Διδάσκουσα: Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Μάθημα 8ο Κοινωνική τάξη, γλωσσικοί κώδικες και σχολική επίδοση Διδάσκουσα: Αλεξάνδρα Βασιλοπούλου Email: avasil@ecd.uoa.gr

Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων Basil Bernstein (1924-2000) Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων 2. Θεωρία του αναλυτικού προγραμματος και των παιδαγωγικών πρακτικών

Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων Διαφορές στον κώδικα επικοινωνίας των παιδιών εργατικής και μεσαίας τάξης παραπέμπουν σε διαφορετικές σχέσεις εξουσίας και διαφορετικό καταμερισμό εργασίας στην κοινωνία.

Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων (συν.) Οι ομιλητές ανάλογα με την κοινωνική προέλευσή τους, είναι εξοικειωμένοι με συγκεκριμένες εκδοχές μιας εθνικής γλώσσας: την κοινή γλώσσα (περιορισμένος κώδικας) ή/και την επίσημη γλώσσα (επεξεργασμένος κώδικας)

Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων (συν Θεωρία των γλωσσικών κωδίκων (συν.) Δύο είδη οικογενειακής κοινωνικοποίησης: α. Κοινωνικοποίηση επικεντρωμένη στη θέση β. Προσωπική οικογενειακή κοινωνικοποίηση

α. Κοινωνικοποίηση επικεντρωμένη στη θέση: Οι απαιτήσεις που έχει μια οικογένεια από ένα παιδί, οι ανάγκες του έχουν να κάνουν με την ηλικία, το φύλο, την κοινωνική θέση του. Αυτό που απαιτείται κάθε φορά από το παιδί συνδέεται με παράγοντες που εκείνο δεν ελέγχει.  Περιορισμένος γλωσσικός κώδικας: Έκφραση ως εάν ο ακροατής να γνωρίζει τι θέλει να πει ο ομιλητής. Όχι τόσο σαφής. Μέσα σε συγκεκριμένο πλαίσιο. Η γλώσσα της εργατικής τάξης, κατά τον Bernstein.

Περιορισμένος κώδικας: ο κώδικας της εργατικής τάξης Σύντομες, συχνά ανολοκλήρωτες φράσεις. Χρήση οριστικής και προστακτικής. Τυποποιημένη χρήση επιθέτων και επιρρημάτων. Δήλωση = αιτιολογία. Έμφαση στη λέξη και όχι στην πρόταση. Χρήση στερεοτυπικών εκφράσεων. Απουσιάζει το ατομικό ύφος. Γλώσσα ενταγμένη, εξαρτημένη από το πλαίσιο και συγκεκριμένη. Εξωλεκτικοί κώδικες επικοινωνίας Έκφραση ως εάν ο ακροατής να γνωρίζει τι θέλει να πει ο ομιλητής. Όχι τόσο σαφής (στοιχεία/επεξηγήσει θεωρούνται αυτονόητες). Εύκολο να προβλέψουμε τις συντακτικές και εκφραστικές επιλογές. Ασυνέχεια, λακωνικός λόγος.

β. Προσωπική οικογενειακή κοινωνικοποίηση: Κοινωνικοποίηση με βάση μια πιο «προσωπική» προσέγγιση, την ευαισθησία στις ατομικές ανάγκες και αλλαγές κατά την ανάπτυξη του παιδιού.  Επεξεργασμένος γλωσσικός κώδικας: Έκφραση με σαφήνεια. Πιο γενικευμένος και αφηρημένος λόγος. Είναι ο κώδικας του σχολείου τον οποίο κατέχουν, σύμφωνα με τον Bernstein, τα παιδιά που προέρχονται από τη μεσαία τάξη.

Επεξεργασμένος κώδικας: ο κώδικας της μεσαίας τάξης και του σχολείου Ακριβείς συντακτικές και γραμματικές δομές. Χρήση υποτακτικής. Έκφραση ατομικής προτίμησης και αξιολόγησης. Λογική λεγομένων. Αποπλαισιωμένος λόγος και πιο γενικευμένος. Έκφραση με σαφήνεια (επεξήγηση, λιγότερα αυτονόητα στοιχεία). Δύσκολο να προβλέψουμε τις συντακτικές και εκφραστικές επιλογές. Δυνατότητα άμεσης εξωτερίκευσης υποκειμενικών διαθέσεων. Επεξεργασία νοημάτων  αποσαφήνιση όταν η εμπειρία των άλλων είναι διαφορετική από εκείνη του ομιλητή.

Παράδειγμα: Ανάλυση του Peter Hawkins σε πεντάχρονα παιδιά εργατικής και μεσαίας τάξης (Bernstein 1971: 194, Bernstein 1973: 84): Στα παιδιά δόθηκε σειρά τεσσάρων διαδοχικών εικόνων μιας ιστορίας και τους ζητήθηκε να τη διηγηθούν.

Παράδειγμα: Αποτελέσματα ανάλυση του Peter Hawkins σε πεντάχρονα παιδιά εργατικής και μεσαίας τάξης (συν.): Ο Hawkins συγκεντρώνει δύο διαφορετικού τύπου περιγραφές: «Τρία αγόρια παίζουν ποδόσφαιρο και ένα αγόρι κλωτσάει τη μπάλα και πηγαίνει στο παράθυρο η μπάλα σπάει το παράθυρο και τα αγόρια το κοιτάνε και ένας άντρας βγαίνει έξω και τους φωνάζει γιατί έσπασαν το παράθυρο γι’ αυτό φεύγουν και μετά εκείνη η κυρία κοιτάει έξω από το παράθυρο και μαλώνει τα αγόρια.» (2) «Παίζουν ποδόσφαιρο και την κλωτσάει και πηγαίνει εκεί και σπάει το παράθυρο και το κοιτάνε και εκείνος βγαίνει έξω και τους φωνάζει γιατί το έσπασαν έτσι φεύγουν και μετά εκείνη κοιτάει έξω και τους μαλώνει.»

Η θεωρία των γλωσσικών κωδίκων του Bernstein επιβεβαιώνεται σε επόμενες έρευνες: Φυσικός λόγος μητέρας-παιδιού προσχολικής ηλικίας, έρευνες Ruquiya Hasan και συνεργατών: (Hasan 1986, Hasan&Cloran 1990, Cloran 1994, 1999, Williams 1999, 2001). Εμπειρική επεξεργασία θεωρίας και νεότερες συζητήσεις (Φραγκουδάκη 1987, Μπασλής 1988, Hasan 1995, Hasan 2004, Davies & Morais 2004, Christie 1999, Christie&Martin 2007).

Ερωτήσεις για την κοινωνιογλωσσολογική μελέτη της σχολικής επίδοσης και για το έργο του Μπ. Μπερνστάιν από το κείμενο «Η γλώσσα, η σχολική γλώσσα και η άνιση επίδοση των μαθητών» στο βιβλίο της A. Φραγκουδάκη Kοινωνιολογία της εκπαίδευσης, σελ.129-148.

1. Γιατί αμφισβητήθηκαν από μεθοδολογική άποψη οι έρευνες που διαπίστωσαν ότι τα παιδιά των λαϊκών στρωμάτων έχουν χαμηλότερη γλωσσική επάρκεια από τα παιδιά των μεσαίων και ανώτερων στρωμάτων;

1. Γιατί αμφισβητήθηκαν από μεθοδολογική άποψη... Το εύρημα ότι τα παιδιά μη προνομιούχων στρωμάτων (λαϊκής καταγωγής, μαύρων) έχουν χαμηλότερη γλωσσική επάρκεια, οδήγησε σε μεθοδολογικά ερωτήματα και αμφισβήτηση: Οι συνθήκες πραγματοποίησης των τεστ επηρεάζουν τα αποτελέσματα; Οι ερευνητές είναι ουδέτεροι απέναντι στη γλώσσα των μη προνομιούχων; Ποια γλωσσική ικανότητα προϋποθέτουν οι γλωσσικές δοκιμασίες; Τι πραγματικά εξετάζουν οι γλωσσικές δοκιμασίες; Τα εργαλεία μέτρησης είναι ακριβή;

2. Τι σημαίνει ότι «η γλωσσική νόρμα που έχουν στο μυαλό τους οι ερευνητές είναι κοινωνικά καθορισμένη»;

2. Τι σημαίνει ότι «η γλωσσική νόρμα ... είναι κοινωνικά καθορισμένη»; Ότι αφορά τη χρήση συγκεκριμένων γλωσσικών τύπων από συγκεκριμένες κοινωνικές κατηγορίες: Οι γλωσσικές δοκιμασίες προϋπέθεταν ότι ευχέρεια είχαν μόνο όσοι χειρίζονταν τη γλωσσική νόρμα άνετα: π.χ. χρήση βρετανικών αγγλικών.

3. Πώς μελέτησε ο Λάμποβ τη γλώσσα των μαύρων παιδιών και εφήβων και σε ποια συμπεράσματα κατέληξε;

3. Πώς μελέτησε ο Λάμποβ τη γλώσσα των μαύρων; Θεώρησε ότι οι συνθήκες διενέργειας των γλωσσικών δοκιμασιών ήταν υπεύθυνες για τα χαμηλά αποτελέσματα των μαύρων παιδιών και εφήβων. Οι επίσημες συνθήκες έκαναν τα μαύρα παιδιά/εφήβους να σωπαίνουν, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζονται ως «άγλωσσα».

3. Πώς μελέτησε ο Λάμποβ τη γλώσσα των μαύρων; Ο Λάμποβ (1966, 1972) απέδειξε ότι όταν οι συνθήκες εξέτασης είναι οικείες στα παιδιά και ο εξεταστής μοιράζεται την ίδια κουλτούρα μαζί τους, τότε τα αποτελέσματά τους στις γλωσσικές δοκιμασίες είναι καλύτερα.

4. Ποια είναι η σχέση γλώσσας και κοινωνικής προέλευσης σύμφωνα με τη θεωρία του Μπερνστάιν;

4. Σχέση γλώσσας - κοινωνικής προέλευσης κατά Μπερνστάιν Ο Μπερνστάιν εντόπισε διαφορές στον κώδικα επικοινωνίας των παιδιών εργατικής και μεσαίας τάξης, που αντικατοπτρίζουν διαφορετικές σχέσεις εξουσίας, διαφορετική κατανομή εργασίας. Ανάλογα με την κοινωνική προέλευσή τους, οι ομιλητές είναι εξοικειωμένοι με συγκεκριμένες εκδοχές μιας εθνικής γλώσσας: την κοινή γλώσσα/περιορισμένο κώδικα (εργατική τάξη), την κοινή γλώσσα/περιορισμένο κώδικα ΚΑΙ την επίσημη γλώσσα/επεξεργασμένο κώδικα (μεσαία τάξη).

5. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των δύο γλωσσικών κωδίκων σύμφωνα με τον Μπερνστάιν;

Περιορισμένος κώδικας – ο κώδικας της εργατικής τάξης Επεξεργασμένος κώδικας – ο κώδικας της μεσαίας τάξης και του σχολείου

6. Πώς εξηγεί ο Μπερνστάιν τις δυσκολίες και την αποτυχία που συχνά αντιμετωπίζουν στο σχολείο τα παιδιά από τα λαϊκά κοινωνικά στρώματα;

6. Πώς εξηγεί ο Μπερνστάιν τις δυσκολίες των παιδιών από λαϊκά στρώματα; Η γλώσσα που χρησιμοποιεί και διδάσκει το σχολείο είναι κοντά στη γλώσσα των μεσαίων στρωμάτων. Τα λαϊκά στρώματα μιλούν μια γλώσσα διαφορετική  τα παιδιά λαϊκής προέλευσης αντιμετωπίζουν το σχολείο σαν έναν ανοίκειο χώρο: Δυσκολεύονται να απαντήσουν άμεσα στο/στη δάσκαλο/α ή να καταλάβουν το περιεχόμενο των σχολικών βιβλίων γιατί πρόκειται για έναν διαφορετικό γλωσσικό κώδικα από τον δικό τους.

7. Ποια είναι η σημασία της θεωρίας του Μπερνστάιν για τη μελέτη της κοινωνικής ανισότητας στην εκπαίδευση;

7. Ποια η σημασία της θεωρίας του Μπερνστάιν ...; Η σχολική αποτυχία είναι συνυφασμένη σε μεγάλο βαθμό με την αποτυχία στα γλωσσικά μαθήματα. Ο Μπερνστάιν εντοπίζει τα αίτια της σχολικής αποτυχίας στη γλώσσα του σχολείου που απέχει πολύ από τη γλωσσική χρήση των παιδιών της εργατικής τάξης.

8. Ποιες κριτικές δέχτηκε η θεωρία του Μπερνστάιν;

8. Ποιες κριτικές δέχτηκε η θεωρία του Μπερνστάιν; α) Η θεωρία των γλωσσικών κωδίκων κατηγορήθηκε ως «ελλειμματική». β) Μεθοδολογική αδυναμία: μελέτησε τη γλώσσα σε συνθήκες εξέτασης, όχι σε φυσικές συνθήκες επικοινωνίας.

Bιβλιογραφία 7ου μαθήματος Κοινωνική τάξη, γλωσσικοί κώδικες και σχολική επίδοση -Bernstein, B. (1961)(ελληνική μετάφραση 1985) «Κοινωνική τάξη και γλωσσική ανάπτυξη: μια θεωρία της κοινωνικής μάθησης» στο Α. Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Θεωρίες για την Κοινωνική Ανισότητα στο Σχολείο, Αθήνα: εκδ. Παπαζήσης, σσ. 393-431. -Bernstein, B. (1971α)(ελληνική μετάφραση 1985) «Κοινωνιογλωσσική προσέγγιση της κοινωνικοποίησης με αναφορά στη σχολική επίδοση» στο Α. Φραγκουδάκη Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης Θεωρίες για την Κοινωνική Ανισότητα στο Σχολείο, Αθήνα: εκδ. Παπαζήσης, σσ.433-468. -Bernstein, Β. (1971β) Class, codes and control, Vol. 1, London: Routledge & Kegan Paul. -Bernstein, Β. (1989) Παιδαγωγικοί Κώδικες και Κοινωνικός Έλεγχος, (εισαγωγή-μετάφραση Ι. Σολομών), Αθήνα: Αλεξάνδρεια. -Blackledge, D. και B. Hunt (1994, 2004) Κοινωνιολογία της Εκπαίδευσης, Αθήνα: εκδ. Μεταίχμιο, σσ. 70-80.