ρυθμός και μετρική: ρυθμός, μετρικά σχήματα και σχήματα λόγου μετρική: τα δύο μετρικά συστήματα τύποι στίχου: ο έμμετρος στίχος, ο ελευθερωμένος στίχος, ο πεζός στίχος, ο ελεύθερος στίχος Ως ρυθμός ορίζεται το μορϕικό αποτέλεσμα που παράγεται από την εϕαρμογή ορισμένων κανόνων, βάσει των οποίων οργανώνονται τα λογοτεχνικά κείμενα, κατά μείζονα λόγο όσα εγγράϕονται σε είδη και τρόπους της ποίησης (γιατί ρυθμός υπάρχει και στην πεζογραϕία)· το αποτέλεσμα αυτό εμϕανίζεται είτε με τη μορϕή κανονικότητας ως προς την περιοδική επανάληψη συνδυαζόμενων ηχητικών και γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων (προβλέψιμος ρυθμός), είτε με μια μορϕή που αποαυτοματοποιεί την κανονικότητα στην επανάληψη των παραπάνω ενοτήτων, ορίζοντας ποικιλία ρυθμικών πραγματώσεων. . Για την έννοια του ρυθμού στην ποίηση και στην πεζογραϕία, βλ.: Ελένη Πολίτου-Μαρμαρινού, «Η ποίηση και η πεζογραϕία στα πλαίσια μιας συγκριτικής ποιητικής: η έννοια του ρυθμού»: Πρακτικά Όγδοουσυμποσίου Ποίησης. Ποίηση και Πεζογραϕία (επιμ.: Σωκρ. Λ. Σκαρτσής), Πάτρα, Αχαϊκές Εκδόσεις, 1990, σσ. 115-145.

Οι κανόνες οργάνωσης των ποιητικών κειμένων βάσει των οποίων παράγεται ο ρυθμός, συνδέονται με μετρικά σχήματα, συχνότατα δε και με σχήματα λόγου μιας ορισμένης λογοτεχνικής και ειδικότερα ποιητικής παράδοσης –εν προκειμένω της νεοελληνικής. Τα σχήματα αυτά αρθρώνονται χάρη στη συστηματική διαπλοκή τόνου και συλλαβής (η διαπλοκή αυτή ορίζει τον τύπο σχέσης μεταξύ ηχητικών και γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων και άρα το μετρικό σύστημα της νεοελληνικής ποίησης), σε συντονισμό ή μη με τη συστηματική επανάληψη παράλληλων και αντιστοιχούντων γραμματικο-συντακτικών ενοτήτων (σχήματα λόγου).

~ μετρική: το μετρικό σύστημα (τόνος και συλλαβή) και το γραμματικο-συντακτικό σύστημα (της γλώσσας) Ο ρυθμός εντός του μετρικού συστήματος (στα ποιητικά κείμενα) μπορεί είτε να είναι απολύτως συμβατός μ’ αυτό, είτε να το εμπλουτίζει χάρη στην ποικιλία των πραγματώσεών του.

Ο όρος μετρική δηλώνει τους σταθερούς κανόνες οργάνωσης των στίχων των έμμετρων ποιημάτων στην κατά στίχο ή στροϕική (αναπτυγμένη δηλαδή σε ισάριθμα και ποικίλης έκτασης μέρη/στροϕές) μορϕή τους. Η μετρική οργάνωση της νεοελληνικής ποίησης είναι τονικο-συλλαβική και βασίζεται, ως εκ τούτου, στον δυναμικό τόνο των λέξεων και στη μονάδα της συλλαβής, σε αντίθεση με το αρχαιοελληνικό μετρικό σύστημα, που στηριζόταν στη διάκριση των συλλαβών σε μακρές και βραχείες και τη συγκρότηση, συνεπώς, του στίχου βάσει του μέτρου, της κανονικής δηλαδή επανάληψης της μικρότερης μονάδας, αποτελούμενης όχι από μία, όπως στη νεοελληνική μετρική, αλλά από έναν αριθμό μακρών και βραχειών συλλαβών (υπήρχαν όμως και στίχοι που δεν σχηματίζονταν με αυτή την επανάληψη).

Η μετάβαση από το αρχαιοελληνικό μετρικό σύστημα στο νεοελληνικό διήρκεσε αιώνες και εδραιώθηκε γύρω στον 10ο αιώνα με τη χρήση του τονικού (“ιαμβικού”) δεκαπεντασύλλαβου, στίχου, θεμελιώδους βάσεως, στην οποία στηρίχτηκαν πολλά έμμετρα, αφηγηματικά κυρίως, κείμενα (από τον Διγενή Ακρίτη και εξής), όπως και τα δημοτικά τραγούδια· τα κορυφαία ωστόσο καλλιτεχνικά επιτεύγματα στην επεξεργασία του στίχου αυτού είναι τα έργα της Κρήτης (β΄ ήμισυ του 16ου-πρώτες δεκαετίες 17ου αιώνα), κατ’ εξοχήν τα δημιουργήματα του Κορνάρου και του χορτάτση. Τα νεοελληνικά μετρικά σχήματα και τα αντίστοιχα είδη έμμετρου στίχου εμπλουτίστηκαν έκτοτε από την επίδραση της γαλλικής και, κυρίως, της ιταλικής μετρικής παράδοσης, ενώ στα δημοτικά τραγούδια, πέραν του δεσπόζοντος “ιαμβικού” δεκαπεντασύλλαβου, διακρίνονται και άλλοι τύποι στίχων, όπως για παράδειγμα, ο “τροχαϊκός” οχτασύλλαβος και ο ομόλογός του δωδεκασύλλαβος.

Για μια συνοπτική θεώρηση του δεκαπεντασύλλαβου στίχου στα ποιητικά έργα της Κρήτης (1570-1669) και των ζητημάτων που τίθενται ως προς τη μετρική προσέγγιση και συστηματική ανάλυσή του, βλ.: Ντία Φιλιππίδου, «Ο δεκαπεντασύλλαβος στην κρητική Αναγέννηση: τα έργα της ακμής (1570-1669)», μαντατοϕόρος 32 (Δεκέμβρ. 1990), σσ. 52-67.

Τα δύο μετρικά συστήματα του έμμετρου τύπου στίχου (και των ειδών του) Υπάρχουν, όπως προαναϕέρθηκε, δύο ιστορικά διαμορϕωμένα μετρικά συστήματα για τους έμμετρους στίχους της νεοελληνικής ποίησης, βασισμένα στη διαπλοκή τόνου και συλλαβής, εξαιρουμένων, ασϕαλώς, των στίχων που ακολουθούν τους προσωδιακούς κανόνες της αρχαιότητας. «τεχνική του δημοτικού στίχου» και «στην τεχνική της έντεχνης ποίησης»

Οι νεοέλληνες ποιητές συνηθέστατα περνούν από το ένα σύστημα μέτρησης στο άλλο, με πολύ χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Σολωμού, ο οποίος, από τα ιταλογενή μέτρα των πρώτων συνθεμάτων του, υιοθετεί στα ώριμα έργα του τον “ιαμβικό” δεκαπεντασύλλαβο, ενώ ασϕαλώς δεν λείπουν οι περιπτώσεις αϕενός της μείξης των δύο συστημάτων στο εσωτερικό ενιαίων έμμετρων συμϕραζομένων (στο εσωτερικό δηλαδή συγκεκριμένων ποιημάτων), και αϕετέρου της αποκλειστικής προσήλωσης σ’ ένα σύστημα, όπως π.χ. συμβαίνει με το έντεχνο σύστημα των ωδών του Κάλβου (και μάλιστα σε αντιπαράθεση προς το δημοτικό σύστημα μέτρησης και τη «μονοτονί[αν]» του, παραδειγματοποιημένη στον Ερωτόκριτο του Κορνάρου), στους (ιταλογενείς) επτασύλλαβους των οποίων ωστόσο απηχείται, όπως έχει επισημανθεί, η παρουσία του “ιαμβικού” δεκαπεντασύλλαβου.