Ατομικά και κοινωνικά Δικαιώματα Μάθημα 1 13.03.2017 Αικατερίνη Ηλιάδου

Ορολογία Αντικείμενο μαθήματος: Δεύτερο Μέρος του Σ 1975/1986/2001/2008 (ά. 4-25 Σ) με τίτλο «Ατομικά και κοινωνικά Δικαιώματα» Βλ. πάντως ά. 106 Σ Παρεμφερείς όροι – διαφορετικές όψεις: Ατομικές Ελευθερίες – ελευθερία / αμυντική διάσταση Δημόσιες Ελευθερίες Θεμελιώδη Δικαιώματα – θεμελιακός χαρακτήρας για την έννομη τάξη Ανθρώπινα Δικαιώματα – «φυσικό δίκαιο»/ διεθνές δίκαιο Διατάξεις του Συντάγματος που καθορίζουν τη σχέση του ατόμου με το κράτος : διαμορφώνουν το status των ανθρώπων

Αρχή της νομιμότητας Κράτος: επιτρέπεται μόνο ότι προβλέπεται Δημόσια Διοίκηση – ά. 50 Σ: μόνο αρμοδιότητες που απονέμει το Σ και οι νόμοι Δικαιοσύνη – ά. 87 παρ.2 Σ: υποχρέωση εφαρμογής Σ και νόμων Ιδιώτες: κάθε συμπεριφορά είναι ελεύθερη εάν δεν απαγορεύεται «Τεκμήριο» “in dubio pro libertate” όχι όμως γενική ερμηνευτική αρχή – συστηματική ένταξη στο κείμενο του Σ / συνδυασμός με τις αρμοδιότητες που κατανέμει το Σ

Σχέση ΑΔ με τρεις λειτουργίες Νομοθετική λειτουργία Ιστορικά εγγύηση των Δ ήδη περιορισμός / προστασία της μειοψηφίας Αμφίδρομη σχέση: νομοθετικός ορισμός εννοιών - διασφάλιση αυτόνομου περιεχομένου διατάξεων Σ – υπεροχή Σ (παράδειγμα: θέματα νέων τεχνολογιών) Εκτελεστική λειτουργία: Συνήθως διαμεσολάβηση τυπικού νόμου Άμεση εφαρμογή Σ πχ για διακριτική ευχέρεια Δικαστική λειτουργία: Κατεξοχήν εγγυητική λειτουργία Βασικός μηχανισμός: Δικαστικός έλεγχος συνταγματικότητας νόμων

Νομική φύση G. Jellinek, System der subjektiven öffentlichen Rechte, 1892 Status negativus (libertatis) : αποχή του κράτους από πεδίο ελευθερίας αποθετικά – αρνητικά ή αμυντικά δικαιώματα Προστατευόμενο έννομο αγαθό: διάφορες εκφάνσεις της ιδιωτικής ζωής : Ελευθερία! Ατομικές ελευθερίες Status positivus : παροχές του κράτους - θετικές ενέργειες (κοινωνικά δικαιώματα) – κοινωνικό κράτος Status activus : πολιτική συμμετοχή (πολιτικά / ενεργητικά δικαιώματα) – δημοκρατική αρχή Παραπληρωματική λειτουργία δικαιωμάτων (Μάνεσης) – “status mixtus” (Δ.Τσάτσος) – «αλληλεξάρτηση» δικαιωμάτων (Δαγτόγλου) Γενεές δικαιωμάτων

Ουσιαστικά και διαδικαστικά δικαιώματα Ουσιαστικά: όσα εγγυώνται την ίδια την ελευθερία ή κατοχυρώνουν υποχρεώσεις παροχής ή διασφαλίζουν τη συμμετοχή στο πολιτικό γίγνεσθαι Διαδικαστικά: δικαιώματα διασφάλισης δίκαιης κρίσης (ά. 20 παρ. 1 και 2 αλλά και ά. 10 Σ)

Διακρίσεις από άλλες έννοιες Θεσμικές εγγυήσεις (ΘΕ): αποχή κράτους σε σχέση με πεδίο δραστηριότητας συγκεκριμένων προσώπων – φορέων θεσμού Πχ ασυλία βουλευτών Εγγυήσεις θεσμών πχ γάμος Γιατί; Τα ΑΔ είναι αυτοσκοπός – δεν έχουν συγκεκριμένη λειτουργική δέσμευση Οι ΘΕ συνδέονται με συγκεκριμένο σκοπό και αποστολή του θεσμού που εξυπηρετούν κατάχρηση

Διαστάσεις Υποκειμενικά δικαιώματα Αξιώσεις Αντικειμενικοί κανόνες – εγγυήσεις αξιών Υποχρεώσεις προστασίας σε βάρος του κράτους Σχέσεις μεταξύ ιδιωτών Εγγυήσεις θεσμών Θεμέλιο: άρθρο 25 παρ. 1 Σ – όχι μόνο αποχή, αλλά προστατευτική λειτουργία ενεργητική Κίνδυνοι από την αντικειμενικοποίηση των δικαιωμάτων Περιορισμός νομοθέτη Κίνδυνος για την ελευθερία Άρα: η υποκειμενική διάσταση έχει πρωταρχική σημασία Πάντως όχι υποχρέωση ποινικοποίησης συμπεριφορών προσβολής ΑΔ

Δομή εξέτασης ΑΔ Πεδίο προστασίας Πεδίο αναφοράς Υποκειμενικό πεδίο προστασίας: Φορείς ΑΔ Δεσμευτικότητα ΑΔ: Αποδέκτες και λειτουργίες ΑΔ Σχέσεις μεταξύ ΑΔ Περιορισμοί ΑΔ Περιορισμοί των περιορισμών

Φορείς ΑΔ Υποκειμενικό πεδίο προστασίας ΑΔ Πανανθρώπινα Δικαιώματα; Προβλήματα: Ικανότητα φορέα ΑΔ και ικανότητα ασκήσεως ΑΔ Φυσικά και Νομικά πρόσωπα ΝΠΙΔ και ΝΠΔΔ Ιθαγένεια Αλλοδαποί

Ικανότητα ΑΔ και ικανότητα άσκησης ΑΔ Θεωρητική προσέγγιση Αντιστοιχεί στη διάκριση ιδιωτικού δικαίου μεταξύ ικανότητας δικαίου και δικαιοπρακτικής ικανότητας Υποκείμενο δικαιώματος Δυνατότητα αυτοτελούς/ αυτοπρόσωπης άσκησης Όχι όμως εφαρμογή ά. 127 επ. ΑΚ. Γιατί; Γιατί γίνεται η διάκριση; Ηλικιακοί περιορισμοί Συνείδηση πραττομένων Χρήση λογικού Πως προσδιορίζεται; Εξαρτάται από την ερμηνεία κάθε επιμέρους δικαιώματος ad hoc

Ικανότητα ΑΔ Αρχίζει το αργότερο με τη γέννηση και δεν παύει πριν από το θάνατο Κυοφορούμενο Προστασία μετά το θάνατο Δεν επιτρέπεται αποστέρηση όλων των ΑΔ – «πολιτικός θάνατος» Δεν επιτρέπεται αποστέρηση ορισμένου ΑΔ – πχ ιδιοκτησία / αποστέρηση μόνο συγκεκριμένων περιουσιακών στοιχείων και υπό προϋποθέσεις η γενική δήμευση απαγορεύεται Δεν επιτρέπεται αποστέρηση ΑΔ ως κύρωση Δεν προβλέπεται έκπτωση ούτε σε περίπτωση κατάχρησης Επιτρέπεται στέρηση για πολιτικά δικαιώματα υπό αυστηρές προϋποθέσεις

Ικανότητα αυτοτελούς άσκησης ΑΔ Πλήρης ικανότητα αποκτάται με τη συμπλήρωση του 18ου έτους ηλικίας Πχ δικαίωμα επιλογής σχολείου, δικαίωμα πρόσβασης στη Δικαιοσύνη : νόμιμος αντιπρόσωπος Εξαιρέσεις όπου προβλέπεται στο Σ Παραδείγματα: ά. 31 και 55 παρ. 1 Σ

Νομικά πρόσωπα Όχι μόνο φυσικά πρόσωπα αλλά και ΝΠ, τόσο σωματειακού όσο και ιδρυματικού χαρακτήρα Όσα ΑΔ προσιδιάζουν στη φύση τους (πρβλ. ά. 62 ΑΚ) Ποια είναι αυτά; Παραδείγματα Ίση μεταχείριση Συμμετοχή στην κοινωνική, οικονομική και πολιτική ζωή Απαγόρευση γενικής δήμευσης Νόμιμος δικαστής Δικαίωμα Αναφοράς Ιδιοκτησία Δικαστική προστασία Όλα τα δικαιώματα συλλογικής δράσης πχ συνεταιρίζεσθαι, θρησκευτική ελευθερία Οριακά θέματα: ίσως υπέρ της δυνατότητας των ΝΠ να είναι φορείς Ομοίως και ενώσεις προσώπων ή ομάδες χωρίς νομική προσωπικότητα – όμως περιορισμοί ως προς την ικανότητα διαδίκου θεμιτοί κατά τη νομολογία!

ΝΠΔΔ; Πηγές διακινδυνεύσεως των ΑΔ – αποδέκτες ΑΔ και όχι φορείς Ευχέρεια του νομοθέτη για ανακατανομή των αρμοδιοτήτων των επιμέρους οργάνων της Διοίκησης και άρα όχι προστασία της ιδιοκτησίας (ά. 17 Σ) Μπορούν να μετατραπούν γνήσια ΝΠΙΔ σε ΝΠΔΔ; Στέρηση ΑΔ άρα κατ’ αρχήν όχι Επιτρέπεται εάν υπάρχει συναίνεση των μελών τους Κρατικοποίηση επιχειρήσεων ά. 106 παρ. 3-5 Σ Θέμα κοινωνικής ασφάλισης εργαζομένων Δημόσιες επιχειρήσεις που είναι ΝΠΙΔ με μοναδικό μέτοχο το κράτος – όχι φορείς αλλά αποδέκτες

Εξαιρέσεις Δικονομικά δικαιώματα (ά. 8 και 20 Σ) Νόμιμος δικαστής Ίση πρόσβαση στη δικαιοσύνη Ίση μεταχείριση διαδίκων Εκκλησίες / θρησκευτικές ομάδες / οργανώσεις / μονάδες: μπορούν να επικαλεσθούν τη θρησκευτική ελευθερία ΝΠΔΔ που κατά το Σ διαθέτουν ανεξαρτησία έναντι του κράτους (ΑΕΙ, ΟΤΑ ) – λειτουργική αυτοτέλεια συνταγματικά κατοχυρωμένη ΝΠΔΔ σωματειακού χαρακτήρα όπως επαγγελματικές ενώσεις (πχ Δικηγορικός σύλλογος)

Ιθαγένεια (υπηκοότητα) Η νομική ιδιότητα ενός προσώπου να είναι μέλος του λαού ενός κράτους Ημεδαπός / αλλοδαπός / ανιθαγενής (άπατρις / άπολις) Ημεδαπός – ιθαγενής – Έλληνας πολίτης ή υπήκοος: Ελληνική ιθαγένεια Πολλαπλή ιθαγένεια: για την Ελλάδα ως προς τα ΑΔ Έλληνας πολίτης Ομογενείς: πρόσωπα ελληνικής εθνικότητας Χρήσιμη έννοια γιατί το Σ στο κείμενο διακρίνει επιμέρους περιπτώσεις

Πανανθρώπινα δικαιώματα Όταν δεν διακρίνει το Σ, ο νθ δεν μπορεί να κάνει διακρίσεις λόγω ιθαγένειας, παρά μόνο στο μέτρο που αυτό επιτρέπεται ή επιτάσσεται από άλλες διατάξεις Ουσιώδεις περιορισμοί από το Δίκαιο ΕΕ ως προς τις διαφοροποιήσεις Θεμελιώδη αγαθά ζωής, τιμής και ελευθερίας: ά. 5 παρ. 2 Σ απαγορεύεται η διάκριση λόγω εθνικότητας (κοινωνική υπόσταση και όχι νομικό status)

ΑΔ ημεδαπών Όταν κατά τη διατύπωσή του το Σ αναφέρεται σε «Έλληνα πολίτη» Σε ορισμένες περιπτώσεις προβλέπεται ρητά δυνατότητα επέκτασης και στους αλλοδαπούς δια νόμου – παράδειγμα: πρόσβαση στις δημόσιες υπηρεσίες – ά. 4 παρ. 4 Σ Στις λοιπές περιπτώσεις ισχύουν μόνο για Έλληνες ή τουλάχιστον για Έλληνες; Δυνατότητα επέκτασης με τυπικό νόμο (διαφορά ιεραρχίας πηγών), εκτός εάν από την ίδια τη διατύπωση του Σ προκύπτει ότι αναφέρεται περιοριστικά στους Έλληνες Προστασία μέσω της γενικής ελευθερίας (ά. 5 παρ. 1 Σ) Υποχρέωση νομοθέτη να λαμβάνει υπόψη το διεθνές δίκαιο Δικαιώματα μόνο αλλοδαπών (πχ 5 παρ. 2 τελ. Εδάφιο)

Ειδικές σχέσεις προς το κράτος Φυλακισμένοι, στρατιώτες, δημόσιοι υπάλληλοι Γερμανική θεωρία «ειδικών σχέσεων εξουσίασης» - δυνατότητα περιορισμού και χωρίς ειδικές διατάξεις νόμου Ελληνική έννομη τάξη: απολαμβάνουν ΑΔ, με περιορισμούς που θεσπίζονται με νόμο ή βάσει νόμου, εφόσον δικαιολογούνται από τη φύση της υπαλληλικής σχέσης και τις απορρέουσες εξ αυτής υποχρεώσεις και δεν αναιρούν στην ουσία το δικαίωμα και γενικά την έκταση εφαρμογής του – άρα νόμος και αρχή αναλογικότητας