ΜΑΘΗΜΑ: EDUC623 ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΑΓΧΩΔΕΙΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΘΕΡΑΠΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΨΥΧΙΚΗΣ ΑΝΘΕΚΤΙΚΟΤΗΤΑΣ ΚΑΙ ΤΩΝ ΔΕΞΙΟΤΗΤΩΝ ΖΩΗΣ ΩΣ ΜΕΤΡΟ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: EDUC623 ΨΥΧΟΠΑΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΔΙΔΑΣΚΟΥΣΑ: Δρ. ΧΑΤΖΗΧΑΡΑΛΑΜΠΟΥΣ ΞΕΝΙΑ Θερινό εξάμηνο 2015 ΤΑΚΗ ΑΓΓΕΛΙΚΗ (U142N0278)

Τι είναι το άγχος; Το άγχος περιγράφεται ως μια συγκινησιακή, δυσφορική κατάσταση που λειτουργεί ως αντίδραση σε έναν επικείμενο κίνδυνο, απειλή ή δυσάρεστο γεγονός (Wilmhurst, 2011 ; Χατζηχαραλάμπους, 2015) και αποτελεί μια απόλυτα φυσιολογική αντίδραση με προστατευτικό ή/και προσαρμοστικό ρόλο (Strycharczyk & Clough, 2014). Το άγχος και ο φόβος αποτελούν συνηθισμένες αντιδράσεις και ερμηνεύονται ως στάδιο μιας κατά τα άλλα ομαλής-φυσιολογικής αναπτυξιακής πορείας (Barrett, 1998 ; Χατζηχαραλάμπους, 2015)

Τι είναι οι αγχώδεις διαταραχές Στο φάσμα των αγχωδών διαταραχών ανήκουν οι ακραίες ή υπερβολικές, ασυνήθιστα συχνές, διάχυτες ή με μεγάλη διάρκεια αντιδράσεις απέναντι σε μια απειλή πραγματική ή φαντασιακή. Οι αγχώδεις διαταραχές αποτελούν τις πιο κοινές ψυχιατρικές διαταραχές σε παιδιά και εφήβους (Ehrenreich & Santucci, 2009 ; Vasey & Dadds, 2001), οι οποίες χωρίς την έγκαιρη και κατάλληλη θεραπευτική παρέμβαση δύνανται να τους προκαλέσουν σοβαρά ψυχο-κοινωνικά και συναισθηματικά προβλήματα.

Συμπτώματα Αγχωδών Διαταραχών ΣΩΜΑΤΙΚΑ ΓΝΩΣΙΑΚΑ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΙΚΑ Ταχυπαλμίες Κεφαλαλγία Δύσπνοια Εφίδρωση Ζάλη Αφηρημάδα Αδυναμία Συγκέντρωσης Φόβος Νευρικότητα Ανησυχία Εξάρτηση Δισταγμός Απόσυρση Αποφευκτική Συμπεριφορά

Αίτια αγχωδών διαταραχών. Ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά Βιολογικοί ή/και γενετικοί παράγοντες Περιβαλλοντικές συνθήκες Ανασφαλής προσκόλληση Ψυχοπαθολογία γονέων Δυναμική της οικογένειας Ακατάλληλο γονεϊκό στυλ Υπερπροστασία ή υπερβολικός έλεγχος Χαμηλό κοινωνικό-οικονομικό status Συνέπειες αγχωδών διαταραχών. Δυσλειτουργικότητα Συναισθηματική Ψυχοκοινωνική Ακαδημαϊκή Οικογενειακή Επαγγελματική

Ποιες είναι οι αγχώδεις διαταραχές Σύμφωνα με το DSM-IV (APA, 2000), οι αναγνωρισμένες αγχώδεις διαταραχές είναι η Ειδική Φοβία, η Διαταραχή Άγχους Αποχωρισμού, η Γενικευμένη Αγχώδης Διαταραχή, η Ιδεοψυχαναγκαστική Διαταραχή, η Κοινωνική Φοβία, η Κρίση Πανικού (με ή χωρίς Αγοραφοβία), η Οξεία Διαταραχή Στρες, η Διαταραχή Μετατραυματικού Στρες και οι αγχώδεις διαταραχές προκαλούμενες από ουσίες

Θεραπευτικές Παρεμβάσεις

Συμπεριφορική Παρέμβαση Αν ληφθεί ως δεδομένο ότι η συμπεριφορά (κανονική/φυσιολογική ή μη) εκλαμβάνεται ως η αντίδραση σε ένα προκαθορισμένο σύνολο μαθησιακών αρχών, τότε, η αντιμετώπιση της δυσλειτουργικής αγχώδους συμπεριφοράς μπορεί να επιτευχθεί μέσα από ένα σύνολο συμπεριφορικών προσεγγίσεων με σκοπό την ομαλοποίηση ή βελτίωση της (Wilmhurst, 2011). Η Συμπεριφορική αντιμετώπιση των αγχωδών διαταραχών πραγματοποιείται με: Συστηματική απευαισθητοποίηση Θετική/Αρνητική ενίσχυση Μίμηση προτύπου Μάθηση με παρατήρηση

Θεραπεία Οικογένειας Πολλοί ερευνητές έχουν υπογραμμίσει τη συσχέτιση μεταξύ ανασφαλούς προσκόλλησης και ακατάλληλων γονικών πρακτικών με την εμφάνιση, εκδήλωση και διατήρηση αγχωδών διαταραχών σε παιδιά και εφήβους (Barrett et al., 2001 ; Bernstein, Borchardt & Perwien, 1996 ; Breinholst et al., 2012) Επομένως, κρίνεται απαραίτητη η παρέμβαση που στοχεύει στη βελτίωση των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ γονέα-παιδιού, ενώ παράλληλα αναδύεται ως κεντρικής σημασίας η ψυχοεκπαίδευση των γονέων αναφορικά με σύγχρονες και κατάλληλες ψυχο- εκπαιδευτικές πρακτικές (θετική επικοινωνία, διαχείριση παιδιού, διαχείριση κρίσεων στην οικογένεια, λύση προβλήματος, αντιμετώπιση γονικού άγχους).

Γνωστική-Συμπεριφορική Προσέγγιση Η γνωστική-συμπεριφορική προσέγγιση υιοθετεί και ενσωματώνει μια σειρά από γνωστικές στρατηγικές που στοχεύουν στην αποδόμηση των αγχογόνων σκέψεων και τον μετασχηματισμό τους σε πιο καταφατικές και προσαρμοστικές αντιλήψεις και στάσεις που με τη σειρά τους θα σχηματοποιήσουν πιο λειτουργικές συμπεριφορές. Γνωστικός μετασχηματισμός, επίγνωση, θετικός μονόλογος, τεχνικές χαλάρωσης, αυτοσυγκέντρωση, έκθεση σε αγχογόνα ερεθίσματα ή καταστάσεις (in vivo ή φαντασιακά), τεχνικές διαχείρισης άγχους, αυτορρύθμιση και έλεγχος συναισθημάτων αποτελούν μερικά από τα πιο βασικά εργαλεία της γνωστικής-συμπεριφορικής προσέγγισης.

Γνωστική Συμπεριφορική θεραπεία με Η/Υ Με τη συνεπικουρία των Η/Υ και μέσω κατάλληλα σχεδιασμένων λογισμικών και προγραμμάτων ή/και εφαρμογών, προσφέρεται ακριβής αξιολόγηση, ευελιξία και εξατομίκευση -σύμφωνα με τις ανάγκες του παιδιού-, ανωνυμία, άμεση ανατροφοδότηση και διάδραση, ενώ παράλληλα παρέχονται ευκαιρίες για έκθεση (exposure), αντιμετώπιση - του φόβου ή της αγχογόνου κατάστασης- και εξάσκηση των συναφών δεξιοτήτων διαχείρισης, σε ένα ελκυστικό, ψηφιακό περιβάλλον, γεγονός που καθιστά αυτή τη νέα προοπτική πολλά υποσχόμενη (Khanna & Kendall, 2008) Προγράμματα Camp Cope-a-Lot: The Coping Cat CD-ROM (Khanna & Kendall, 2008) Cool Teens των Cunningham, Rapee και Lyneham (2006) BRAVE των Spence et al.

Βιβλιοθεραπεία Αυτή η μέθοδος αυτοβοήθειας πραγματοποιείται στο σπίτι, από τους γονείς ή κηδεμόνες, συνήθως χωρίς τη βοήθεια θεραπευτή και περιλαμβάνει έντυπο οδηγό με οδηγίες και συμβουλές απευθυνόμενο στους γονείς με στόχο να ενημερωθούν για τη σωστή εφαρμογή της γνωστικής-συμπεριφορικής μεθόδου, καθώς και ένα τετράδιο εργασιών για τα παιδιά. Στην έρευνα των Rapee, Abbott & Lyneham (2006), χρησιμοποιήθηκε το βιβλίο του εμπορίου Helping Your Anxious Child: A Step-by-Step Guide (Rapee, Spence, Cobham, & Wignall, 2000), το οποίο αναφέρεται σε στρατηγικές και δεξιότητες διαχείρισης άγχους και περιγράφει τρόπους εισαγωγής και εφαρμογής τους στην καθημερινότητα των παιδιών. Τα αποτελέσματα ήταν θετικά καθώς παρατηρήθηκε βελτίωση σε σύγκριση με τα παιδιά της λίστας σύμφωνα με την οικεία έρευνα.

Παιγνιοθεραπεία Η παιγνιοθεραπεία ή αλλιώς play therapy αποτελεί ένα συνδυασμό ψυχοδυναμικής παρέμβασης και γνωστικών-συμπεριφορικών μεθόδων, όπου με βασικό εργαλείο το παιχνίδι, οι θεραπευτές βοηθούν το παιδί να αναγνωρίσει, να κατανοήσει και να ρυθμίσει το συναίσθημά του, καλλιεργώντας και βελτιώνοντας παράλληλα δεξιότητες διαχείρισης και αντιμετώπισης στρεσογόνων καταστάσεων (Porter et al., 2009) Τα παιδιά μαθαίνουν και εξασκούνται πάνω σε τεχνικές διαχείρισης άγχους με βιωματικό τρόπο, καθώς κούκλες, μαριονέτες κ.α. συχνά επιστρατεύονται για να παρουσιάσουν θετικές γνωστικές στρατηγικές διαχείρισης προς μίμηση, τις οποίες ενσωματώνουν και αργότερα ενθαρρύνονται να χρησιμοποιήσουν σε παρόμοιες καταστάσεις (Porter et al., 2009). Αυτού του είδους η θεραπεία είναι πιο κατάλληλα για παιδιά ηλικίας 2-6 ετών (Knell, 1998) και έχει θετικά αποτελέσματα στη θεραπεία παιδιών με διαταραχή άγχους του αποχωρισμού (Porter et al., 2009).

Φαρμακολογική Θεραπεία Η χορήγηση αντικαταθλιπτικών φαρμάκων για την αντιμετώπιση κρίσεων πανικού έχει συνδεθεί με ικανοποιητικά αποτελέσματα (Wilmhurst, 2011) Για την αντιμετώπιση της διαταραχής του πανικού συστήνεται ο συνδυασμός φαρμακολογικής παρέμβασης με γνωστική- συμπεριφορική μεθοδολογία, με στόχο την καλύτερη αντιμετώπιση και τον περιορισμό της διαταραχής. Δεν παρέχονται επαρκείς πληροφορίες για την αποτελεσματικότητα της χρήσης φαρμάκων σε παιδιά για την αντιμετώπιση των αγχωδών διαταραχών σε μακροεπίπεδο.

Πρόληψη-Ψυχική ανθεκτικότητα Η πρόληψη ως μηχανισμός ενίσχυσης των προστατευτικών παραγόντων και περιορισμού των συντελεστών επικινδυνότητας, παίζει νευραλγικό ρόλο στον περιορισμό των αγχωδών διαταραχών σε παιδιά και εφήβους. Πιο συγκεκριμένα, η εφαρμογή προγραμμάτων πρωτογενούς πρόληψης στο οικογενειακό περιβάλλον και στο σχολείο, κρίνεται απαραίτητη για την αποτροπή και παρεμπόδιση εκδήλωσης συναφών διαταραχών (Wilmhurst, 2011). Η ψυχική ανθεκτικότητα είναι ένα χαρακτηριστικό της προσωπικότητας το οποίο καθορίζει σε μεγάλο βαθμό τον τρόπο που το άτομο ανταποκρίνεται στο στρες, την πίεση, τις προκλήσεις και την αλλαγή (Strycharczy et al., 2014). Περισσότερη ψυχική ανθεκτικότητα συνεπάγεται αποτελεσματικότερη διαχείριση του άγχους και καλύτερη ποιότητα ζωής (Strycharczy et al., 2014).

Δεξιότητες Ζωής Οι δεξιότητες ζωής μπορούν να διδαχθούν και να αποκτηθούν στο σύγχρονο σχολείο του 21ου αιώνα, με στόχο την πρόληψη, τον περιορισμό συμπεριφορών υψηλού κινδύνου και την προαγωγή θετικών στάσεων, συμπεριφορών και αντιδράσεων. Προγράμματα Δεξιότητες για Παιδιά Δημοτικού του ΚΕΘΕΑ Πρόγραμμα FRIENDS (Barrett, Dadds & Rapee, 1996) Βήματα για τη Ζωή (Κουρμούση & Κούτρας, 2011) Life Skills (Parry & Νομικού, 2014) του Βρετανικού Συμβουλίου

Συμβουλευτική εστιασμένη στην επίλυση προβλήματος Συμβουλευτική εστιασμένη στην επίλυση προβλήματος Η συμβουλευτική εστιασμένη στην επίλυση προβλήματος μπορεί να επιφέρει θετικά αποτελέσματα στην καλλιέργεια της ψυχικής ανθεκτικότητας, καθώς συστήνει στους μαθητές νέους τρόπους σκέψης, αντίληψης ή/και ερμηνείας της πραγματικότητας, αυξάνει τις εναλλακτικές λύσεις και προοπτικές και ενισχύει την αισιοδοξία και την ελπίδα (Murphy, 2015).

Γονική Ψυχοεκπαίδευση ως μέτρο πρόληψης η ενεργητική συμμετοχή, η εμπλοκή, η ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονέων σε συναφή θέματα κρίνεται εκ των ων ουκ άνευ, για μια ολοκληρωμένη προληπτική παρέμβαση Το πρόγραμμα Θετικών Γονικών Πρακτικών “Triple P” (Sanders, Markie-Dadds, Turner & Ralph, 2004), αποτελεί ένα πολυεπίπεδο πρόγραμμα που στοχεύει στην πρωτογενή πρόληψη στην οικογένεια. Ασχολείται με τη γονική ψυχοεκπαίδευση δίνοντας έμφαση στη διαχείριση οικογενειακών προβλημάτων και στο σωστό χειρισμό των παιδιών παρουσιάζοντας ταυτόχρονα στρατηγικές πρόληψης για ένα εύρος προβλημάτων (Wilmhurst, 2011) Σχολές γονέων/βιωματικά εργαστήρια

Βιβλιογραφικές Αναφορές Barrett, M. P. (1998). Evaluation of cognitive-behavioral group treatments for childhood anxiety disorders. Journal of Clinical Child Psychology, 27(4), 459-468 Barrett, M.P., Duffy, L. A., Dadds, M. R., & Rapee, M. R. (2001). Cognitive- Behavioral Treatment of Anxiety Disorders in Children: Long-Term (6-Year) Follow-Up. Journal of Consulting and Clinical Psychology 69(1), 135-141 Bernstein, G. A., Borchardt, C. M., & Perwien, A. R. (1996). Anxiety Disorders in Children and Adolescents. A review of the past 10 years. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35(9), 1110-1119 Bibliotherapy for Children with Anxiety Disorders Using Written Materials for Parents: A Randomized Controlled Trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 74(3), 436–444 Breinholst, S., Esbjorn, B.H., Reinholdt-Dunne, M. L., & Stallard, P. (2012). CBT for the treatment of child anxiety disorders: A review of why parental involvement has not enhanced outcomes. Journal of Anxiety Disorders, 26, 416-424 Ehrenreich, J. T., & Santucci, L. C. (2009). Special Series: Intensive Cognitive Behavioral Treatments for Child and Adolescent Anxiety Disorders. Cognitive and Behavioral Practice 16, 290–293 Knell, S. M. (1998) Cognitive-behavioral play therapy. Journal of Clinical Child Psychology, 27(1), 28-33. DOI: 10.1207/s15374424jccp2701_3 Khanna, M. S., & Kendall, P. C. (2008). Computer-Assisted CBT for Child Anxiety: The Coping Cat CD-ROM. Cognitive and Behavioral Practice, 15, 159–165 Porter, L. M., Hernandez‐Reif, M., & Jessee, P. (2009). Play therapy: a review. Early Child Development and Care, 179(8), 1025-1040, DOI: 10.1080/03004430701731613 Rapee, R. M., Abbott, M. J., & Lyneham, H. J. (2006). Bibliotherapy for Children with Anxiety Disorders Using Written Materials for Parents: A Randomized Controlled Trial. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 74(3), 436–444 Strycharczyk, D. S & Clough, P. (2014). Developing Mental Toughness in Young People. Approaches to Achievement, Well- Being, Employability and Positive Behaviour. London: Karnac Books Vasey, M. W. & Dadds M. R. (2001). The developmental psychopathology of anxiety. New York: Oxford University Press Wilmhurst, L. (2011). (μτφ .Μ. Κουλεντιάνου). Εξελικτική Ψυχοπαθολογία. Μια Αναπτυξιακή Προσέγγιση. Αθήνα: Gutenberg Χατζηχαραλάμπους, Ξ. (2015). Σημειώσεις του μεταπτυχιακού μαθήματος Educ:623, Ψυχοπαθολογία του Παιδιού. Τμήμα Παιδαγωγικών Σπουδών, Εξ αποστάσεως Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα «Επιστήμες της Αγωγής». Θερινό εξάμηνο. Πανεπιστήμιο Λευκωσίας

Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας!