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί με επιτυχία στις απαιτήσεις (manageability) στην προσέγγιση σε βάθος μέσω των θετικών συναισθημάτων και των ώριμων μηχανισμών άμυνας. Πεποίθηση ότι το άτομο θα ανταποκριθεί στις απαιτήσεις Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Προσέγγιση σε βάθος Θετικά συναισθήματα .29** .35** .23** .09 .29** .10 Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.17 Effect size .35 [LLCI= 40.22 ULCI= .09] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Η έμμεση επίδραση της ανεξάρτητης μεταβλητής «αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο (meaningfulness) στην προσέγγιση σε βάθος, μέσω των θετικών συναισθημάτων και των ώριμων μηχανισμών άμυνας. Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Προσέγγιση σε βάθος .29** Θετικά συναισθήματα .35** .34** .006 .29** .18* Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.18 Effect size .12 [LLCI= 104.03 ULCI= .009] (μέτρια διαμεσολάβηση)

Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο Η έμμεση επίδραση της ανεξάρτητης μεταβλητής «αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο (meaningfulness) στην οργανωμένη μελέτη/στρατηγική μάθηση, μέσω των θετικών συναισθημάτων και των ώριμων μηχανισμών άμυνας. Αίσθηση ότι η προσπάθεια αξίζει τον κόπο ¨Ώριμοι μηχανισμοί άμυνας Οργανωμένη μελέτη/στρατηγική προσέγγιση .29** Θετικά συναισθήματα .22** .34** .006 .51** .35** Σημ: *p<0.05, **p<0.01 R2=.32 Effect size 1.31 [LLCI= 40.22 ULCI= .098] (υψηλή διαμεσολάβηση)

Συμπεράσματα Σχέση μεταξύ της αίσθησης συνεκτικότητας του εαυτού (μια έννοια που έρχεται από το χώρο της ψυχικής υγείας) με τις προσεγγίσεις μάθησης. Η αίσθηση συνεκτικότητας σχετίζεται και προβλέπει την προσέγγιση σε βάθος και την οργανωμένη μελέτη, ενώ σχετίζεται αρνητικά με την επιφανειακή μελέτη Υπάρχουν παράγοντες που ενισχύουν τη μάθηση και παράγοντες που εμποδίζουν τη μάθηση. Οι παράγοντες αυτοί έχουν να κάνουν με τα συναισθήματα, τόσο σε συνειδητό, όσο και σε μη συνειδητό επίπεδο. Φάνηκε δηλ. ότι τα συναισθήματα επηρεάζουν με υψηλές διαμεσολαβήσεις την αίσθηση συνεκτικότητας του εαυτού με τις προσεγγίσεις μάθησης.

Συμπεράσματα Η μελέτη συνδέει χαρακτηριστικά της προσωπικότητας, όπως η αίσθηση συνεκτικότητας του εαυτού, με ώριμους και ανώριμους μηχανισμούς άμυνας. Φαίνεται επίσης η σχέση των μηχανισμών άμυνας με τις προσεγγίσεις μάθησης. Οι ώριμοι μηχανισμοί σχετίζονται με την προσέγγιση σε βάθος και οι ανώριμοι με την επιφανειακή προσέγγιση. Υπάρχουν τέλος ευρήματα ότι τα θετικά και τα αρνητικά συναισθήματα σχετίζονται με τις αντίστοιχες ώριμες και ανώριμες άμυνες.