ΣΗΜΕΙΩΤΙΚΗ ΣΧΕΤΙΚΟΤΗΤΑ: ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΝΕΙ Η ΧΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ ΤΗΝ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΝΟΗΣΗ;

Διάφορες προσεγγίσεις σημειωτικής σχετικότητας Διάφορες προσεγγίσεις σημειωτικής σχετικότητας Υπολογιστικές: Η γλώσσα και ο νους ως υπολογιστικά συστήματα (π.χ. ΑΥΘΝ και γλωσσολογικός φορμαλισμός). Κοινωνικές: γλώσσα και νους ως προϊόντα της κοινωνίας (π.χ. Ψυχολογία Βυγκότσκι, κοινωνιοσημειωτική θεωρία γλώσσας) Νοησιακές: γλώσσα με ρίζες στην προγλωσσική νοημοσύνη (π.χ. Πιαζέ, γνωσιακή γλωσσολογία) Εμπειρικές μελέτες, κυρίως πειραματικές

ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ Η γλώσσα και ο νους υπολογιστικά συστήματα (δηλ. χωρίς νόημα) Π.χ, στο φορμαλισμό στη γλωσσολογία σε διαφορετικά ρεύματα γνωσιακής επιστήμης: ΑΥΘΝ (η κυρίαρχη θεωρία νου) Αναθεωρήσεις ΑΥΘΝ (η θεωρία της μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης)

ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ τρεις διαφορετικές θέσεις: ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ τρεις διαφορετικές θέσεις: Επικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα αγωγός ή ένδυμα προϋπάρχουσας σκέψης. Υπερεπικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα υπερβαίνει τον επικοινωνιακό της ρόλο, λειτουργώντας ως εργαλείο ή σκαλωσιά που επεκτείνει τις δυνατότητες του νου. Γνωσιακή θεώρηση: η γλώσσα ως μέσο ορισμένων τουλάχιστον μορφών σκέψης. Οδοστρωτήρας του νου που γεννά και αναμορφώνει ριζικά τη σκέψη.

1. Επικοινωνιακή θεώρηση Γλώσσα αγωγός ή ένδυμα προϋπάρχουσας σκέψης (Αν και δεν αποκλείεται πλέον να διευκολύνει και να δρομολογεί ορισμένες γνωσιακές διεργασίες)

2. Υπερεπικοινωνιακή θεώρηση Η γλώσσα ως εργαλείο ή εργαλειοθήκη ή ικρίωμα/σκαλωσιά Επαυξάνει/ενισχύει, ανυψώνει, δρομολογεί τη σκέψη

3. Γνωσιακή θεώρηση της γλώσσας 3. Γνωσιακή θεώρηση της γλώσσας Η γλώσσα ως οδοστρωτήρας του νου Το μέσο της σκέψης (έστω ορισμένων μόνο μορφών της) Σκεφτόμαστε μόνο με λόγια Γλώσσα και σκέψη ταυτίζονται (εν μέρει έστω)

1. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΛΩΣΣΑΣ 1. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΛΩΣΣΑΣ Παραδοσιακή θεώρηση, που λαμβάνει όμως ακραία μορφή στην κλασική γνωσιακή επιστήμη, ειδικά της ΑΥΘΝ Η γλώσσα ως μετάφραση της έμφυτης σκέψης Σκέψη έμφυτη και συνεπώς κοινή σε όλους δημοσιοποιείται όταν μεταφέρεται στις ποικίλες γλώσσες του κόσμου

Γλωσσική μετάφραση/μεταφορά έμφυτης σκέψης δεν την επηρεάζει καθόλου Γλωσσική μετάφραση/μεταφορά έμφυτης σκέψης δεν την επηρεάζει καθόλου Π.χ. Pinker (1994): Γνωρίζω μια γλώσσα = μπορώ να μεταφράσω τις έμφυτες έννοιες σε λέξεις-προτάσεις αυτής της γλώσσας. Levelt (1989): Η ομιλία αντλεί έννοιες από έναν εννοιοποιητή, μια παρακαταθήκη έμφυτων εννοιών Chomsky (1986): Ανάπτυξη λεξιλογίου στα παιδιά = μάθηση ετικετών για το εκτενές σύστημα έμφυτων εννοιών που προϋπάρχει της εμπειρίας.

Εντούτοις, στην επικοινωνιακή θεώρηση παραχωρείται ενίοτε πλέον και κάποια μεσολάβηση της γλώσσας σε γνωσιακές διεργασίες (αν και συνεχής μέριμνα να περιοριστεί) Π.χ. Μεταφορά ιδεών εμπλουτίζει σκέψεις Δευκόλυνση μνήμης Δρομολόγηση αντίληψης Καθιστά δυνατές σύνθετες αφηρημένες έννοιες

‘Ολοι συμφωνούν καταρχάς ότι: Μεταφορά ιδεών από τον ένα νου στον άλλο εμπλουτίζει και αναδομεί σκέψεις σε ατομικό και συλλογικό επίπεδο καθιστώντας απώτερα δυνατή τη συγκρότηση της κοινωνίας και του πολιτισμού. Bloom & Keil (2001, 354): «Σαφώς μεγάλο μέρους του περιεχομένου του νου προκύπτει από πληροφορίες που μεταδίδονται μέσω της γλώσσας. Χωρίς γλώσσα δεν θα υπήρχε κβαντική φυσική, συνταγματική δημοκρατία και επαγγελματικός αθλητισμός».

να αποκλειστούν πρόσθετοι ρόλοι : Ωστόσο, πάντα μέριμνα να αποκλειστούν πρόσθετοι ρόλοι : Στο ίδιο κείμενο των Bloom & Keil (2001, 363-364):  «Ασκεί η γλώσσα δραματικές επιδράσεις στη σκέψη με τρόπο άλλο από αυτόν της επικοινωνίας; Μάλλον όχι. Υποστηρίζεται συχνά ότι η γλώσσα που μαθαίνουμε μας καθιστά ικανούς για αφηρημένους συμπερασμούς ... και μας βοηθά να κατατέμνουμε τον κόσμο σε διακριτές κατηγορίες … Τέτοιες ιδέες ... αντικρούονται όμως από διάφορα δεδομένα ....

Παρά τη μέριμνα να περιορίσουν ρόλο γλώσσας, Παρά τη μέριμνα να περιορίσουν ρόλο γλώσσας, οι υποστηρικτές της επικοινωνιακής θέωρησης εξαναγκάστηκαν σταδιακά σε ορισμένες, όχι πάντα αμελητέες, παραχωρήσεις ως προς αυτό (π.χ. Gleitman & Papafragou 2005 και Wolff & Malt 2010). ‘Αλλωστε, ακόμη και ο Fodor (1975) δεν την είχε αποκλείσει Εντέλει, έστω μέσω αντιφάσεων, αναγνωρίζεται, άλλοτε περισσότερο κι άλλοτε λιγότερο, ότι η γλώσσα όχι μόνο εμπλουτίζει ιδέες μέσω μεταφοράς τους, αλλά επίσης Π.χ. καταχωρεί πληροφορίες στη μνήμη, δρομολογεί διεργασίες όπως η προσοχή.

Μεσολάβηση γλώσσας στη μνήμη Λειτουργεί ως τρόπος/κώδικας μνήμης, Π.χ. Μεσολάβηση γλώσσας στη μνήμη Λειτουργεί ως τρόπος/κώδικας μνήμης, Βασική παραδοχή γνωσιακής ψυχολογίας ότι σε ένα είδος μνήμης, τη σημασιολογική, πληροφορίες κωδικοποιούνται με λέξεις, προτάσεις και κείμενα (ή έννοιες και συνδυασμούς τους). Ωστόσο, στο επικοινωνιακό ρεύμα η σημασιολογική μνήμη ένας μόνο από τους τρόπους μνημονικής εγγραφής και όχι ο κυρίαρχος όπως σε άλλα ρεύματα (βλ. αργότερα).

(βλ. μακρά παράδοση πειραματικής ψυχολογίας και φιλοσοφίας). Γιατί; Διευκολύνει τη μνήμη (βλ. μακρά παράδοση πειραματικής ψυχολογίας και φιλοσοφίας). Γιατί; ► Υλικοποιεί τη σκέψη (την καθιστά ήχο ή κάτι χειροπιαστό)

Κλασική επικοινωνιακή θεώρηση: Η γλώσσα μανδύας/φάκελος/περιτύλιγμα/όχημα άυλης σκέψης ► Αντικειμενοποιεί τις έννοιες (τις εμφανίζει δηλ. ως φυσικά αντικείμενα) ► Διευκολύνοντας τη χρήση τους π.χ. σε μνημονική καταχώρηση και ανάκληση εννοιών χρήση συλλογισμών (π.χ. Εάν δεν προλάβει αύριο, θα αναγκαστούμε να ακυρώσουμε τις εξετάσεις) όπου μπορούμε να εστιάσουμε σε μέρη του ή να αλλάξουμε τη θέση και το είδος των εννοιών κλπ.

Κατεξοχήν παράδειγμα του πώς η υλικοποίηση σκέψης ενισχύει τη μνήμη: Eιδικότερα τις περιορισμένες δυνατότητες βραχυπρόθεσμης μνήμης Βασικό πόρισμα γνωσιακής ψυχολογίας: Δεν μπορούμε να θυμηθούμε περισσότερες από 5 περίπου πληροφορίες χωρίς να τις επεξεργαστούμε με κάποιο τρόπο ή να τις καταγράψουμε κάπου. Ωστόσο, Λεκτική επανάληψη πληροφοριών (π.χ. τηλεφωνικού αριθμού) διατηρεί πληροφορίες που μόλις ακούσαμε λίγο περισσότερο.

Εκτός όμως επικοινωνιακής θεώρησης Λέξεις όχι ηχητικές ετικέτες εννοιών αλλά έννοιες με ηχητική διάσταση, Οπότε η διευκόλυνση μνήμης πιο ουσιαστική, ειδικά μάλιστα για αφηρημένες ιδέες (π.χ. αχρείαστος, ποινικοποίηση) αλλά ακόμη και για φυσικά φαινόμενα που δεν αντιστοιχούν σε διακριτά αντικείμενα (π.χ. τα χρώματα συνιστούν ένα συνεχές κυμάτων φωτός και δεν είναι ξεχωριστά αντικειμενικά φάσματα)

Παραδείγματα πειραματικών ερευνών Ενίσχυση ανάκλησης και αναγνώρισης φαινομένων όταν ονομάζονται και συνεπώς συσκευάζονται εννοιακά (βλ. Hardin & Banaji 1993 για σύνοψη). Π.χ. Βrown & Lenneberg (1954) Αναγνώριση χρωματικών φασμάτων Κρίσιμη η κωδικοποιησιμότητα χρωμάτων, δηλ. το εάν έχουν ένα όνομα σε μια γλώσσα Ή ονομάστηκαν από συμμετέχοντες σε πείραμα όπου βλέπουν χρώματα και μετά χρειάζεται να αναγνωρίσουν εάν τα ξαναείδαν.

Carmichael, Hogan & Walter (1932) Κλασική έρευνα για το πώς η ονομασία αντικειμένων διευκολύνει ανάκληση σχημάτων αλλά και την επηρεάζει. Πώς αυτό που βλέπουμε καθορίζεται από την εμπειρία (μεταξύ άλλων τη γλώσσα) με βάση έργο ψυχολόγου Bartlett (1932) για το πώς οργανώνουμε ερεθίσματα στη μνήμη με βάση σχήματα που προσθέτουν ή αναδομούν πληροφορίες στο τί πράγματι είδαμε Επομένως, η γλώσσα αναγκαστικά μεσολαβεί στη μνήμη

Πείραμα Carmichael, Hogan & Walter (1932) ‘Εδειξαν εικόνες/σχήματα αντικειμένων: Ονόμασαν όμως στους μισούς συμμετέχοντες τα αντικείμενα και στους άλλους μισούς όχι. Τα ονόμασαν όμως με διαφορετικό τρόπο: π.χ. Άλλοτε ως γυαλιά και άλλοτε ως βαράκια. Μετά ζήτησαν αναπαραγωγή σχημάτων: ‘Οσοι άκουσαν όνομα σχήματος, το αναπαρήγαγαν πιο επιτυχώς (74% vs. μόνο 45% όταν όχι). Τα θυμήθηκαν όμως διαφορετικά ανάλογα με το πώς είχε ονομαστεί, τροποποιώντας κάπως το σχήμα τους προς π.χ. την έννοια «γυαλιά» ή «βαράκια».

Τη μεσαία στήλη είδαν αρχικά οι συμμετέχοντες Τη μεσαία στήλη είδαν αρχικά οι συμμετέχοντες. Οι στήλες αριστερά και δεξιά δείχνουν πως αναπαρήγαγαν τα σχήματα ανάλογα με το πώς είχαν ονομαστεί

Επιβεβαίωση πειράματος και αργότερα π. χ Επιβεβαίωση πειράματος και αργότερα π.χ. Κunen & Duncan (1983) Σχήμα αναπαράγεται αρκετά διαφορετικά, ανάλογα με το πώς είχε ονομαστεί π.χ. Σκάλα ή Α

Πείραμα για μνήμη πιο αφηρημένων φαινομένων χαρακτηριστικά προσωπικότητας Ηoffman et al. (1986) ‘Εδειξαν πρόσωπα με κάποια χαρακτηριστικά

Στις μισές περιπτώσεις ονόμασαν τα πρόσωπα και στις άλλες μισές όχι. Στις μισές περιπτώσεις ονόμασαν τα πρόσωπα και στις άλλες μισές όχι. Με λέξη συνηθισμένη στα αγγλικά ή στα κινεζικά για ένα στερεότυπο χαρακτηριστικό προσωπικότητας Συμμετέχοντες στο πείραμα: αγγλόφωνοι μονόγλωσσοι δίγλωσσοι στα αγγλικά και κινεζικά.

Λέξεις κλειδιά για στερεότυπα προσωπικότητας: Αγγλικά: Artistic = καλλιτεχνικός Liberal = αριστερός/προοδευτικός Κινέζικα: shi gu = Πολυταξιδεμένος και με πολλές εμπειρίες δουλειάς, οικογενειάρχης, πολύ κοινωνικός shen cang bu lou = Βαθύς γνώστης διαφόρων ζητημάτων, απρόθυμος όμως να επιδείξει αυτές τις γνώσεις εκτός εάν εντελώς απαραίτητο, θέλει να περνά απαρατήρητος.

Μετά ζήτησαν από συμμετέχοντες διάφορα, π.χ. Ερευνητές αφηγήθηκαν εκτενείς ιστορίες για διάφορους τύπους με τρόπο συνεπή με στερεότυπα προσωπικότητας σε κάθε γλώσσα/πολιτισμό (π.χ. Εκφράσεις όπως «καλλιτεχνικός τύπος» = απρόβλεπτος συναισθηματικά, διόλου οικογενειάρχης, αριστερός συνήθως πολιτικά κλπ.). Μετά ζήτησαν από συμμετέχοντες διάφορα, π.χ. Να γράψουν λίστα από εντυπώσεις για χαρακτήρα Να θυμηθούν εάν είχαν ακούσει κάποιους χαρακτηρισμούς τους (π.χ. καλλιτεχνικός)

Ανακάλεσαν πιο αποτελεσματικά ή πρόσθεσαν εκτενείς περιγραφές ηρώων Αποτελέσματα: Ανακάλεσαν πιο αποτελεσματικά ή πρόσθεσαν εκτενείς περιγραφές ηρώων Οι μονόγλωσσοι στα αγγλικά αλλά και οι δίγλωσσοι που άκουσαν ιστορίες στα αγγλικά εάν είχαν ακούσει στερεότυπο αγγλικής. Οι δίγλωσσοι που άκουσαν ιστορίες στα κινέζικα εάν είχαν ακούσει στερεότυπο κινεζικής. Συμπέρασμα: Λεκτικές ετικέτες αφηρημένων φαινομένων (για στερεότυπα προσωπικότητας) διευκολύνουν μνήμη και σκέψη.

Γλώσσα και αντίληψη ΑΥΘΝ αποκλείει μεσολάβηση γλώσσας Ωστόσο, Δεν μπορεί να απορριφτεί μεσολάβηση γλώσσας στην ακουστική αντίληψη ομιλίας Η μάθηση μιας γλώσσας νωρίς στη ζωή περιορίζει την ακουστική αντίληψη, «κλαδεύοντας» ορισμένες ηχητικές διακρίσεις. Μαθαίνουμε να «ακούμε» μόνο τις διακρίσεις που η γλώσσα μας χρησιμοποιεί για να διαφοροποιήσει λέξεις, παρότι ως βρέφη αντιλαμβανόμαστε μεγαλύτερο φάσμα τους. (βλ. μάθημα Ανάπτυξη του Λόγου)

Μεσολάβηση της γλώσσας στη σκέψη; πιο απειλητικό ενδεχόμενο για την ΑΥΘΝ. Το επικοινωνιακό ρεύμα παραγκωνίζει ευρήματα γνωσιακής ψυχολογίας για μεσολάβηση της γλώσσας σε διεργασίες σκέψης όπως η επίλυση προβλημάτων (βλ. σύνοψη των Ηardin & Banaji 1993).

Ωστόσο όλο και πιο αμφιθυμική στάση ως προς το ρόλο της γλώσσας στη σκέψη Βλ. Wolff & Holmes (2010, 1): «Ενώ δεν υπάρχουν ενδείξεις ότι η γλώσσα καθορίζει τις βασικές κατηγορίες της σκέψης ...καθιστά ορισμένες διακρίσεις δύσκολο να παρακαμφθούν ... επαυξάνει ορισμένους τύπους σκέψης ... Αν και η βιβλιογραφία για τη γλωσσική σχετικότητα παραμένει αμφιλεγόμενη, υποστηρίζεται όλο και συχνότερα ότι η γλώσσα επηρεάζει βαθύτατα τη σκέψη.

H ΥΠΕΡΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΓΛΩΣΣΑΣ Η γλώσσα επαυξάνει τις δυνατότητες του νου (κυρίως της σκέψης) χωρίς όμως να μεταμορφώνει και να εκτοπίζει τον ήδη κατοχυρωμένο τρόπο λειτουργίας του. δηλ. τον προγλωσσικό νου

που παρέχει ικριώματα ή σκαλωσιές Η γλώσσα ως εργαλείο που παρέχει ικριώματα ή σκαλωσιές για πιο απαιτητικές γνωσιακές διεργασίες που παράγουν σκέψεις αδύνατες χωρίς τη στήριξη της γλώσσας. Αντιθέτως, Επικοινωνιακή θεώρηση: η γλώσσα αναδεικνύει απλώς προϋπάρχουσες σκέψεις. Γνωσιακή θεώρηση: η γλώσσα συνιστά μέσο σκέψης ή τη συγκροτεί

Υπερεπικοινωνιακές θεωρήσεις Πρόδρομος η θέση του γλωσσολόγου Jackendoff στις αρχές της δεκαετίας του ’90, αιρετικής μορφής στο πλαίσιο της ΑΥΘΝ. Κυρίως όμως οι κριτικές στην ΑΥΘΝ θέσεις, που εμφυσούνται από την έρευνα στην τεχνητή νοημοσύνη και βλέπουν το νου ως ενσώματο και κοινωνικό (μεταξύ άλλων με βάση θεωρίες κοινωνικής οικοδόμησης του νου όπως του Βυγκότσκι).

Η αιρετική για την ΑΥΘΝ θεωρία του Τζάκεντοφ Κάποια αποστασιοποίηση από ΑΥΘΝ Τρεις τρόποι επαύξησης της σκέψης από τη γλώσσα: Αφαιρετικοποίηση σκέψης Συνειδητοποίηση σκέψης Αναστοχασμός σκέψης

Αφαιρετικοποίηση σκέψης Μεταφορά ιδεών εμπλουτίζει/τροποποιεί σκέψεις (όπως στην επικοινωνιακή θεώρηση) Γιατί δυνατότητα γλώσσας για χωροχρονική μετάθεση, δηλ. για αναφορά στο μη απτό (παρελθόν κλπ.) (βλ. και αναπτυξιακές θεωρίες όπως του Πιαζέ που αποδίδουν μεγάλη σημασία σε αυτή τη δυνατότητα της γλώσσας).

Η αφαιρετικοποίηση αρχίζει όταν μιλάμε για κάτι που ζήσαμε, όταν μιλάμε για κάτι που ζήσαμε, αλλά επαυξάνεται όταν μιλάμε για κάτι που δεν ζήσαμε αλλά μας μετέφεραν άλλοι Μακροπρόσθεσμα, αδιάκοπη μεταφορά ιδεών επιφέρει κοινωνικοπολιτισμικό επίτευγμα επιστημονικής σκέψης, η οποία καθορίζει δραστικά τον τρόπο που ο ατομικός νους συλλαμβάνει τον κόσμο.

Συνειδητοποίηση σκέψης η σκέψη συνειδητοποιείται εάν λεκτικοποιηθεί η σκέψη συνειδητοποιείται εάν λεκτικοποιηθεί Λόγω μετατροπής της σε ύλη/ήχο. Συνειδητοποίηση καθιστά δυνατή εστίαση της προσοχής σε συγκεκριμένες σκέψεις, επιτρέποντας αναλυτική εξέταση ενός κατά τ’ άλλα φευγαλέου συλλογισμού.

Αναστοχασμός σκέψης Η εστίαση της προσοχής ανοίγει δυνατότητες για διεργασίες ακόμη ανώτερου επιπέδου, αναστοχαστικές, δηλ. Αξιολόγηση/επανεξέταση σκέψεων Μεταγνώση, δηλ. επίγνωση του πώς λειτουργούμε νοητικά (μεταξύ άλλων επιστημονική κατανόηση νου). ‘Ολο και μεγαλύτερος έλεγχος του πώς λειτουργούμε νοητικά.

2. Οι θεωρίες της ενσώματης και εκτεταμένης στο περιβάλλον νόησης Αφετηρία η τεχνητή νοημοσύνη στη γνωσιακή επιστήμη Αμφισβητούν κομβικές παραδοχές της ΑΥΘΝ: Βλέπουν το νου ως ενσώματο και σε σύζευξη με το φυσικό-κοινωνικό περιβάλλον.

Εκλαμβάνουν μεν το νου ως υπολογιστή αλλά νέου τύπου, δηλ. όχι ψηφιακό: Υποθέτουν, πιο συγκεκριμένα, ότι ο νους επεξεργάζεται πληροφορίες παράλληλα (τεχνολογία νευρωνικών δικτύων) και όχι διαδοχικά (όπως οι ψηφιακοί υπολογιστές), με στόχο να ανακαλύψει σχήματα σε αυτές, τα οποία συσχετίζει, αναδιοργανώνει και μετασχηματίζει.

Ο πιο χαρακτηριστικός τους εκπρόσωπος, Α. Clark Μαθηματικός και φιλόσοφος τεχνητής νοημοσύνης Η γλώσσα επιπρόσθετη αίσθηση που «υπερμεγεθύνει» το νου Αντλεί από θεωρία Βυγκότσκι, όπου η γλώσσα κοινωνικοπολιτισμικό εργαλείο που χρησιμεύει ποικιλοτρόπως.

Α. Clark ‘Οπως Βυγκότσκι: η χρήση εργαλείων ενισχύει νου, η γλώσσα «το απόλυτο εργαλείο»: «...τόσο πανταχού παρούσα που είναι σχεδόν αόρατη, τόσο κοντά μας που δεν είναι σαφές εάν πρόκειται για ένα είδος εργαλείου ή μια διάσταση των ίδιων των χρηστών της. ‘Οποια κι αν είναι τα όριά (της)... ο βιολογικός νους ενδυναμώνεται από … λέξεις στον αέρα, σύμβολα στην έντυπη σελίδα.

στο ευρύτερο αυτό ρεύμα Ο ρόλος της γλώσσας περιορίζεται Ταυτόχρονα όμως στο ευρύτερο αυτό ρεύμα Ο ρόλος της γλώσσας περιορίζεται Πιο συγκεκριμένα: Χαρακτηρίζεται προσάρτημα μόνο σε αντιληπτικές-γνωσιακές διεργασίες που προηγούνται αναπτυξιακά και ιστορικά. Η γλώσσα τις συμπληρώνει, χωρίς όμως να τις μεταμορφώνει ή περιθωριοποιεί [βλ. αντιθέτως αργότερα την παρόμοια μεν αλλά πιο ισχυρή γνωσιακά θέση του φιλόσοφου Ντένετ)

Υποδεικνύονται μερικές φορές και μειονεκτήματα του γλωσσικού, ή εννοιακού-προτασιακού, τρόπου σκέψης, ειδικότερα η απώλεια εμπειρίας που επιφέρει. Smith (2000, 132): οι κατηγορίες και τα περιγράμματα που μας παρέχει η γλώσσα είναι πλέον αρκετά πλούσιες για να μας επιτρέψουν να πλέξουμε έναν καμβά αυτού που βιώνουμε. Αλλά δεν θα πρέπει να ξεγελιόμαστε ότι έχουμε συλλάβει την ουσία του. ….είναι δύσκολο να έχουμε επίγνωση αυτού που δεν έχει χαρτογραφηθεί εννοιακά.

Παρότι δεν προσδίδεται στη γλώσσα σαρωτικός ρόλος στο νου, υποδεικνύονται στην εκτενή εργογραφία του Clark ποικίλα γνωσιακά της πλεονεκτήματα μέσα από εύστοχες συχνά μεταφορές π.χ. ψαλίδι, αποθήκη, άγκυρα, πάγκος επεξεργασίας...

Μεταφορές για το γνωσιακό ρόλο γλώσσας στο πνεύμα του Vygotsky, π.χ. Νοητικό ψαλίδι: Η γλώσσα, παρότι εξωτερικό αρχικά φαινόμενο (δηλ. κοινωνικά σύμβολα που χρησιμοποιούν οι άλλοι), εσωτερικεύεται (γίνεται κτήμα κάθε ανθρώπου) με συνέπειες στη μνήμη, στην επεξεργασία πληροφοριών, στην αφαιρετικοποίηση, στον αναστοχασμό ιδεών κλπ. Αποθηκευτικός χώρος: Η γλώσσα λειτουργεί σαν μια εξωτερική στον εγκέφαλο τεχνολογία για καταχώρηση ιδεών (κατεξοχήν στα γραπτά κείμενα σε βιβλία, διαδίκτυο ....).

Οι συγκεκριμένοι τρόποι με τους οποίους η γλώσσα ενισχύει γνωσιακές διεργασίες εξαρτώνται από το πώς ακριβώς χρησιμοποιείται (στο πνεύμα Βυγκότσκι) Ποικίλες χρήσεις: Επικοινωνιακές: προφορικές και γραπτές (κοινωνικός λόγος, βλ. μάθημα Ανάπτυξη Λόγου) Προσωπικές, δηλ. μονόλογους προς τον εαυτό – φωναχτούς και κυρίως σιωπηλούς που ο Vygotsky αποκάλεσε «ενδιάθετο λόγο» (προσωπικός λόγος). {Αρκετοί του αποδίδουν κρίσιμο ρόλο, βλ. άλλες θεωρίες αργότερα}

Πιο αναλυτικά, πλεονεκτήματα γλώσσας, π.χ. Αντικειμενοποίηση σκέψεων Πιο αναλυτικά, πλεονεκτήματα γλώσσας, π.χ. Αντικειμενοποίηση σκέψεων που επιφέρουν οι λέξεις (μέσω του ήχου οι έννοιες καθίστανται απτές) Λέξεις = υλικά εν μέρει εργαλεία κατανόησης και διαχείρισης του περιβάλλοντος Λεκτική ετικετοποίηση ιδεών = «ψήσιμο» της σκέψης σε «πλίνθους» «άγκυρες στη θάλασσα της σκέψης».

Ονομασία ιδεών ισχυρό εργαλείο γιατί υλικοποιεί μια αφηρημένη έννοια: Με άλλα λόγια, Ονομασία ιδεών ισχυρό εργαλείο γιατί υλικοποιεί μια αφηρημένη έννοια: από πιο απλό επίπεδο, π.χ. «Γωνίες ενός κτιρίου»: δεν τις βλέπουμε ταυτόχρονα παρά μόνο νοητικά εάν ονομαστούν «Πλατεία»: Ξεχωρίζει μέρος του περιβάλλοντος από άλλα μέρη του στο πιο αφηρημένο επίπεδο, έννοιες όπως «ομοιότητα» και «διαφορά», «ονοματοποίηση», κοινωνικοποίηση», «μορφολογία» κλπ.

Βλ. π.χ. Πειραματικά δεδομένα από ζώα και παιδιά: Πειράματα Premack (1983) με χιμπατζήδες εκπαίδευση στο να αναγνωρίζουν ομοιότητες και διαφορές

Χιμπατζήδες σε πειράματα Premack (1983) Όχι όμως αφηρημένη, δηλ. ΔΕΝ μπορούν να σκεφτούν αναλογικά, εδώ να δούν ομοιότητα ΑΑ με ΒΒ Εύκολα εντοπίζουν διαφορά-ομοιότητα απτή, δηλ. να δουν τα δύο Α εδώ A A B AA BB CD

Εντόπισαν εύκολα πιο αφηρημένες ‘Οταν όμως οι χιμπατζήδες διδάχτηκαν σύμβολα για τις αφηρημένες έννοιες «ίδιο», «διαφορετικό X X  Y Z  Εντόπισαν εύκολα πιο αφηρημένες διαφορές και ομοιότητες. Μπόρεσαν δηλ. να εμπλακούν σε αφηρημένη αναλογική σκέψη (βλ. αργότερα πειράματα Gentner με παιδιά)

Με τον όρο «γλώσσα» πάντως ο Clark εννοεί συχνά τα γραπτά κείμενα. Στο πνεύμα μιας μακράς άλλωστε παρόδοσης (π.χ. Ong 1962, Goody 1968, Vygotsky 1978), μέσω των γραπτών κειμένων τα γνωσιακά πλεονεκτήματα προφορικού λόγου επαυξάνονται δραστικά.

Πώς επαυξάνονται πλεονεκτήματα στη γραφή: Σκέψεις αντικειμενοποιούνται περαιτέρω, γιατί δεν είναι πια πρόσκαιρος ήχος αλλά μόνιμα προσβάσιμα οπτικά σχήματα. Δυνατότητα αναστοχασμού σκέψεων γιατί μόνιμα προσβάσιμες. Μπορούμε να επανέλθουμε, αξιολογήσουμε, αναθεωρήσουμε και εμπλουτίσουμε σκέψεις ανά πάσα στιγμή. Περιεχόμενα μνήμης «ξεφορτώνονται» εξωτερικά π.χ. σε τηλεφ. καταλόγους, νομικούς κώδικες, ληξιαρχεία, επιστημονικά βιβλία, διαδίκτυο κλπ. απελευθερώνοντας χώρο στο νου για πιο απαιτητικές διεργασίες.

Γραπτά κείμενα λειτουργούν ως: Εν ολίγοις, Γραπτά κείμενα λειτουργούν ως: Εξωτερικός «σκληρός δίσκος» αποθήκευσης ιδεών (με σημερινά κριτήρια ως cloud computing) «Πάγκος επεξεργασίας» ιδεών

Επιπλέον, πλεονεκτήματα γραφής διαφέρουν Επιπλέον, πλεονεκτήματα γραφής διαφέρουν ανάλογα με την τεχνολογία γραφής τις χρήσεις και το περιεχόμενο κειμένων Π.χ. Τεχνολογία Ηλεκτρονικές τεχνολογίες γραφής (από προγράμματα επεξεργασίας κειμένου έως υπερκείμενα διαδικτύου), επαυξάνουν δραστικά δυνατότητες καταχώρησης, επεξεργασίας και αναστοχασμού σε σύγκριση με στυλό σε χαρτί (όπου δεν μπορείς να σβήσεις εύκολα ό,τι γράφεις).

η ηλεκτρονική συγκρότηση επιστημονικών κειμένων Πάνω απ΄ όλα, η ηλεκτρονική συγκρότηση επιστημονικών κειμένων όπου αναθεωρούνται συνεχώς, συγκολλούνται, συντίθενται, ιεραρχούνται και ανασύρονται με ευκολία από τη συλλογική μνήμη (βιβλία, διαδίκτυο....) γνώσεις όλων των ειδών (μέσω και των μηχανών αναζήτησης διαδικτύου), μια ισχυρότατη σκαλωσιά για πολύ αφηρημένη σκέψη.

Ο σύγχρονος νους ειδικά σε δραστηριότητες επιστήμης περιγράφεται ως πλήρως «καλωδιωμένος» με την τεχνολογία του περιβάλλοντος και τη συλλογική (επιστημονική κυρίως) σκέψη. Βλ. χαρακτηριστικά ένα από τα βιβλία του Clark

Π.χ. Ο τρόπος που χρησιμοποιείται η γραφή επίσης κρίσιμος: Βλ.ενδεικτικά μελέτη επιγόνων Βυγκότσκι Scribner & Cole (1971) για γραφή-ανάγνωση Οι νοητικές επιπτώσεις τρόπων ανάγνωσης διαφέρουν: π.χ. Αποστήθιση κειμένων ενισχύει απλώς το λιγότερο χρήσιμο είδος μνήμης, τη «φωτογραφική» που συνεπάγεται αδυναμία ουσιαστικής σκέψης. Ανάγνωση επιστημονικών κειμένων στο σχολείο όταν ουσιαστική ενισχύει αντιθέτως αφηρημένη σκέψη

Η ΓΝΩΣΙΑΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ Η γλώσσα δεν διευκολύνει και δεν ενισχύει απλώς αλλά καθιστά δυνατή τη σκέψη, παρέχοντας τον κώδικα με βάση τον οποίο λειτουργεί. Με άλλα λόγια, σκεφτόμαστε σε μια γλώσσα και όχι απλώς διαμέσου αυτής. Σκέψη και γλώσσα ταυτίζονται εν μέρει έστω.

Γνωσιακή θεώρηση παραδοσιακά υιοθετείται εκτός υπολογιστικής προσέγγισης, όπως οι κοινωνικές προσεγγίσεις γλώσσας και νου που θα εξετάσουμε αργότερα (ή ορισμένα φιλοσοφικά ρεύματα). Εν μέρει όμως και στις υπολογιστικές προσεγγίσεις σε δύο για την ακρίβεια ρεύματα: Αναθεωρήσεις της ΑΥΘΝ που περιορίζουν ρόλο της γλώσσας σε ορισμένες μόνο μορφές σκέψης Ποικίλα ρεύματα εκτός ΑΥΘΝ που εκλαμβάνουν τη γλώσσα ως «οδοστρωτήρα» του νου.

των διαφορετικών υποσυστημάτων της σκέψης. Επίλυση προβλήματος: Ο γλωσσικός καθορισμός ορισμένων μορφών σκέψης σε αναθεωρήσεις της ΑΥΘΝ ειδικότερα στη θεωρία της μαζικής στοιχειακότητας της σκέψης προέκυψε η ανάγκη σύνθεσης των διαφορετικών υποσυστημάτων της σκέψης. Επίλυση προβλήματος: Η γλώσσα επιτυγχάνει αυτή τη σύνθεση Δύο γνωσιακές θεωρήσεις: Η λιγότερο ισχυρή ψυχολόγου Σπέλκε Η περισσότερο ισχυρή φιλόσοφου Καρούτερς

Το έργο της αναπτυξιακής ψυχολόγου Spelke χαρακτηριστικό των μετακινήσεων εντός της ΑΥΘΝ ως προς το ρόλο της γλώσσας, δηλ. από απόρριψη σε κάποια αναγνώριση ρόλου της  

Ενώ υποστήριξε τη δεκαετία του ‘80 την έμφυτη μαζική στοιχειακότητα της σκέψης, ειδικότερα μέσω ερευνών για το βρέφος, Επέκρινε αργότερα τη θέση της ΑΥΘΝ για το ρόλο της γλώσσας (2003, 278): «. Ο κρίσιμος ρόλος της γλώσσας στη νόηση ίσως είναι να οικοδομεί διασυνδέσεις ανάμεσα σε εξειδικευμένες στοιχειακές ικανότητες.

Πιο αναλυτικά το σκεπτικό της Spelke: στα βρέφη π.χ. Αρχικά, υποστήριξε έμφυτα υποσυστήματα της σκέψης που ξεχωρίζουν τον άνθρωπο από ζώα. «Συστήματα βασικής γνώσης»: δηλ. διαισθητικές μεν αλλά εξειδικευμένες σε περιεχόμενο γνώσεις (π.χ. για το νου, τη φυσική) στα βρέφη π.χ. μονιμότητα αντικειμένου γνώση ανθρώπων και πράξεων (κοινωνική νόηση) γνώση αριθμών και ποσότητας (μαθηματική νόηση).

Πιο γνωστό παράδειγμα έρευνας: Baillargeon, Spelke & Wasserman (1985) Bρέφη 5 μηνών κατέχουν τη μονιμότητα αντικειμένων (όχι αρχικά στους 9 μήνες όπως διατείνονταν ο Πιαζέ) Ευρήματα: Βρέφη ξαφνιάζονται όταν ένα μετακινούμενο παραπέτασμα δεν παρεμποδίζεται από ένα αντικείμενο που έχουν δει ότι κρύβεται σε θέση που μπορεί να παρεμποδίσει.

Το σχετικό πείραμα με βρέφη Ενδιάμεσα: το αδύνατο, δηλ Το σχετικό πείραμα με βρέφη Ενδιάμεσα: το αδύνατο, δηλ. παραπέτασμα κινείται ακόμη κι όταν υπάρχει αντικείμενο Κάτω: παραπέτασμα παρεμποδίζεται από αντικείμενο

Μονιμότητα αντικειμένου: κατανόηση ότι αντικείμενα υπάρχουν κι όταν αόρατα Πιαζέ: 4 μηνών βρέφη ψάχνουν μόνο αντικείμενα που φαίνονται εν μέρει. Πλήρως κρυμένα όμως μόνο 8 μ. και μόνο 12 μ. όταν κρύβονται επανειλημμένα. vs. Baillargeon και συνεργάτες/τριες: Μπορούν και 5 μ. να διαισθανθούν ότι κάτι κρυμένο → Συμπέρασμα: έμφυτη έννοια του αντικειμένου.

διαισθητική κατανόηση της ποσότητας και του χώρου Η υπόθεση έμφυτων βασικών υποσυστημάτων μόνο στον άνθρωπο κλονίστηκε όμως από ευρήματα για επικοινωνία και νοημοσύνη ζώων που αμφισβήτησαν ριζική διαφορά από άνθρωπο. Υποστηρίχτηκε, π.χ. διαισθητική κατανόηση της ποσότητας και του χώρου (με άλλα λόγια μαθηματική και γεωμετρική γνώση) και σε ζώα, ενίοτε πιο προχωρημένη απ’ ότι στα βρέφη (π.χ. Lipton & Spelke 2005).

Η Spelke κατέληξε λοιπόν ότι κάποια έστω από τα βασικά υποσυστήματα γνώσης τα κατέχουν και ζώα, εντοπίζοντας το ειδοποιό γνώρισμα του ανθρώπου σε «ανώτερα» επιτεύγματα σκέψης όπως τα αφηρημένα μαθηματικά. Υποστήριξε όμως ότι τα «ανώτερα» επιτεύγματα ανθρώπινης σκέψης προϋποθέτουν υπέρβαση των βασικών υποσυστημάτων της, ειδικότερα σύνθεση των διαφορετικών περιεχομένων τους.

Η σύνθεση υποσυστημάτων σκέψης θεωρείται όμως εφικτή μόνο μέσω της γλώσσας, αλλά με βάση μια κρίσιμη διαφοροποίηση από την κλασική ΑΥΘΝ (όπου η γλώσσα περιφερειακό υποσύστημα νου). Ενώ τα περιφερειακά υποσυστήματα εξειδικευμένα να προσλαμβάνουν ένα μόνο είδος πληροφοριών, η Spelke θέλει τη γλώσσα αστοιχειακό σύστημα, ικανό δηλ. να προσλαμβάνει όλα τα είδη περιεχομένων.

Πώς γεννά η γλώσσα σκέψη; Συνδυάζοντας έμφυτες έννοιες από διαφορετικά υποσυστήματα της σκέψης Έμφυτο υποσύστημα γεωμετρίας ‘Εμφυτο υποσύστημα για αντικείμενα ‘Εννοιες όπως: Αριστερά ‘Εννοιες όπως: Τοίχος Σύνθετη έννοια: Αριστερά του τοίχου ▼ Spelke, 2003.

το όλο σκεπτικό της Σπέλκε θεμελιώθηκε σε επιχειρήματα Πιο αναλυτικά, το όλο σκεπτικό της Σπέλκε θεμελιώθηκε σε επιχειρήματα και από έρευνες με βρέφη και ζώα, π.χ. για την ανάπτυξη της αφηρημένης μαθηματικής και γεωμετρικής σκέψης, οι ρίζες των οποίων εντοπίζονται στα έμφυτα υποσυστήματα (βλ. μεταξύ άλλων Hermer & Spelke 1996, Spelke 2003).

To παράδειγμα των μαθηματικών: Υποθέσεις: Βασικά υποσυστήματα αρίθμησης επιτρέπουν μια πρώτη διαισθητική κατανόηση του αριθμού. Κατανόηση προσιτή και σε βρέφη και σε ζώα, εφόσον τα βασικά υποσυστήματα τα μοιραζόμαστε και με άλλα ζωϊκά είδη. Υποτιθέμενη απόδειξη: Σε πειράματα βρέφη και ζώα διέκριναν διαφορές ποσότητας ανάμεσα σε διατάξεις από βούλες (π.χ. Xu et al. 2005 για βρέφη, Roitman et al. 2007 για μαϊμούδες).

Αναλογική ποσότητα (‘Εμφυτο υποσύστημα βασικής γνώσης σε βρέφη;) Xu & Spelke (2006) κλπ. 6 μηνών – 1:2 αναλογία 9-μηνών – 2:3 αναλογία Ενήλικες – 7:9 αναλογία Bρέφη διακρίνουν διαφορές ποσότητας και σε οπτικά και σε ακουστικά ερεθίσματα (π.χ. βούλες, ήχοι). Δοκιμασία: Διαφέρει η ποσότητα;

Π.χ. αποθήκευση αντικειμένων Feigenson, Carey, & Hauser (2002), etc. Βρέφη παρατηρούν μπισκότα να μπαίνουν σε δύο κουβάδες. Μετά καλούνται να επιλέξουν έναν κουβά (ασυναίσθητο κριτήριο τα πιο πολλά μπισκότα)

Αποτελέσματα: Feigenson, Carey, & Hauser (2002), etc. Βρέφη καταλαβαίνουν ποιος κουβάς τα πιο πολλά μπισκότα σε ορισμένες μόνο περιπτώσεις, δηλ. μόνο όταν πολύ μικρά νούμερα 1-3).

Τα ποικίλα αποτελέσματα θεωρήθηκαν ένδειξη δύο υποσυστημάτων έμφυτης αρίθμησης (βλ. κυρίως Dehaene 1997): Επιτρέπει σύγκριση μικρού αριθμού ατόμων (π.χ. 2 με 3), δηλ. πρόσθεση και αφαίρεσή τους, αλλά χωρίς να γίνονται αντιληπτά και ως σύνολα. Επιτρέπει σύγκριση πολυπληθών συνόλων, κατά προσέγγιση όμως μόνο, π.χ. του 200 με το 50 αλλά όχι με το 195. 79

Συμπέρασμα Σπέλκε κλπ: Βρέφη και ζώα κατέχουν τί είναι άτομα και τί σύνολα, αλλά αδυνατούν να συνδυάσουν τις δύο έννοιες, Ώστε να προκύψει η σύνθετη μαθηματική έννοια «σύνολα ατόμων». Έννοια όμως απαραίτητη για μέτρηση και κατανόηση των φυσικών αριθμών. Μπορεί να αποκτηθεί, κατά τη Spelke, μόνο μέσω της σύνταξης, «μαγική» ιδιότητα της γλώσσας γιατί γεννά σύνθετες έννοιες μέσω συνδυασμών

Συνοπτικά, στο σκεπτικό της Spelke, Βήματα προς αφηρημένη σκέψη 1ο βήμα: λεκτική κωδικοποίηση εννοιών από τα έμφυτα υποσυστήματα βασικής γνώσης, π.χ. «αριστερά» από το υποσύστημα της γεωμετρίας, «σπίτι» από το υποσύστημα αντικειμένων. 2ο βήμα: συνδυασμός εννοιών σε φράσεις που αντιπροσωπεύουν σύνθετες έννοιες, όπως «αριστερά του σπιτιού» με βάση έννοιες που αντλούνται από έμφυτα βασικά υποσυστήματα γνώσης.

Ωστόσο, ερωτηματικά για επιχειρηματολογία της Spelke: Συνάγονται με αδικαιολόγητη ευκολία έμφυτες έννοιες, κατ’ επέκταση και έμφυτα υποσυστήματα σκέψης, με βάση συμπεριφορές βρεφών και ζώων σε πειραματικές συνθήκες.

μια σχετικά ασθενή σημειωτική σχετικότητα, γιατί Συνοψίζοντας, η Spelke υποστηρίζει μια σχετικά ασθενή σημειωτική σχετικότητα, γιατί μιλά για νέα αφηρημένη σκέψη που προκύπτει όμως από συνδυασμούς έμφυτων εννοιών.

Υποστηρίζει ένα ισχυρότερο γνωσιακό ρόλο για τη γλώσσα. P. Carruthers  (1996, 1998, 2002) φιλόσοφος. Υποστηρίζει ένα ισχυρότερο γνωσιακό ρόλο για τη γλώσσα.

ορισμένες μορφές εννοιακής σκέψης, Πιο αναλυτικά, η γλώσσα: Carruthers (1996, 1998, 2002): Αποδίδει στη γλώσσα ορισμένες μορφές εννοιακής σκέψης, αλλά όχι όλες. Πιο αναλυτικά, η γλώσσα: Καθιστά δυνατές όχι μόνο σύνθετες έννοιες μέσω συνδυασμού βασικών εννοιών στο πνεύμα της Spelke, αλλά και νέες πολύ αφηρημένες έννοιες, κατεξοχήν τις επιστημονικές. Επιφέρει μέσω του ενδιάθετου λόγου, συνειδητοποίηση της εννοιακής σκέψης. Γλώσσα = ενσυνείδητη σκέψη βασισμένη σε έννοιες.

Προσεγγίσεις εκτός ΑΥΘΝ Π.χ. Φιλόσοφος Dennett (1991, 1994, 1998). Η γλώσσα ως οδοστρωτήρας του νου σε αρκετά διαφορετικές θεωρήσεις Π.χ. Φιλόσοφος Dennett (1991, 1994, 1998). αντιτίθεται στην ΑΥΘΝ από τη σκοπιά της ενσώματης εκτεταμένης στο περιβάλλον νόησης

προγλωσσικών και γλωσσικών τρόπων επεξεργασίας και αναπαράστασης όμως, Συνύπαρξη προγλωσσικών και γλωσσικών τρόπων επεξεργασίας και αναπαράστασης όμως, εν αντιθέσει με την υπερεπικοινωνιακή θέση (π.χ. του Clark), οι γλωσσικοί ηγεμονεύουν

Εμφάνιση γλώσσας στη φυλογένεση ριζική τομή. Dennett: Εμφάνιση γλώσσας στη φυλογένεση ριζική τομή. «ισοπεδωτικός βομβαρδισμός» προγενέστερων διεργασιών και αναπαραστάσεων, ακόμη κι αν δεν τις αναδόμησε ή εκτόπισε πλήρως. (1996, 17) «Το είδος του νου που προκύπτει όταν προσθέσεις τη γλώσσα ίσως διαφέρει τόσο από το είδος του νου χωρίς γλώσσα που λανθασμένα αποκαλούνται και τα δύο ‘νους’».

Υπόθεση για ιστορική εξέλιξη νοημοσύνης: 5 περίοδοι φυλογένεσης: 2 τελευταίες μόνο εμπλέκουν τη γλώσσα Ενστικτώδεις μόνο αντιδράσεις στο περιβάλλον (π.χ. Πρωτόζωα). Μερική προσαρμογή στις απαιτήσεις του περιβάλλοντος. Μετά από δοκιμές βρίσκεται η κατάλληλη αντίδραση σε ένα πρόβλημα (π.χ. κατώτερα ζώα μαθαίνουν να φοβούνται κάτι). Πρωτόγονος άνθρωπος με ευφυείς αντιδράσεις, δηλ. αυτές που δεν προκύπτουν από δοκιμές αλλά πρόβλεψη συνεπειών τους.

Πιθανές οι μελλοντικές εξελίξεις, ενάντια στη λογική της ΑΥΘΝ Προϊστορικός άνθρωπος με προφορική γλώσσα και άλλα εργαλεία (προϊόντα της ευφυίας του αλλά και ενισχυτές της). Σύγχρονος επιστημονικός άνθρωπος, με εργαλεία όπως η γραφή, οι επιστημονικές έννοιες και οι σύγχρονες τεχνολογίες. Πολύ αφηρημένος χειρισμός του περιβάλλοντος και συνεχής επαναξιολόγησή του. Πιθανές οι μελλοντικές εξελίξεις, ενάντια στη λογική της ΑΥΘΝ για βιολογικό προκαθορισμό των νοητικών δυνατοτήτων.