Πολυτεχνείο Κρήτης - Αρχιτεκτονική Σχολή εαρινό εξάμηνο 2016-2017 Ιστορία & Θεωρία Αρχιτεκτονικής II Αμαλία Κωτσάκη, επικ. καθηγήτρια

Μεσαιωνικός κόσμος - Θεοκεντρικός Χώρος vs Αναγεννησιακός κόσμος - Ανθρωποκεντρικός Χώρος

Αναγεννησιακός κόσμος - Ανθρωποκεντρικός Χώρος Εισαγωγή: Ουμανισμός και Ανθρωποκεντρικός χώρος

Η αναγέννηση της κλασσικής αρχιτεκτονικής είναι μία από τις πολλές εκδηλώσεις της γενικότερης καλλιτεχνικής και πολιτιστικής ανανέωσης που άρχισε στην Ιταλία κατά τον 15ο αιώνα και κατέκτησε την Ευρώπη κατά την πρώτη περίοδο των νέων χρόνων. Από το πρώτο μισό του 15ου αιώνα και μετά θα παγιωθεί αρχικά στην Φλωρεντία, στη Ρώμη και στις άλλες ιταλικές πόλεις αργότερα.Τα ιδεώδη της Αναγέννησης θα επικρατήσουν σε ολόκληρη την Ευρώπη , εξαιρουμένων των νοτιοανατολικών κρατών. Στη συνέχεια της Μεσαιωνικής τέχνης ήρθε να δημιουργήσει μια απότομη στροφή. Ο όρος ο ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗ (Rinascimento) χρησιμοποιήθηκε ήδη από το 1550, από τον Vasari αλλά καθιερώθηκε μόλις τον περασμένο αιώνα από τον Jacob Burckhard που δημοσίευσε στα 1860 Πολιτισμός της Αναγέννησης στην Ιταλία.

Οι αιτίες που προκάλεσαν την αναγέννηση είναι πολλές και πολύπλοκες και ανάμεσα σε αυτές, εκτός από τους πολιτικούς , κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους, βασική ήταν η προσωπική συμβολή μερικών μεγάλων καλλιτεχνών. Το θέμα της στροφής προς την αρχαιότητα ήταν πολύ μακρύτερο και δεν αφορά μόνο την αρχιτεκτονική. Το Βυζάντιο στρέφονταν πρός τα πρότυπα της ελληνορωμαϊκής παράδοσης για να ανανεωθεί καλλιτεχνικά, αλλά εδώ έχουμε κάτι πιο γενικό, μια συνειδητή διαφοροποίηση και άρνηση του μεσαιωνικού κόσμου αφ’ ενός και μια δημιουργικότητα πάνω στις αρχαίες μορφές αφ΄ετέρου, άνευ προηγουμένου.

. Κοιτίδα της Αναγέννησης υπήρξε η Ιταλία και οι ελεύθερες πόλεις της. Εκείνο που πραγματικά έχει σημασία είναι η αλλαγή της νοοτροπίας και η εξέλιξη της κοινωνικής διάρθρωσης των πόλεων. Η μετάθεση της οικονομίας από τους αγρούς στα λιμάνια και η υπερίσχυση της βιοτεχνίας και του εμπορίου στην πατροπαράδοτη γεωργία διέσπασαν την παλιά κλειστή μεμονωμένη και πρωτόγονη κοινοτική ζωή του μεσαίωνα, ανδρώνοντας μια νέα τάξη στις πόλεις.. Η εγκατάσταση των αριστοκρατών μέσα στις πόλεις, οι αναμνήσεις του ρωμαϊκού παρελθόντος, οι από αιώνες επικοινωνίες με τον έξω κόσμο κυρίως με την Ανατολή, η ατελής εφαρμογή του φεουδαλικού συστήματος και το κλίμα της αναταραχής και των ανταγωνισμών είναι μερικές από τις προϋποθέσεις της ωρίμανσης ειδικά στην Ιταλία. Ο 13ος και 14ος αιώνας με την μεγαλύτερη εμπορική και οικονομική τους δραστηριότητα, έφεραν μια κίνηση των ιδεών που επιτάχυνε την Αναγέννηση. Δίπλα στους παλαιούς ευγενείς, τους φεουδάρχες και τους πρίγκιπες έρχεται σε πρώτη σειρά τώρα η τάξη των οικονομικά ισχυρών, εμπόρων και τραπεζιτών, μια τάξη στην οποία οι συνήθειες της αριστοκρατίας διεισδύουν. ΕΥΗΜΕΡΙΑ

Η σπουδαιότερη αλλαγή βρίσκεται στον τομέα των τεχνών Η σπουδαιότερη αλλαγή βρίσκεται στον τομέα των τεχνών. Η αναγέννηση είναι η αναβίωση των τεχνών και των γραμμάτων υπό την επίδραση των κλασσικών προτύπων. Αναβίωση των γραμμάτων – κλασσικά ελληνικά και λατινικά κείμενα ανατροπή του μεσαιωνικού σχολαστικού πνεύματος – αναβίωση των πλατωνικών σπουδών, των μαθηματικών και της γεωμετρίας. Από τις αρχές του 15ου αι. ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΑ ΙΔΕΩΔΗ. Η νέα κοινωνική τάξη ενθαρρύνει τις τέχνες. Η προβολή του ατόμου, της αρετής ή της κουλτούρας βρίσκεται στο πνεύμα της εποχής και εμφανίζονται ΟΙ ΜΑΙΚΗΝΕΣ - Μέδικοι στη Φλωρεντία - Visconti και Sforza στο Μιλάνο - Malatesta στο Ρίμινι - Μοntefeltro στο Ουρμπίνο.

Palazzo Medici, Φλωρεντία

Palazzo Medici, Φλωρεντία

Palazzo Medici, Φλωρεντία

Οι ζωγράφοι, οι αρχιτέκτονες και οι γλύπτες βρίσκουν προστασία και εργάζονται για τους πρίγκιπες, τους πάπες, τους πλούσιους αστούς ή τους αρχηγούς των μισθοφόρων. Η επιστροφή στη νατουραλιστική μίμηση της φύσεως και ο χειρισμός των θεμάτων από μερικούς καλλιτέχνες με μεγάλο ταλέντο, έδωσαν στα περισσότερα καλά έργα της Αναγέννησης μια παγκόσμια και ανθρώπινη γοητεία. Στην πραγματικότητα , η τέχνη της Αναγέννησης βρήκε νέους τρόπους έκφρασης σε πράγματα παλιά που οι προηγούμενες γενεές δεν είχαν καταλάβει και, όσο και αν πίστευαν το αντίθετο οι μεγάλοι δημιουργοί της , όφειλαν πάρα πολλά στην όψιμη μεσαιωνική ευρωπαϊκή τέχνη και το Βυζάντιο. Το ίδιο θα μπορούσε να λεχθεί και για την Αρχιτεκτονική της , η οποία ως προς την τεχνική, είναι αμέσως πολύ περισσότερο εξελιγμένη από τα ρωμαϊκά της πρότυπα.

ΤΑ ΚΕΝΤΡΑ ΤΗΣ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ Φλωρεντία - προηγείται στην εν γένει πνευματική κίνηση της εποχής. Διοικείται από την οικογένεια των Μεδίκων, εμπόρων και τραπεζιτών, οι οποίοι υπήρξαν ενθουσιώδεις υποστηρικτές των γραμμάτων και των τεχνών. Φλωρεντία- Αθήνα της Αναγέννησης. Ρώμη- κέντρο του παπικού κράτους. Πλούτος. Τα ρωμαϊκά μνημεία αποτελούν πρότυπα μιμήσεως στην νέα τεχνοτροπία. Η παπική αυλή ενισχύει με κάθε τρόπο τις τέχνες , με αποκορύφωμα την ανέγερση του μεγάλου Ναού του Αγίου Πέτρου. Βενετία – υπερπόντιοι δρόμοι προς τη Δύση, η μεγαλύτερη εμπορική δύναμη της εποχής Μιλάνο – Γένουα – Ρίμινι – Νεάπολη – Brescia – Urbino – Βισέντσα – Μάντουα. ………………………………………………………………………………………………………………… Γερμανία – αυτοκράτορας. Η μεταρρύθμιση της εκκλησίας (1517) που ξεκίνησε από τη Γερμανία έιχε αντίκτυπο στην τέχνη. Το αναγεννησιακό πνεύμα συμβαδίζει με την ανάπτυξη των γραμμάτων και την τόνωση των ανθρωπιστικών σπουδών (Γερμανία, Έρασμος, 1467-1536)

Φλωρεντία

Ρώμη – Άγιος Πέτρος

Βενετία, η κλίμακα των γιγάντων στο Παλάτι των Δόγηδων

Urbino

Urbino

Urbino

Rimini

Η ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΤΗΑ ΑΝΑΓΕΝΝΗΣΗΣ παλιά θεωρείτο ως αρχιτεκτονική της αναγέννησης όλη η ευρωπαϊκή αρχιτεκτονική από την επικράτηση του νέου στυλ μέχρι τον 19ο αι. Διακρίνουμε σήμερα, στην Ιταλία: κυρίως Ιταλική Αναγέννηση 1420-1550, μανιερισμός 1530-1600 περίπου 1600- και εξής, ολόκληρος ο 17ος αι. και εν μέρει τον 18ο επικρατεί το μπαρόκ. Εκτός Ιταλίας: Γαλλία, 1461, Γερμανία, 1500 περίπου. Ξεκινούν με υιοθέτηση ιταλικών αρχιτεκτονικών μορφών. Τελικά όμως λίγα πράγματα έχουν κοινά με τις ποιότητες της Ιταλικής Αναγέννησης και τις αρχιτεκτονικές αξίες της.

Η στροφή προς την αρχαιότητα που ξεκίνησε από τα γράμματα έκανε τους Ιταλούς του 15ου αι. να μελετήσουν τα αρχαία λείψανα των μνημείων που σώζονταν στην Ιταλία, να καταλάβουν την αξία τους και να αισθανθούν περιφρόνηση προς την μεσαιωνική αρχιτεκτονική. Αρχίζει τότε να γίνεται η τέχνη της «δομής» μια τέχνη «σοφή» και απαιτεί από τον αρχιτέκτονα την ανάλυση και τη σπουδή πριν από τη σύνθεση. Η ανακάλυψη του Βιτρούβιου, το 1414, ήλθε για να καλύψει το κενό και συνέβαλε στη συστηματοποίηση των γνώσεων για την αρχαία αρχιτεκτονική βοηθώντας τους προοδευτικούς αρχιτέκτονες στη σύνθεση με βάση τις αρχαίες μορφές.

Ο αρχιτέκτων της Αναγέννησης διαφοροποιείται από τον παλιό μαϊστορα των μεσαιωνικών κτηρίων έχοντας ειδικές γνώσεις και ένα είδος κλασσικής παιδείας. Η διαφοροποίηση εντείνεται από τις νέες οικονομικές συνθήκες: οι παλιές συντεχνίες μαστόρων του μεσαιωνικού κοινοτικού συστήματος διασπώνται και ο αρχιτέκτων βγαίνει από την ανωνυμία, αποκτά ατομικότητα και κύρος. Το ιδεώδες του είναι ο «πλήρης άνθρωπος» που έχει φέρει σε ισορροπία την κουλτούρα και την καλλιτεχνική δράση και δεν ήταν μόνο αρχιτέκτων αλλά και ποιητής, συγγραφέας, μαθηματικός, ζωγράφος, γλύπτης. ΠΟΛΥΜΕΡΕΙΑ – Alberti Βέβαια, απομακρυνόμενοι από τις συντεχνίες των κατασκευαστών και επικεντρώνοντας την προσοχή τους στη μορφή και στη διακόσμηση έφεραν σε δεύτερη μοίρα θέματα λειτουργίας και κατασκευής με δυσμενή επακόλουθα στις επόμενες περιόδους.

Οι μεγάλοι δημιουργοί της Αναγέννησης ασχολήθηκαν μεθοδικά με τη σπουδή της Αρχαιότητας. Palladio, Brunelleschi, Sangallo – αποτυπώσεις αρχαίων μνημείων Palladio, Alberti, Fransesco di Giorgio – αναφέρονται στις πραγματείες τους σε ρωμαϊκά πρότυπα. Η τάση προς την επιστημονική διερεύνηση των αρχιτεκτονικών θεμάτων δεν σταματά στην αρχαιογνωσία, αλλά οδηγεί στην επίλυση προβλημάτων αρμονίας και αναλογιών με τη βοήθεια των μαθηματικών. Αναλογικές σχέσεις του Βιτρούβιου – αρχαία μαθηματικά – αναζητήσεις στις αναλογίες του ανθρωπίνου σώματος – συνδυάζονται για την επίλυση των δύο κεντρικών προβλημάτων της αρχιτεκτονικής της Αναγέννησης, - του εσωτερικού χώρου και των όγκων της αρχιτεκτονικής των εκκλησιών - των αναλογικών σχέσεων στην οργάνωση των κτηρίων.

Roma, Santa Maria dei Angeli

Roma, Santa Maria dei Angeli

Η εφαρμογή γεωμετρικών χαράξεων ή και απλών γεωμετρικών σχέσεων με βάση το τετράγωνο ή τον κύκλο ( που περιγράφονται στο σώμα του ανθρώπου) ή ακόμη κανονικών πολυγώνων προτείνεται από τον Alberti ή τον Palladio στα θεωρητικά τους συγγράμματα. Το πρόβλημα των αρμονικών αναλογιών, ακόμα και της αρμονίας του σύμπαντος είχαν γίνει αντικείμενο σπουδής (σε συνδυασμό ακόμα και με την αρμονία της μουσικής) υπό το πρίσμα νεοπλατωνικών θεωριών και θρησκευτικών σκέψεων. Η σειρά αυτή των θεωρητικών συγγραμμάτων της εποχής τοποθετεί το θέμα της μελέτης της αναγεννησιακής αρχιτεκτονικής τελείως διαφορετικά από τη μεσαιωνική ή την αρχαία και συγχρόνως ερμηνεύει την τεράστια διάδοση των ιδεών σε μεγάλη έκταση. Η διάδοση των συγγραμμάτων είναι πλέον εφικτή με την τυπογραφία (1451) και ήδη, από το τέλος του αιώνα, με την εφεύρεση της χαλκογραφίας μπορούν να κυκλοφορούν και σχέδια.

Leonardo da Vinci

Θεωρητικά συγγράμματα που κυκλοφόρησαν την εποχή της Αναγέννησης Βιτρούβιος, 1486, ιταλική μετάφραση – 1520 Leon Battista Alberti, Δέκα βιβλία επί της αρχιτεκτονικής, 1485 Andrea Palladio, Τέσσερα βιβλια Αρχιτεκτονικής, 1570 Sebastiano Serlio, Αρχιτεκτονική, 1537-1551 Fransesco di Giorgio, πραγματεία για την πολιτική και στρατιωτική αρχιτεκτονική, 1484 κ.ά. Η μίμηση του αρχαίου κόσμου από τους καλλιτέχνες της Αναγέννησης περιορίστηκε στα προσιτά σε αυτούς μνημεία της αυτοκρατορικής ρωμαϊκής περιόδου. Παρά τη μέγιστο θαυμασμό για την αρχαία Ελλάδα, η κλασσική ελληνική αρχιτεκτονική αρχιτεκτονική τους ήταν άγνωστη. Η μίμηση των ρωμαϊκών προτύπων, είχε ουσιαστικό αντίκτυπο στη διαμόρφωση της μορφολογίας της εποχής.

15ος αι. Quattrocento: Βόρειος Ιταλία – Φλωρεντία (1420-1460) Μιλάνο (1440-1480) Βενετία (1460-1500) Brunelleschi, Michelozzo, Alberti 16oς αι. Cinquecento: Ρώμη Bramante, Μιχαήλ Άγγελος, Sangallo «Υψηλή Αναγέννηση» χαρακτηρίζεται η φάση της πλήρους ωριμότητος που κατακτάται με κάποια έργα του Bramante μετά το 1530 – μανιερισμός μέχρι το τέλος του αιώνα Σήμερα, η μελέτη της Αναγέννησης στηρίζεται στην έρευνα όχι μόνο των μνημείων (όπως γίνεται συνήθως για τις παλαιότερες περιόδους) αλλά και των αρχείων, των θεωρητικών συγγραμμάτων της εποχής και των πληροφοριών για τη ζωή των δημιουργών της. Ο καλλιτέχνης ως άτομο αφήνει ζωηρή τη σφραγίδα του στα έργα κι αυτό δεν πρέπει να παραγνωρίζεται κατά την ερμηνεία τους.

Brunelleschi

Brunelleschi – Ospedale – Firenze

Alberti

Alberti, Palazzo Ruccelai, Firenze

Bramante, Cancelleria, Roma

Tempietto