1 Ψυχοδυναμική των σχέσεων βοήθειας και ανάπτυξης οικογενειακών σχέσεων (Η Συστημική Οικογενειακή Συμβουλευτική θεωρία – πορεία – στόχοι –παραδείγματα)

Ενδεικτικά ζητήματα προς διερεύνηση: Οικογένεια με σύνθετες δυσκολίες Μονογονεϊκή οικογένεια Αναδημιουργημένη οικογένεια Διαζύγιο στην οικογένεια Παιδιά στην Εφηβεία Παιδιά με ειδικές εκπαιδευτικές ανάγκες Οικογενειακές σχέσεις Ψυχοδυναμική των σχέσεων και παροχή βοήθειας 2

Ερωτήματα προς απάντηση: Πώς μπορούν οι ενήλικες να χρησιμέψουν ώστε τα παιδιά να μεγαλώσουν; Πώς τα παιδιά μπορούν να χρησιμέψουν ώστε να ωριμάσουν οι γονείς; Με ποιο τρόπο οι άνδρες βοηθάνε να αναπτυχθούν οι γυναίκες και οι γυναίκες για να αναπτυχθούν οι άνδρες; Με ποιο τρόπο όλοι βοηθάνε όλους – ενήλικες, παιδιά, άνδρες, γυναίκες; 3

Περιεχόμενα - ενότητες: 1.Βασικές έννοιες 2.Τι διερευνά η συστημική μεθοδολογία 3.Ιστορικά στοιχεία της συστημικής μεθοδολογίας 4.Θεραπεία της οικογένειας και η έννοια του συστημικού προτύπου 5.Η οικογένεια ως σύστημα 6.Λειτουργίες της σύγχρονης οικογένειας 7.Συστημική θεωρία και επικοινωνία στη σύγχρονη οικογένεια. 8.Βασικά στοιχεία της οικογενειακής δομής 9.Ο οικογενειακός κύκλος ζωής 4

1.Οι βασικές έννοιες 5

  Σύστημα: Σύνολο από μονάδες που αλληλεπιδρούν και αποτελούν τα συστατικά μέρη μιας συνολικής διάταξης ή οργάνωσης. Ένα σύνολο δύο ή περισσοτέρων προσώπων που μέσα στο χρόνο έχουν αναπτύξει σταθερά σχήματα σχέσεων και αλληλεπιδράσεων.   Το Σύστημα:   μπορεί να είναι Υπερσύστημα ή Υποσύστημα   έχει ιεραρχία (είναι συνήθως πολυεπίπεδο)   διαθέτει όρια   μπορεί να είναι Κλειστό ή Ανοιχτό   έχει Ομοιόσταση – Μορφογένεση   προκαλεί Λεκτική και Εξωλεκτική επικοινωνία 6

  Κυβερνητική: Η μελέτη των μεθόδων ελέγχου ανατροφοδότησης μέσα σε ένα σύστημα, ειδικά της ροής πληροφοριών μέσω κύκλων ανατροφοδότησης.   Κυβερνητική Α τάξης: Ο παρατηρητής ή θεραπευτής θεωρείται έξω από το σύστημα παρατήρησης και θεραπείας.   Κυβερνητική Β τάξης: Ο παρατηρητής ή θεραπευτής θεωρείται μέρος του συστήματος παρατήρησης ή θεραπείας. 7

  Όριo (boundary) Τα όρια του συστήματος είναι οι κανόνες που ορίζουν ποιοι συμμετέχουν και πως σε μια λειτουργία. Ορίζουν τους ρόλους που θα έχουν οι εντός και εκτός των ορίων σε μια δραστηριότητα (μέσα - έξω) Πχ ρόλοι γονιών που ορίζονται από την κοινωνία ή που επιλέγονται από τους ίδιους, που αναθέτονται σε άλλους ή μοιράζονται με άλλους.   Διαπερατότητα: κλειστά - ανοιχτά όρια   Ευθυγράμμιση (alignment) Ο τρόπος με τον οποίο τα μέλη της οικογένειας ενώνονται ή αντιτίθενται το ένα στο άλλο όταν διεξάγουν μια λειτουργία (συμφωνία - διαφωνία, υπέρ -κατά). Πχ αν ο ένας γονιός συμφωνεί με μια πράξη πειθαρχίας προς τα παιδιά 8

  Δύναμη (power) Η σχετική επιρροή του κάθε μέλους της οικογένειας στο αποτέλεσμα μιας ενέργειας. Παράγοντες που επηρεάζουν τη δύναμη:   Ηλικία   Οικονομικά – χρήματα   Σωματική διάπλαση –δύναμη   Αγάπη, φόβος, ασθένεια,υγεία, απώλεια   Εκπαίδευση,   Εξωτερικός νόμος,   Πολιτισμικοί παράγοντες, θρησκεία κ.ά.   Μορφή οικογένειας   Θέση στην οικογένεια 9

  Βασικές παραδοχές:   Κοινωνικό πλαίσιο – αλληλεπίδραση   Το όλο είναι μεγαλύτερο από τα μέλη του (Αριστοτέλης)   Διαντιδράσεις   Κυκλική αιτιότητα   Ατομική συμπεριφορά: μέρος των σχηματοποιημένων διαντιδράσεων   Παρατηρητής – όριο συστήματος   Γραμμική αιτιότητα, αιτία – αποτέλεσμα (Μηχανιστικό μοντέλο)   Κυκλική αιτιότητα, Ανάδραση (Ολιστικό μοντέλο)   Αποτελεί ένα πλαίσιο περιγραφής και λογικοποίησης αυτών που παρατηρούνται και βιώνονται ως έννοιες. 10

  Θεραπευτικά Μοντέλα Ε πιστημολογική οπτική της Α’ Κυβερνητικής και της Γενικής Θεωρίας των Συστημάτων   Επικοινωνιακό Μοντέλο (προσέγγιση MRI)   Στρατηγικό Μοντέλο   Δομικό Μοντέλο   Μοντέλο του Μιλάνο Επιστημολογικό πλαίσιο της Β’ Κυβερνητικής και του Κοινωνικού Κονστρουξιονισμού:   αναθεώρηση του Μοντέλου του Μιλάνο   προσέγγιση των Ομάδων Αναστοχασμού   Ανοιχτός Διάλογος   Συνεργατική προσέγγιση Γλωσσικών Συστημάτων   Αφηγηματική προσέγγιση των White M. και Epston D. 11

  Θεραπευτικές τεχνικές   Σύνδεσηjoining   Προσαρμογή accomodating   Μίμηση mimesis   Χαρτογράφηση mapping   Δημιουργία ορίων boundary making   Ανατροπή ισορροπίας unbalancing   Ανίχνευση tracking   Αναπαράσταση enactment   Αναπλαισίωση reframing 12

13 2. Τι διερευνά η συστημική μεθοδολογία

  Μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο δημιουργήθηκαν προβλήματα στις οικογένειες για τα οποία ο κόσμος απευθύνονταν στους ειδικούς ψυχικής υγείας.   Κοινωνικό και Ιστορικό πλαίσιο:   καθυστερημένοι ή βιαστικοί γάμοι σε καιρό πολέμου,   Απώλειες, πένθος, θάνατος   ραγδαίες αλλαγές σε θέματα σεξουαλικότητας, σχέσεων των δύο φύλων,   νέες ελευθερίες, αποδοχή διαζυγίου,   νέα επαγγέλματα,   ευρύτερη αποδοχή ψυχολογικών παρεμβάσεων κλπ 14

  Σήμερα η συστημική μεθοδολογία διερευνά μεταξύ άλλων:   Τις σχέσεις γονέων - παιδιών   Τις πιθανές δυσλειτουργίες στην οικογένεια   Το χρονικό της απουσίας   Σκοπός της έρευνας παραμένει η κατανόηση της αξίας της οικογένειας, τα προτερήματα και τα προβλήματα που μπορούν να υπάρξουν σε αυτήν. 15

  Ως προς τις σχέσεις γονέων – παιδιών   Ποιος είναι ο ρόλος της μητέρας και του πατέρα; Ο ρόλος των γονέων στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού είναι άμεσος και σημαντικός. Οι δεσμοί που αναπτύσσονται μεταξύ μητέρας-παιδιού και πατέρα-παιδιού είναι και οφείλουν να είναι, άριστοι, γιατί από αυτούς εξαρτάται η ομαλή συναισθηματική και ψυχολογική ανάπτυξη του παιδιού. 16

  Ως προς τις σχέσεις γονέων – παιδιών   Ποιές είναι οι σχέσεις μητέρας-κόρης; Αυτός ο δεσμός είναι βασισμένος στην αγάπη και την φροντίδα αλλά και σε ένα γενικότερο αρχετυπικό μηχανισμό μεταβίβασης από γενιά σε γενιά των μυστηρίων της γυναικείας φύσης. Η σχέση μητέρας και κόρης μπορεί να είναι τρυφερή και υποστηρικτική, ταυτόχρονα όμως χαρακτηρίζεται από εντάσεις, συγκρούσεις και ανταγωνισμό. 17

  Ως προς τις σχέσεις γονέων – παιδιών   Ποιές είναι οι σχέσεις μητέρας-γιού; Δεν υπάρχει περισσότερο ιδιότυπη ανθρώπινη σχέση από αυτή μεταξύ της μητέρας και του γιου. Αποτελεί μια σχέση αγάπης και αλληλεξάρτησης στην οποία όμως η μητέρα πολλές φορές μπορεί από προστάτης του γιού να εξελιχθεί σε δυνάστης του. 18

  Ως προς τις σχέσεις γονέων – παιδιών   Ποιές είναι οι σχέσεις πατέρα - κόρης; Ο πατέρας λειτουργώντας ως πρότυπο στο κορίτσι, κατευθύνει τις μελλοντικές της επιλογές, προσδοκίες και ελπίδες. Δημιουργεί την εικόνα για τον αντρικό ρόλο και τις αντρικές συμπεριφορές και συμβάλλει στην κοινωνική και σεξουαλική ταυτότητα του κοριτσιού και στην ανάπτυξη της προσωπικότητάς της. 19

  Ως προς τις σχέσεις γονέων – παιδιών   Ποιές είναι οι σχέσεις πατέρα - γιού; Η σχέση μεταξύ πατέρα-γιού είναι ιδιαίτερη, ενώ παρατηρείται πιο έντονα σε κάποιες φάσεις της ζωής των δύο. Ιδιαίτερα σήμερα που ο πατέρας έχει πιο ενεργό ρόλο στην ανατροφή των παιδιών, η συμβολή του είναι καθοριστική ειδικά στο αγόρι. 20

  Ως προς τη Δυσλειτουργία στην οικογένεια: Μια δυσλειτουργική οικογένεια είναι αυτή στην οποία, οι συγκρούσεις, η ανάρμοστη συμπεριφορά και συχνά η κατάχρηση εκ μέρους των μεμονωμένων μελών συμβαίνουν σε καθημερινή βάση, με αποτέλεσμα τα άλλα μέλη να υιοθετούν βίαιες αντιδράσεις. Οι δυσλειτουργικές οικογένειες είναι κατά κύριο λόγο αποτέλεσμα της αδυναμίας συνεργασίας μεταξύ των ενήλικων μελών ή μπορεί επίσης να επηρεαστούν από τους εθισμούς, όπως η κατάχρηση ουσιών (αλκοόλ, ναρκωτικά, ΑμΕΑ, κ.λπ.). 21

  Ως προς το χρονικό μιας απουσίας: Η απουσία είναι σηματοδοτεί πολλές έννοιες σήμερα. Η σημαντικότερη όμως έννοια είναι όταν ένα πρόσωπο που θεωρείται απαραίτητο μέλος σε ένα σύνολο δεν υπάρχει, όπως ο πατέρας και η μητέρα, Όταν λείπουν η οικογένεια δυσλειτουργεί και ειδικά στο παιδί, προκαλεί μια δυσάρεστη ζωή. Αιτίες απουσίας:   Υπέρμετρη επαγγελματική απασχόληση   Αδιαφορία   Χωρισμός γονέων   Θάνατος γονέων 22

  Ως προς το χρονικό μιας απουσίας: Επιπτώσεις και συνέπειες της απουσίας:   εμφάνιση ψυχολογικών προβλημάτων   χαμηλότερες γνωστικές ικανότητες κι ακαδημαϊκές επιδόσεις   παραβατική συμπεριφορά   χρήση περισσότερης σωματικής και λεκτικής βίας   χαμηλότερη αυτοεκτίμηση 23

3.Ιστορικά στοιχεία της συστημικής μεθοδολογίας 24

Η συστημική μεθοδολογία είναι ένας βασικός αναπροσανατολισμός της επιστημονικής σκέψης που συντελείται τα τελευταία 100 χρόνια. Στους πρόδρομους της συστημικής μεθοδολογίας ανήκουν: ο Ferdinand de Saussure στη γλωσσολογία (1910) και στην ψυχολογία ο Kohler, ο οποίος διαμόρφωσε την θεωρία της Gestalt psychologie (1926) σύμφωνα με την οποία το ψυχικό φαινόμενο πρέπει να μελετάται σαν ενιαίο και αδιάσπαστο στο σύνολο. 25

Στην Ανθρωπολογία οι Malinowsi, Racliffe, Brawn υποστηρίζουν ότι η δομή και η λειτουργία των μερών του κοινωνικού συνόλου νοείται μόνο σε σχέση με το σύνολο αυτό το οποίο έχει αδιάσπαστη ενότητα. Στην κοινωνιολογία με εκπροσώπους τους Merton, Tolkoff, Parsons και τελειοποιείται στην Ηλεκτρική Μηχανολογία με την εμφάνιση της «μηχανολογίας συστημάτων» 26

27 4.Θεραπεία της οικογένειας και η έννοια του συστημικού προτύπου

Στο χώρο της θεραπείας της οικογένειας η Satir, ο Minuchin, ο Napier, ο Whitaker, ο Elkmain κ.α. συνέδεσαν την οικογενειακή θεραπεία με την συστημική μεθοδολογία. Κεντρική έννοια του συστημικού προτύπου, αποτελεί η έννοια του «συστήματος», το οποίο είναι κατασκεύασμα από μέρη τα οποία έχουν συνδυαστεί. Τα συστήματα είναι οργανωμένα σύνολα, δηλαδή αποτελούνται από αλληλένδετα μέρη έτσι ώστε οτιδήποτε συμβαίνει σε ένα από αυτά να επηρεάζει τα υπόλοιπα και ολόκληρο το σύστημα. 28

Στην αντιμετώπιση των προβλημάτων της οικογένειας με τη συστημική προσέγγιση, το όλο δεν περιλαμβάνει μόνο τα μέλη, αλλά και τις αλληλοαντιδράσεις και τις διεργασίες μεταξύ των μελών της οικογένειας, οι οποίες ξεπερνούν τη δραστηριότητα του κάθε μέλους χωριστά. Στις μέρες μας, η συστημική σκέψη εξελίσσεται σε ένα εργαλείο για την αντιμετώπιση της πολυπλοκότητας της καθημερινής ζωής. Μας βοηθάει να οργανώνουμε τα σύνθετα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε. Μας μαθαίνει να σκεπτόμαστε για πολύπλοκες ρευστές και δυναμικές καταστάσεις. 29

Η συστημική σκέψη έχει άμεση εφαρμογή στη μελέτη και την αντιμετώπιση καίριων ζητημάτων, όπως των ανθρώπινων σχέσεων και της υγείας. Το σύστημα έχει τάξη και αλληλουχία που καθορίζεται από ενέργειες, αντιδράσεις και αλληλεπιδράσεις των μερών. Αυτή η αδιάκοπη αλληλεπίδραση καθορίζει τον τρόπο εκδήλωσης του ίδιου του συστήματος. Ένα σύστημα έχει ζωή μόνο στο παρόν και όσο τα συστατικά των στοιχείων συνυπάρχουν στο παρόν (π.χ. βάζουμε αλεύρι, νερό και προζύμι και φτιάχνουμε ψωμί, το ψωμί δεν είναι ίδιο με κανένα από τα υλικά, τα περιέχει όμως όλα). 30

31 5.Η οικογένεια ως σύστημα

Η οικογένεια είναι ένα σύστημα με επιμέρους συστήματα, τα υποσυστήματα, τα οποία είναι τμήματα μέσα στο σύστημα της οικογένειας, καθένα από τα οποία κατέχει ξεχωριστή σ’ αυτό και επιτελεί συγκεκριμένες λειτουργίες. Τα βασικά υποσυστήματα σε μία πυρηνική οικογένεια είναι ο πατέρας, η μητέρα, το παιδί. Η οικογένεια είναι ένα οργανωμένο σύστημα το οποίο διοικείται από κανόνες. Αυτό σημαίνει ότι όλα τα μέλη της οικογένειας συμπεριφέρονται μεταξύ τους με έναν οργανωμένο, επαναλαμβανόμενο τρόπο και αυτός ο τρόπος αλληλεπίδρασης μπορεί να θεωρηθεί και βασική αρχή για τη διακυβέρνηση της ζωής της οικογένειας. 32

Στις σύγχρονες κοινωνίες ο σκοπός ύπαρξης της οικογένειας αποσυνδέεται σταδιακά από την οικονομική και βιολογική επιβίωσή της και εναρμονίζεται με τους σκοπούς και τις απαιτήσεις του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. H εν λόγω αναδιάρθρωση της οικογένειας δεν πρέπει να εκληφθεί ως απώλεια λειτουργιών, αλλά ως απελευθέρωση από την άσκηση ορισμένων λειτουργιών και καθηκόντων, μια απελευθέρωση που βοηθά την πυρηνική οικογένεια να ανταποκριθεί καλύτερα στις λειτουργίες που διατήρησε, δηλαδή την κοινωνικοποίηση και τη συναισθηματική κάλυψη και στήριξη των μελών της. 33

Οι παιδαγωγικές και ψυχολογικές διαστάσεις, στις οποίες εστιάζει τη λειτουργία της η σύγχρονη οικογένεια, είναι αυτές που επηρεάζουν άμεσα και διαμορφώνουν την προσωπικότητα του νέου ανθρώπου. Οι παιδαγωγικές λειτουργίες μπορούν να διακριθούν σε δύο κατηγορίες: 1.στις λειτουργίες που αποβλέπουν στην απόκτηση γνώσεων και δεξιοτήτων και 2.στη λειτουργία της κοινωνικοποίησης. 34

Οι ψυχολογικές λειτουργίες συνίστανται κυρίως στην ικανοποίηση της ανάγκης των ατόμων να αισθάνονται ασφαλή και να απολαμβάνουν της στοργής των άλλων. Η πολυπλοκότητα μάλιστα που χαρακτηρίζει τη σύγχρονη ζωή καθιστά την επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας, καθώς και τη συναισθηματική ασφάλεια και στήριξή τους ιδιαιτέρως σημαντική. Η ψυχοκοινωνική επιβίωση των μελών της ίσως αποτελέσει το μοναδικό σκοπό ύπαρξης της μελλοντικής οικογένειας. 35

Η εμφάνιση της συστημικής θεώρησης προσέφερε ένα νέο τρόπο προσέγγισης της ευρύτερης επιστημονικής γνώσης, αλλά και των θεμάτων που αφορούν στη μελέτη της οικογένειας. Δόθηκε ιδιαίτερη βαρύτητα στην επικοινωνία ανάμεσα στα μέλη της οικογένειας και στη δυναμική των μεταξύ τους σχέσεων. Η οικογένεια αντιμετωπίστηκε ως σύστημα και το κέντρο βάρους μετατοπίστηκε από το μέρος στο όλο. Η οικογένεια δεν είναι ένα άθροισμα από ενότητες-μέλη, αλλά η σχέση μεταξύ των ενοτήτων αυτών αποτελούν την οικογένεια. 36

Η συμπεριφορά, η στάση και η επικοινωνία των μελών της διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στη λειτουργία του όλου συστήματος της οικογένειας και στη διαμόρφωση της προσωπικότητας του παιδιού. Η σύγχρονη αυτή θεώρηση της οικογένειας προφανώς είναι αποτέλεσμα της γενικότερης αναδιάρθρωσης του σκοπού ύπαρξης και των λειτουργιών που υπέστη τα τελευταία χρόνια ο θεσμός της οικογένειας, της οποίας ο ρόλος ολοένα και μετατοπίζεται προς την ψυχοκοινωνική ανάπτυξη και επιβίωση των μελών της. 37

38 6.Λειτουργίες της σύγχρονης οικογένειας

Η κοινωνία σήμερα περιμένει από την οικογένεια να εκπληρώσει τις εξής λειτουργίες:   να παρέχει σωματική και συναισθηματική φροντίδα και στους ενήλικους και στα παιδιά,   να εξασφαλίζει την κοινωνικοποίηση των παιδιών,   να προωθεί και να διατηρεί τη συναισθηματική υγεία και την ισορροπία όλων των μελών της. Οι πρωταρχικές αυτές ευθύνες και υποχρεώσεις αντιπροσωπεύουν ένα συνδυασμό των αναγκών του κάθε μέλους και των προσδοκιών της κοινωνίας. 39

Αποτελεσματική λειτουργία της οικογένειας σημαίνει εκπλήρωση των υποχρεώσεων και ευθυνών, οι οποίες μπορούν αναλυθούν σε πιο συγκεκριμένα οικογενειακά καθήκοντα. Η εκπλήρωση των καθηκόντων αυτών σημαίνει ότι τα μέλη της συναλλάσσονται μεταξύ τους με συντονισμένο και εποικοδομητικό τρόπο. Έτσι η λειτουργικότητά της συνδέεται άμεσα με την ποιότητα της οικογενειακής συναλλαγής. 40

Ο Ackerman (1958) περιγράφει τις βιολογικές, ψυχολογικές και κοινωνικές λειτουργίες της οικογένειας ως εξής:   Παροχή τροφής, κατοικίας και άλλων υλικών αγαθών, για τη διατήρηση της ζωής και την προστασία των μελών της από εξωτερικούς κινδύνους, ιδιαίτερα των παιδιών τα πρώτα χρόνια της ζωής τους.   Παροχή κοινωνικής συντροφικότητας, που αποτελεί και το υπόβαθρο για τις συναισθηματικές σχέσεις της οικογένειας.   Παροχή δυνατοτήτων, για την ανάπτυξη προσωπικής ταυτότητας συνδεδεμένης με την οικογενειακή ταυτότητα.   Δημιουργία σεξουαλικών προτύπων και ρόλων, που προετοιμάζουν το δρόμο για τη σεξουαλική ωρίμανση και ικανοποίηση.   Κοινωνικοποίηση των παιδιών με την εκπαίδευσή τους σε κοινωνικούς ρόλους και την προετοιμασία τους για την αποδοχή κοινωνικών ευθυνών. 41

Το άτομο στην οικογένεια μαθαίνει τους κοινωνικούς θεσμούς, τους κοινωνικούς ρόλους και κανόνες και ουσιαστικά γίνεται φορέας του πολιτισμού. Παρά το γεγονός ότι μεγάλο μέρος της κοινωνικοποίησης το έχουν αναλάβει άλλοι θεσμοί, η βάση εξακολουθεί να είναι η οικογένεια. Η γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη και έθιμα, ο πολιτισμός, καθώς και ο ιδεολογικός περίγυρος της κοινωνίας μεταβιβάζεται πρωταρχικά από την οικογένεια στα παιδιά. 42

Σύμφωνα με την γενική θεωρία των συστημάτων το σύμπτωμα που παρουσιάζει το μέλος μιας οικογένειας δεν μπορεί να γίνει κατανοητό αν δεν μελετηθεί στο οικογενειακό πλαίσιο στο οποίο ανήκει. Ένα σύστημα αντιμετωπίζεται ως σύνολο, οι ιδιότητες του οποίου μπορούν να γίνουν κατανοητές σαν λειτουργίες του όλου συστήματος. H προσέγγιση αυτή προτείνει μια ολιστική ματιά και βοηθά στη μελέτη της αλληλεξάρτησης ανάμεσα στα μέρη του συνόλου όπου οποιαδήποτε αλλαγή σε ένα από αυτά επηρεάζει και τα υπόλοιπα μέρη. 43

44 7.Συστημική θεωρία και επικοινωνία στη σύγχρονη οικογένεια

Σύμφωνα με τη συστημική θεωρία η επικοινωνία διέπεται από 2 αρχές. Η πρώτη αρχή είναι η αρχή της ολότητας σύμφωνα με την οποία ένα σύστημα αποτελεί προϊόν μιας πληθώρας αλληλεπιδράσεων και σχέσεων που υπάρχουν ανάμεσα στα μέρη του. Χρειάζεται λοιπόν να ερευνηθεί το πλαίσιο μέσα στο οποίο ανήκει ένα άτομο, και ιδιαίτερα οι σχέσεις του με τα υπόλοιπα μέλη του συστήματος, τους ρόλους του και πόσο μπορεί να ανταποκριθεί σε αυτούς καθώς και την επίδραση που έχει η συμπεριφορά των άλλων απάνω του. 45

Η δεύτερη αρχή είναι η αρχή της κυκλικής αιτιότητας, που μελετά τις συνεχείς αλληλεπιδράσεις ανάμεσα στα μέλη του συστήματος, μέσα σε ένα πλαίσιο αμοιβαίων εξαρτήσεων, δράσεων και αντιδράσεων. Στόχος είναι η μελέτη του συστήματος στο εδώ και τώρα. Ένα βασικό στοιχείο το οποίο χαρακτηρίζει την επικοινωνία είναι η ανατροφοδότηση. Επομένως τόσο ο δέκτης όσο και ο πομπός βρίσκονται σε μία διαδικασία διαρκούς αλληλεπίδρασης και αλλαγών μεταξύ τους, εφόσον ανταλλάζουν συνεχώς πληροφορίες. 46

47 8.Βασικά στοιχεία της οικογενειακής δομής

Τα βασικά στοιχεία τα οποία συνθέτουν τη δομή του οικογενειακού συστήματος και που προσδιορίζουν το βαθμό της λειτουργικότητας του είναι:   οι κανόνες,   οι ρόλοι,   η ποιότητα της επικοινωνίας,   ο βαθμός εγγύτητας και   τα όρια που υπάρχουν ανάμεσα στα μέλη του συστήματος. Κανόνες είναι οι αρχές, ρητές ή άρρητες που έχουν καθιερωθεί στα πλαίσια της οικογένειας. Οι αρχές αυτές συνθέτουν ένα οικογενειακό συμβόλαιο, σύμφωνα με το οποίο λειτουργούν τα μέλη του οικογενειακού συστήματος, και διαφέρει από οικογένεια σε οικογένεια. 48

Οι ρόλοι είναι αυτοί που προσδιορίζουν τη λειτουργία του κάθε μέλους μέσα σε αυτήν. Όταν η οικογένεια είναι προσκολλημένη αυστηρά στους κανόνες και ρόλους που έχει καθιερώσει, παρουσιάζει δυσκαμψία στο να προσαρμόζεται στις νέες ανάγκες και αλλαγές που επέρχονται στη ζωή των μελών της καθώς περνούν μέσα από διαφορετικές αναπτυξιακές φάσεις. 49

Τα μέλη κάθε οικογένειας επικοινωνούν μεταξύ τους με λεκτικούς και μη λεκτικούς τρόπους. Η ποιότητα της επικοινωνίας αποτελεί κομβικό σημείο στις ενδοοικογενειακές σχέσεις. Η επικοινωνία μπορεί να είναι σαφής και σταθερή ως προς το περιεχόμενο των μηνυμάτων της ή ασαφής και μπερδεμένη. Όταν τα μηνύματα στην επικοινωνία είναι ασαφή, τότε παρεμποδίζεται, με αποτέλεσμα τα μέλη της οικογένειας να αδυνατούν να αναγνωρίσουν τι είναι αληθινό και τι όχι. 50

Επιπλέον βασικό στοιχείο είναι και ο βαθμός εγγύτητας στις οικογενειακές σχέσεις. Μπορεί να χαρακτηρίζονται από κοντινότητα, στήριξη και συντροφικότητα. Επίσης μπορεί να υπάρχουν σχέσεις που να διακρίνονται από κάποια αποστασιοποίηση γεγονός που οδηγεί πολλές φορές στην έλλειψη βοήθειας και φροντίδας μέσα στην οικογένεια. Ωστόσο, πολλές φορές η κοντινότητα μπορεί να είναι απειλητική αν δεν υπάρχουν όρια, τα οποία δίνουν τη δυνατότητα στα μέλη της να αναπτύξουν μία ξεχωριστή ταυτότητα και να λειτουργούν ανεξάρτητα από την υπόλοιπη οικογένεια. Τα όρια είναι χρήσιμα να υπάρχουν ανάμεσα στα μέλη της, ώστε να διαφυλάσσεται η ιεραρχία ανάμεσα στα μέλη της. 51

52 Όταν υπάρχουν τα παραπάνω η οικογένεια είναι λειτουργική και προσαρμόζεται στις αλλαγές που επέρχονται διαρκώς, υπάρχει επικοινωνία και κοντινότατες σχέσεις που επιτρέπουν ικανοποιητική ανεξαρτησία. Όταν υπάρχουν τα παραπάνω η οικογένεια είναι λειτουργική και προσαρμόζεται στις αλλαγές που επέρχονται διαρκώς, υπάρχει επικοινωνία και κοντινότατες σχέσεις που επιτρέπουν ικανοποιητική ανεξαρτησία.

53 9.Ο οικογενειακός κύκλος ζωής

Η συστημική σκέψη 54