ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΚΑΙ ΔΙΑΡΘΡΩΤΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ ΠΡΩΤΟΣ ΚΥΚΛΟΣ, ΕΝΟΤΗΤΑ ΙΙ: ΘΕΩΡΙΕΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΗΣ ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ Τμήμα Διεθνών και Ευρωπαϊκών Οικονομικών Σπουδών, Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 8ο εξάμηνο, Διάλεξη 6η, 9/3/2017 Διδάσκουσα: Ασημίνα Χριστοφόρου

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ι. Κλασικές θεωρίες Α. Συνοπτικά περιλαμβάνουν: Θεωρίες έλλειψης / αφθονίας φυσικών πόρων [Perloff and Wingo, 1961] Θεωρίες οικονομικής βάσεως [Hoyt, 1951] Θεωρίες δια-περιφερειακού εμπορίου [Ohlin, 1933 και Borts and Stein, 1962]

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Β. Ρίζες της κλασικής θεωρίας περιφερειακής ανάπτυξης Οι κλασικές θεωρίες αναπτύχθηκαν στο διάστημα 1930-1960 αλλά είχαν τις ρίζες τους στην κλασική οικονομική ανάλυση: Smith, Ricardo, Mill. Κύριος στόχος της έρευνάς τους Η κατασκευή γενικών θεωριών του μηχανισμού λειτουργίας και εξέλιξης του οικονομικού συστήματος. Η υπανάπτυξη θεωρείται παροδική έως ότου ακολουθήσει η επέκταση της αγοράς, η πρόοδος της τεχνολογίας και η σύγκλιση των οικονομιών, στοιχεία που κάνουν περιττή ή ακόμη και επιζήμια την ενίσχυση της οικονομικής δραστηριότητας από κρατικούς φορείς.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 3. Smith: η οικονομική ανάπτυξη είναι αποτέλεσμα της αλληλουχίας: επέκταση της αγοράς → επένδυση → αύξηση του πληθυσμού → μεγαλύτερος καταμερισμός και εξειδίκευση της εργασίας → αύξηση της παραγωγικότητας → επέκταση της αγοράς. 4. Ricardo και Mill: η οικονομική πρόοδος είναι προσωρινή και ακολουθεί οικονομική στασιμότητα: {[αύξηση της ζήτησης για εργασία → αύξηση των μισθών] + [αύξηση του πληθυσμού / περιορισμένη έκταση γης → αύξηση των τιμών των τροφίμων]} → → [αύξηση του κόστους παραγωγής τόσο στον αγροτικό όσο και στο βιομηχανικό τομέα] → → [συρρίκνωση των κερδών στους δυο τομείς] → → [μείωση επενδύσεων] Διέξοδο προσφέρουν η τεχνολογική πρόοδος και η εισαγωγή φθηνότερων αγροτικών προϊόντων με την απελευθέρωση του εμπορίου. Ο Mill προσθέτει την εξαγωγή κεφαλαίων και τον έλεγχο της πληθυσμιακής αύξησης.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Γ. Θεωρία έλλειψης/ αφθονίας φυσικών πόρων 1. Υποστηρίζει ότι η ανάπτυξη μίας περιφέρειας εξαρτάται από την ύπαρξη και αξιοποίηση φυσικών πόρων: το ευνοϊκό κλίμα, το πλούσιο υπέδαφος, υδάτινο δυναμικό ή ακόμα και η ικανότητα, η εξυπνάδα και το εργατικό ήθος των κατοίκων τους. 2. Έτσι, οι περιφερειακές ανισότητες και η υπανάπτυξη συνδέονται με: τον περιορισμένο συντελεστή έδαφος, την έλλειψη κεφαλαίου για δημιουργία επενδύσεων, την έλλειψη επιχειρηματικότητας, τα δυσμενή κλιματολογικά, γεωγραφικά και φυλετικά χαρακτηριστικά και την επικράτηση αντιοικονομικών πολιτιστικών αξιών. 3. ΑΛΛΑ: Η θεωρία δεν εξηγεί επαρκώς γιατί ορισμένες περιφέρειες, ενώ διαθέτουν σχετική αφθονία σε φυσικούς πόρους, παραμένουν φτωχές (π.χ. αδαμαντοπαραγωγικές χώρες της Αφρικής, πετρελαιοπαραγωγικές χώρες της Μέσης Ανατολής), και περιφέρειες που δεν έχουν αφθονία φυσικών πόρων είναι πλούσιες (Ιαπωνία). 4. Ουσιαστικά, η θεωρία δεν ερμηνεύει την περιφερειακή υπανάπτυξη, αλλά την αποδίδει σε φυσικά αίτια που θεωρούνται τυχαία και όχι αποτέλεσμα κοινωνικο-οικονομικών συνθηκών. Αφαιρεί παράγοντα: δυνατότητα ελευθερίας, ευθύνη της παραγωγής

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Δ. Θεωρία της οικονομικής βάσης Η οικονομική ανάπτυξη μίας περιφέρειας προσδιορίζεται από την εξαγωγική δραστηριότητα ορισμένων κλάδων παραγωγής προς τις υπόλοιπες περιφέρειες της χώρας και τις λοιπές χώρες του κόσμου. Η επέκταση των εξαγωγών οδηγεί κατόπιν σε αυξήσεις στο περιφερειακό εισόδημα και μέσω δευτερογενών επιδράσεων στη ζήτηση για τοπικά παραγόμενα προϊόντα και παρεχόμενες υπηρεσίες. ΑΛΛΑ: Η θεωρία παραμελεί τη σημασία εσωτερικών κινήτρων, όπως η τεχνολογική πρόοδος, αλλά και εξωγενών μεταβλητών, εκτός των επενδύσεων και των κρατικών ενισχύσεων, όπως ο διεθνής ανταγωνισμός.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΛΑΣΙΚΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ε. Θεωρία του δια-περιφερειακού εμπορίου Η ανάπτυξη μιας περιφέρειας στηρίζεται στο συγκριτικό της πλεονέκτημα που εξαρτάται από τη σχετική αφθονία συντελεστών παραγωγής και οδηγεί στην εξειδίκευση της παραγωγής σε ορισμένα προϊόντα που εξάγονται στο εξωτερικό. ΑΛΛΑ: Η θεωρία στηρίζεται στη μη ρεαλιστική παραδοχή του τέλειου ανταγωνισμού. Π.χ. σύμφωνα με τους στρουκτουραλιστές (ριζοσπαστικές προσεγγίσεις) το ελεύθερο ανταγωνιστικό διεθνές εμπόριο δημιουργεί συνθήκες άνισης ανταλλαγής των εμπορευόμενων προϊόντων και εκμετάλλευσης των λιγότερο ανεπτυγμένων περιφερειών από τις περισσότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Συγκεκριμένα, οι λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες εισάγουν βιομηχανικά προϊόντα (Β) από τις ανεπτυγμένες χώρες τα οποία έχουν εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης > 1, ενώ εξάγουν αγροτικά προϊόντα (Α) με εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης < 1. Έτσι επιδεινώνονται οι όροι εμπορίου για τη λιγότερο ανεπτυγμένη περιφέρεια [Υ ↑ → 𝑃A 𝑋A 𝑌 ↓ ]. Έμφαση στην ενεργό ζήτηση δίδουν τα κεϋνσιανά υποδείγματα που θα εξετάσουμε στη συνέχεια.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ ΙΙ. ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Α. Περιλαμβάνουν: Θεωρία της άνισης περιφερειακής ανάπτυξης [Whitman, 1972] Θεωρία της εξαγωγικής βάσης [North, 1955] Περιφερειακή εκδοχή των υποδειγμάτων Harrod – Domar [Harrod, 1939 και Domar, 1949] Θεωρία της τομεακής διάρθρωσης [Fischer, 1939 και Clark, 1940] Θεωρία της κλαδικής διάρθρωσης [Perloff, Edgar, Lampard and Muth,1960] Θεωρία του περιφερειακού δυισμού [Parsons, 1951, Bocke, 1953, Eckaus, 1955, Aydalot and Keebled, 1988]

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Β. Ρίζες των κεϋνσιανών θεωριών περιφερειακής ανάπτυξης Οι κεϋνσιανές θεωρίες αναπτύχθηκαν στο διάστημα 1930 – 1960, παράλληλα με την κλασική θεωρία περιφερειακής ανάπτυξης, αλλά έχουν τις ρίζες τους στην οικονομική θεώρηση του Keynes. Κύριος στόχος της έρευνάς του Η ανεύρεση διεξόδου από τη Μεγάλη Κρίση του ’29, που ήταν αποτέλεσμα της υπερσυγκέντρωσης και υπερπαραγωγής, λόγω της μεγάλης παραγωγικότητας που επέφερε το κύμα του φορντισμού στις αρχές του αιώνα. Η κλασική οικονομική ανάλυση που βασιζόταν στη στατική ισορροπία με πλήρη απασχόληση των συντελεστών παραγωγής δεν μπορούσε να ερμηνεύσει επαρκώς τις νέες συνθήκες, ώστε να προτείνει τις κατάλληλες πολιτικές για την επίλυση των οικονομικών προβλημάτων.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ 3. Η οικονομική ισορροπία, δηλ. η σταθεροποίηση της οικονομίας σε ένα συγκεκριμένο επίπεδο παραγωγής και απασχόλησης δεν εξαρτάται μόνο από τη συνολική προσφορά, αλλά και από την πραγματική ζήτηση, δηλ. την κατανάλωση και επένδυση. Π.χ. Για να υπάρξει ισορροπία, πρέπει S=I. Αν επιχειρήσουμε να αυξήσουμε το S, ιδιαίτερα σε μία ύφεση, μπορεί να έχουμε S > I, γεγονός που δημιουργεί μείωση της παραγωγής και της απασχόλησης: τα άτομα δεν καταναλώνουν το προϊόν που παράγεται, έχουμε συνθήκες υπερπροσφοράς και ανεργίας. Στην περίπτωση αυτή, η ενίσχυση της ζήτησης με επεκτατική δημοσιονομική πολιτική μπορεί να έχει ευνοϊκά αποτελέσματα στην αύξηση της παραγωγής και της απασχόλησης και την αποκατάσταση της ισορροπίας. 4. Οι θετικές επιρροές της κεϋνσιανής θεωρίας στο ζήτημα της οικονομικής ανάπτυξης αφορούν στην αναγνώριση του ρόλου των μακροοικονομικών μεγεθών και λογιστικών καθώς και της αναγκαιότητας της κρατικής παρέμβασης σε εθνικό και διεθνές επίπεδο για την άσκηση πολιτικής.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Α. Θεωρία άνισης περιφερειακής ανάπτυξης Όταν υπάρχουν σημαντικές ανισότητες μεταξύ λιγότερο και περισσότερο ανεπτυγμένων περιφερειών, ο διαπεριφερειακός μηχανισμός εισαγωγών / εξαγωγών θα οδηγήσει όχι σε σύγκλιση των περιφερειών αλλά σε μία σωρευτική διαδικασία αποκλίνουσας ανάπτυξης. Πώς διαιωνίζεται η ανισότητα μεταξύ περιφερειών; Ανεπτυγμένη περιφέρεια: αυξημένη επενδυτική δραστηριότητα → αύξηση των εξαγωγών → γρήγορη επέκταση του εξαγωγικού τομέα → αύξηση οριακής απόδοσης του κεφαλαίου στον εξαγωγικό τομέα → αύξηση εισροής κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού από τη λιγότερο ανεπτυγμένη περιφέρεια → πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα σε εισόδημα και απασχόληση → ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Λιγότερο ανεπτυγμένη περιφέρεια: μειωμένη επενδυτική δραστηριότητα → μείωση των εξαγωγών → συρρίκνωση του εξαγωγικού τομέα → μείωση οριακής απόδοσης του κεφαλαίου στον εξαγωγικό τομέα → αύξηση εκροής κεφαλαίων και εργατικού δυναμικού από τη λιγότερο προς την περισσότερο ανεπτυγμένη περιφέρεια → μείωση στο εισόδημα και την απασχόληση → βαθύτερη υπανάπτυξη. 3. ΑΛΛΑ: Υπάρχει ασάφεια ως προς τη μορφή και εξέλιξη των περιφερειακών ανισοτήτων. Πώς διαχέεται ή όχι η ανάπτυξη μεταξύ των περιφερειών; Ποιοι τομείς αναπτύσσονται ως εξαγωγικοί και γιατί;

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Β. Θεωρία εξαγωγικής βάσης Έχει χρησιμοποιηθεί για τη χάραξη κρατικών πολιτικών, όπως της εξαγωγικά προσανατολισμένης εκβιομηχάνισης, μέσω της ενίσχυσης των εξαγωγικών κλάδων των λιγότερο ανεπτυγμένων περιοχών, με ειδικά κίνητρα, επιχορηγήσεις, και τη δημιουργία εξαγωγικών ζωνών. Στηρίζεται στην άποψη ότι οι εξαγωγές και δη οι εξαγωγές βιομηχανικών προϊόντων προκαλούν μία αλληλουχία διαρθρωτικών αλλαγών που οδηγούν σε οικονομική ανάπτυξη και οικονομική ευημερία: (κρατική) παρέμβαση για ανάπτυξη εξαγωγικού τομέα μέσω αξιοποίησης φυσικών πόρων και συγκριτικού πλεονεκτήματος → αύξηση ζήτησης για εργασία και κεφάλαιο → εισροή συντελεστών → βραχυπρόθεσμα, αύξηση στο τοπικό εισόδημα και στη ζήτηση για τοπικά παραγόμενα αγαθά και υπηρεσίες + μακροπρόθεσμα, μεταβολές στη δομή της περιφερειακής οικονομίας μέσα από την αύξηση και των μη εξαγωγικών (βασικών) δραστηριοτήτων ΑΛΛΑ: Ο μόνος παράγοντας που λαμβάνεται υπόψη είναι η εξωτερική ζήτηση. Παραβλέπονται άλλες συνθήκες που επικρατούν στην περιφέρεια και μπορεί να σχετίζονται με: τις επιπτώσεις στην επένδυση και κατανάλωση κυρίως σε βιομηχανικούς κλάδους που συνδέονται μεταξύ τους Την κατάσταση του κρατικού προϋπολογισμού την τεχνολογική πρόοδο, τη μετανάστευση και τις διαπεριφερειακές αλλαγές.

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Γ. Υπόδειγμα Harrod – Domar Δεν αποδέχεται την ύπαρξη αυτο-εξισορροπητικών της οικονομίας μηχανισμών. Αν οι ρυθμοί περιφερειακής ανάπτυξης είναι αρχικά άνισοι, οι ανισότητες θα γίνουν μεγαλύτερες αν δεν υπάρχουν εξωοικονομικοί εξισορροπητικοί παράγοντες, όπως ένας κρατικός παρεμβατισμός. Αυτό συμβαίνει διότι: περιφέρειες με ταχείς ρυθμούς ανάπτυξης → αύξηση της ζήτησης συντελεστών εργασίας και κεφαλαίων που προέρχονται από άλλες περιφέρειες → συνεχής αύξηση του ρυθμού ανάπτυξης. Το αντίθετο συμβαίνει στις λιγότερο ανεπτυγμένες περιφέρειες. Γι’ αυτό χρειάζεται παρέμβαση για τη ρύθμιση των ενδοπεριφερειακών και διαπεριφερειακών ανισοτήτων. ΑΛΛΑ: Στο υπόδειγμα οι ρυθμοί οικονομικής μεγέθυνσης εξαρτώνται από: 𝑔=𝑛= 𝑠 𝑣 , ό𝜋𝜊𝜐 𝑠= 𝑆 𝑌 , 𝑣= 𝐾 𝑌 , n= ρυθμός αύξησης εργατικού δυναμικού, v= ρυθμός αύξησης κεφαλαίου Το υπόδειγμα δεν εξηγεί ΓΙΑΤΙ να υπάρχουν διαφορές στους ρυθμούς ανάπτυξης 𝑔 ανάμεσα στις διάφορες περιφέρειες: τα 𝑠 και 𝑣 θεωρούνται εξωγενώς προσδιορισμένα. 4. Μία πιθανή εξήγηση συνδέει την ανάπτυξη πάλι με την εξωτερική ζήτηση: ξένη ζήτηση → αύξηση των εξαγωγών → αύξηση της συνολικής ζητήσεως της εν λόγω περιφέρειας → αύξηση των επενδύσεων και της παραγωγής → αύξηση της ζήτησης για εργασία και κεφάλαιο → υψηλότερους ρυθμούς ανάπτυξης. Γιατί όμως να αυξηθεί η ξένη ζήτηση; Έπειτα αρκεί η αύξηση της ξένης ζήτησης;

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Δ. Θεωρία της τομεακής διάρθρωσης / κλαδικής διάρθρωσης Η ανάπτυξη της περιφέρειας στηρίζεται στη μετατόπιση παραγωγικών πόρων από τον πρωτογενή στο δευτερογενή και από το δευτερογενή στον τριτογενή τομέα. Επειδή η εισοδηματική ελαστικότητα ζήτησης των αγαθών, καθώς και η παραγωγικότητα των συντελεστών από τον έναν στον άλλο τομέα αυξάνεται, μετατόπιση από τον ένα τομέα στον άλλο θα αυξήσει και τους ρυθμούς αύξησης της παραγωγής και απασχόλησης στην οικονομία της περιφέρειας. Η θεωρία της κλαδικής διάρθρωσης εξειδικεύεται στη μετατόπιση πόρων από τον ένα κλάδο στον άλλον και τη συνδέει με την ερμηνεία του τόπου εγκατάστασης των κλάδων της οικονομικής δραστηριότητας (π.χ. εκβιομηχάνιση συνδέεται με την αστικοποίηση). ΑΛΛΑ: Οι θεωρίες αυτές δεν εξηγούν πώς θα έχουμε μετατόπιση από τον ένα τομέα/ κλάδο. Δηλ. πώς θα αυξηθεί η ζήτηση για αγαθά του δευτερογενούς τομέα και μετά του τριτογενούς για να πραγματοποιηθούν επενδύσεις στους τομείς αυτούς;

ΔΙΑΛΕΞΗ 6: ΚΕΫΝΣΙΑΝΕΣ ΘΕΩΡΙΕΣ Ε. Θεωρία του περιφερειακού δυισμού Υποστηρίζει ότι οι υπανάπτυκτες κοινωνίες εμφανίζονται κατά κανόνα διχασμένες σε δύο τομείς: ένα σύγχρονο ή καπιταλιστικό και ένα παραδοσιακό και τεχνολογικά οπισθοδρομικό τομέα. Ο διχασμός αυτός των υπανάπτυκτων κοινωνιών εμφανίζεται με τη μορφή εδαφικού, χωρικού, λειτουργικού, κοινωνικού και τεχνολογικού δυισμού. Θεωρείται ότι η ανάπτυξη του σύγχρονου τομέα θα ενδυναμώσει τους δεσμούς των δύο τομέων, καθώς οι αξίες, η τεχνολογία και η ανάπτυξη του σύγχρονου τομέα διαχέονται σταδιακά στον παραδοσιακό. Έτσι, ένα οικονομικό σύστημα τείνει προς τη μείωση ή την εξαφάνιση του δυισμού του, αν μέρος του συστήματος αυτού αναπτύσσεται με αρκετή δυναμικότητα με τα κατάλληλα μέτρα οικονομικής και κοινωνικής πολιτικής. Οι υπανάπτυκτες χώρες διακρίνονται σε γεωγραφικές ζώνες από τις οποίες άλλες χαρακτηρίζονται από πρόοδο ενώ άλλες από καθυστέρηση. Στόχος είναι η διάχυση των δυνατοτήτων ανάπτυξης από τις προοδευτικές προς τις οπισθοδρομικές περιφέρειες, ή αλλιώς είναι η επέκταση «νησίδων ανάπτυξης». Ερμηνεία ανισοτήτων Βορρά - Νότου στην Ιταλία. Πώς δημιουργούνται οι νησίδες ανάπτυξης και πώς διαχέονται οι πόροι αυτοί;