ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΡΩΜΑΪΚΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ Από την Res publica στην Αυτοκρατορία

Ρωμαϊκή ολιγονομία – mores maiorum  Χαρακτηριστικό του αρχαιότερου ρωμαϊκού δικαίου, ιδίως του ιδιωτικού, είναι η ολιγονομία  Δεν ρυθμίζονται από νόμους ορισμένα βασικά ζητήματα :  Η πατρική εξουσία (patria potestas)  Η κυριότητα (dominium)  Ο ενοχικός δεσμός (obligatio)  Η κληρονομική διαδοχή (successio)  Τα ζητήματα αυτά ρυθμίζονται από τα πάτρια ήθη ( mores maiorum), δηλ. εθιμικούς κανόνες δικαίου που ανάγονται στους δημιουργούς του ρωμαϊκού κράτους

Οι πηγές του ρωμαϊκού δικαίου Περίοδος της Respublica ( π. Χ.)  Δωδεκάδελτος Νόμος  Νόμοι ψηφισμένοι στα comitia (Leges) – Νόμοι ψηφισμένοι στα concilia plebis (Plebiscita)  Πραιτορικά Ήδικτα (Edicta): ius praetorium Αυτοκρατορική περίοδος (27 π. Χ. – 330 μ. Χ.)  Συγκλητικά δόγματα (Senatus consulta)  Αυτοκρατορικές διατάξεις (Constitutiones)  Το έργο των νομομαθών (ius)

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΙΟΥ ΕΠΙ RES PUBLICA

1. Δωδεκάδελτος Νόμος Lex Duodecim Tabularum  Ο Δωδεκάδελτος δεν έχει σωθεί ακέραιος Γνωρίζουμε αρκετές διατάξεις από μεταγενέστερους συγγραφείς  Περιέχει κατάλογο όλων των νόμιμων αγωγών  Δικονομικές διατάξεις : προϋποθέσεις δίκης, κλήτευση, ομολογία, έκδοση απόφασης, εκτέλεση απόφασης  Οικογενειακό δίκαιο : προϋποθέσεις γάμου, διαζυγίου, γνησιότητα τέκνων, επιτροπεία, επιμέλεια, χειραφεσία  Κληρονομικό δίκαιο : διαθήκη ως ιδιωτική δικαιοπραξία  Εμπράγματο δίκαιο : κυριότητα ακινήτων, μεταβίβασή της, παραγραφή  Ενοχικό δίκαιο : προσωπική εγγύηση για δάνειο, ενοχική δέσμευση (sponsio)  Αδικήματα ιδιωτικά : κατά προσώπου, περιουσίας, και ποινές  Αδικήματα δημόσια : ανθρωποκτονία, εμπρησμός, ψευδομαρτυρία, μαγεία, απαγόρευση ταφής νεκρού μέσα σε πόλη, απαγόρευση νυχτερινών συναθροίσεων

Σημασία Δωδεκαδέλτου  Αποδέσμευση του δικαίου από τη θρησκεία, αποκάλυψη της γνώσης του σε όλους, περιορισμός προνομίων των ποντιφήκων  Δημιουργία ενός corpus διατάξεων που ρυθμίζουν πολλά ζητήματα  Έγγραφη κατοχύρωση των δικαιωμάτων και υποχρεώσεων τον πολιτών  Ισότητα όλων ενώπιον του νόμου

Χαρακτηριστικά Δωδεκαδέλτου  Ο πρώτος ψηφισμένος νόμος (lex rogata)  Ένα από τα εκτενέστερα ρωμαϊκά νομοθετήματα  Θεωρείται η βάση του ρωμαϊκού δικαίου : « η πηγή όλου του ιδιωτικού και δημοσίου δικαίου » ( Λίβιος )  O μακροβιότερ o ς νόμος : Παραμένει σε ισχύ έως τον Ιουστιανιανό  Το σημαντικότερο νομικό μνημείο της Ρώμης μέχρι την Ιουστινιάνεια Κωδικοποίηση

2. Leges  Θεωρητικά, προϊόν συνεργασίας Αρχόντων – Συγκλήτου – Λαού  Στην πράξη, πρωτοβουλία κυρίως του άρχοντα ( ύπατοι – πραίτορες ), που συντάσσει και προτείνει το νόμο  Ψηφίζονται από τις δύο συνελεύσεις των Ρωμαίων πολιτών :  Comitia centuriata  Comitia tributa  Η Σύγκλητος παρέχει την έγκρισή της (auctoritas)  Από τον 2 ο αι. π. Χ. περιορίζονται μόνο σε κήρυξη πολέμου, διεθνείς συμβάσεις, μαζικές απονομές πολιτείας  Παύουν επί ηγεμονίας ( ο τελευταίος νόμος ψηφίστηκε στα τέλη του 1 ου αι. μ.X.)

Νομοθετική διαδικασία στα comitia  Την πρωτοβουλία για την θέσπιση νέου νόμου έχει άρχοντας με αρμοδιότητα σύγκλησης λαϊκής συνέλευσης  Η πρόταση ( rogatio) υποβάλλεται στη Σύγκλητο, όπου συζητείται  Το σχέδιο νόμου δημοσιοποιείται (promulgatio) στο Forum για τρεις εβδομάδες  Σε ανεπίσημες συνελεύσεις (contiones) γίνονται συζητήσεις και δημηγορίες ρητόρων και πολιτικών επί του σχεδίου νόμου  Ο άρχοντας έχει την ευχέρεια να υιοθετήσει ή να αγνοήσει τις υποδείξεις ή να αποσύρει το νομοσχέδιο  Το νομοσχέδιο υποβάλλεται σαν ερώτημα στη λαϊκή συνέλευση, η οποία ψηφίζει ‘ναι’ ή ‘όχι’ (lex rogata)  Ο νόμος παίρνει το όνομα του άρχοντα (π.χ. lex Valeria)

3. Plebiscita  Από το 449, η συνέλευση των πληβείων (concilia plebis) εκδίδει φηφίσματα (plebiscita) που περιέχουν αιτήματα προς τη σύγκλητο και τους άρχοντες  Το 287 π.Χ. (Lex Hortensia) εξομοιώνονται με τις leges και γίνονται δεσμευτικά για όλους τους Ρωμαίους ( και όχι μόνο τους πληβείους )  Ψηφίζονται από τα concilia plebis μετά από πρόταση των δημάρχων  Η σύγκλητος παρέχει την συναίνεσή της πριν από την ψήφιση  Από τον 3 ο αι. π.Χ. γίνονται η κύρια πηγή δικαίου

4. Το πραιτορικό δίκαιο (ius praetorium ή ius honorarium)  Στην έναρξη της θητείας του ο πραίτορας εκδίδει Ήδικτο (edictum) με το οποίο ανακοινώνει το πρόγραμμά του  Στο ήδικτο αναφέρονται λεπτομερώς όλες οι ενέργειες που θα επιτρέψει, αυτές που θα απαγορεύσει, και οι περιπτώσεις για τις οποίες θα οργανώσει δίκη, χορηγώντας αγωγή και άλλα ένδικα βοηθήματα  Η διακήρυξη (e-dicere) γίνεται ενώπιον άτυπης λαϊκής συνέλευσης (contio). Αναρτάται σε πίνακα (album)  K ατά τη διάρκεια της θητείας του, εκδίδει μεμονωμένες πράξεις για θέματα που υποβάλλονται στην κρίση του  Το σύνολο των πράξεων του πραίτορα αποτελεί το ius praetorium

Η συμβολή του Πραίτορα στην εξέλιξη του ρωμαϊκού δικαίου  Το ius praetorium είναι συγκεκριμένο και ευέλικτο  Συμβάλλει στην αναγνώριση νέων ιδιωτικών δικαιωμάτων, που δεν προβλέπονταν έως τότε από το ius civile  Παρέχει ένδικη προστασία και σε περιπτώσεις που δεν καλύπτονταν από το ius civile  Παρέχει κύρωση σε άτυπες, συναινετικές συμβάσεις στηριζόμενες στην πίστη (fides), μη προβλεπόμενες από το ius civile

Η εξέλιξη του πραιτορικού δικαίου  Το ήδικτο του κάθε πραίτορα ισχύει μόνο όσο και η θητεία του ( ένα έτος )  Όμως οι πραίτορες ενσωματώνουν το « πρόγραμμα » των προκατόχων τους στο δικό τους ήδικτο  Το ius praetorium αναπτύσσεται από το 125 π. Χ. μέχρι το 120 μ. Χ.  Αντισταθμίζει την ολιγονομία, συμπληρώνει τα κενά δικαίου

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΔΙΚΑΟΥ ΕΠΙ ΑΥΤΟΚΡΑΤΟΡΙΑΣ

1. Το πραιτορικό δίκαιο επί ηγεμονίας  Τον 1 ο αι. της ηγεμονίας οι πραίτορες εξακολουθούν να δικαιοδοτούν  Το 120 μ. Χ. ο αυτοκράτορας Αδριανός αναθέτει στον νομομαθή Salvus Iulianus την κωδικοποίηση του πραιτορικού ηδίκτου (edictum perpetuum)  Έκτοτε το πραιτορικό δίκαιο παύει να ανανεώνεται και αποκρυσταλλώνεται  Από τον 2 ο αι. μ. Χ. η Έκτακτη Διαγνωστική Διαδικασία ( cognitio extra ordinem) ανταγωνίζεται το σύστημα της πραιτορικής formula  Δικαιοσύνη πλέον απονέμει ο αυτοκράτορας και εκπρόσωποί του

2. Συγκλητικά δόγματα  Επί Res publica οι αποφάσεις της Συγκλήτου δεν έχουν ισχύ νόμου  Επί Ηγεμονίας, η έκδοση συγκλητικών δογμάτων (Senatus consulta) γίνεται άφθονη, υποκαθιστώντας τη νομοθετική αρμοδιότητα των comitia  Τον 2 ο αι. μ. Χ. τα συγκλητικά δόγματα αποκτούν ισχύ νόμου  Στην πραγματικότητα εκφράζουν την βούληση του αυτοκράτορα, ο οποίος τα προκαλεί

F ο rum Romanum: Η Curia

3. Αυτοκρατορικές διατάξεις (constitutiones principum)  Με τη μεταβολή του πολιτεύματος, οι αυτοκρατορικές διατάξεις γίνονται η κύρια πηγή νομοθεσίας  Η Lex de imperio εκχωρεί στον μονάρχη τη νομοθετική εξουσία  T α πρώτα αυτοκρατορικά ήδικτα : επί Αυγούστου  K αθίστανται προοδευτικά αποκλειστική πηγή δημιουργίας κανόνων δικαίου.  Αντιστοιχούν στις leges της αυτοκρατορικής περιόδου, σύμφωνα με τους νομικούς του 2 ου -3 ου αι. μ.Χ.  Η αυτοκρατορική βούληση έχει ισχύ νόμου: Quod Principi placuit, legis habet vigorem (Ουλπιανός, D pr.)

Είδη constitutiones  Edicta (διατάγματα) : γενική εμβέλεια  Decreta (αποφάσεις) : δικαστικές κρίσεις που λόγω της auctoritas έχουν ισχύ νομολογίας  Rescripta («αντιγραφές»): γραπτές απαντήσεις σε αιτήματα ιδιωτών)  Mandata (εντολές) διοικητικές οδηγίες σε άρχοντες και υπαλλήλους της αυτοκρατορικής διοίκησης

4. Το έργο των νομομαθών (ius ή iuris prudentia)  Πρωτοεμφανίζονται τον 3 ο αι. π. Χ. αλλά ακμάζουν τον 1 ο και 2 ο αι. μ. Χ.  Προνόμιο των ιερατικών οικογενειών ( Ποντίφηκες ), π. χ. Aelii Paetii, Mucii Scaevola. Αργότερα και νέα πρόσωπα (π.χ. Κάτων)  Μέσα 2 ου αι. π.Χ.: συντάσσονται τα πρώτα νομικά έργα για το ius civile  1 ος π.Χ. αι.: Quintus Mucius Scaevola, συντάσσει έργο σε 18 βιβλία για το ius civile, ασκεί μεγάλη επιρροή  Μέθοδος :  Περιπτωσιολογική – πρακτική μέθοδος. Χωρίς θεωρητική – συστηματική επεξεργασία του δικαίου  Διευρύνουν το παραδοσιακό δίκαιο μέσω της διασταλτικής ερμηνείας – αναλογικής εφαρμογής παλαιών διατάξεων Ουλπιανός

Το έργο των νομομαθών Α. Θεωρητικά συγγράμματα  Σχολιασμός του ius civile ( π. χ. Δωδεκαδέλτου : Labeo, Gaius)  Σχολιασμός του πραιτορικού ηδίκτου(ad edictum)  Συζητήσεις υποθετικών περιπτώσεων με μαθητές (Quaestiones, disputationes)  Διδακτικά εγχειρίδια και μονογραφίες: De officio proconsulis (Paulus), Institutiones (Gaius), Sententiae (Paulus), Enchiridion (Pomponius) Β. Γνωμοδοτική δραστηριότητα  Responsa : γνωμοδοτήσεις σε νομικά ερωτήματα, αρχικά προφορικά, μετά εγγράφως ( π. χ. Παπινιανού )  Epistulae : παραπλήσιες, απαντήσεις προς πελάτες

Ius publice respondendi  O A ύγουστος απένειμε σε ορισμένους νομικούς το προνόμιο (beneficium) να παρέχουν γνωμοδοτήσεις εξ ονόματός του  Οι επόμενοι αυτοκράτορες διευρύνουν τον κύκλο των νομικών που έχουν το ius respondendi  To κύρος του Αυτοκράτορα υποκαθιστά το κύρος του νομικού  Γάιος (2 ος αι. μ.Χ.): τα responsa των νομομαθών αποελούν πηγές του δικαίου, μαζί με τις leges, constitutiones principum, senatus consulta, edicta  30 νομικοί είναι γνωστό ότι είχαν το προνόμιο ( επί συνόλου 60 γνωστών )

Το πρόβλημα της απόκλισης των γνωμοδοτήσεων  Οι γνώμες των νομικών δεν είναι πάντα συγκλίνουσες  Αδριανός : Ο νόμος της ομοφωνίας  οι γνωμοδοτήσεις είναι δεσμευτικές για το δικαστή εφ ’ όσον είναι ομόφωνες  Άλλως, ο δικαστής κρίνει κατά συνείδηση  Μ. Κωνσταντίνος (321 μ. Χ.):  αρχικά ορίζει ότι τα σχόλια του Παύλου και του Ουλπιανού επί του έργου του Παπινιανού δεν έχουν δεσμευτική αξία, μετά αποκαθιστά το κύρος του Παύλου.  Θεοδόσιος Β ’, Ουαλεντινιανός Γ ’ (426 μ. Χ.)  Αναφορικός Νόμος

Αναφορικός Νόμος (lex citationis)  Διάταγμα των αυτοκρατόρων Βαλεντινιανού  Νομικές « αυθεντίες »: αναγνωρίζεται το έργο του Παπινιανού, Παύλου, Γαϊου, Ουλπιανού, Μοδεστίνου  Επιβεβαιώνεται το επιστημονικό κύρος των νομικών τους οποίους οι ως άνω αναφέρουν, όπως οι Scaevola, Sabinus, Iulianus, Marcellus, αν το έργο τους σώζεται σε χειρόγραφα  Όταν υπάρχουν αντιφατικές γνώμες, υπερισχύει η γνώμη της πλειοψηφίας  Σε περίπτωση ισοψηφίας, υπερισχύει η γνώμη του Παπινιανού, υποχωρεί όμως έναντι δύο άλλων

Δικαιοπλαστική δύναμη νομικής επιστήμης  O ι ρωμαίοι νομικοί με το έργο τους θέτουν νέους κανόνες δικαίου, διευρύνοντας το ius civile και το πραιτορικό δίκαιο.  Διευρύνουν το πεδίο εφαρμογής διατάξεων του ισχύοντος δικαίου.  Οι νομικοί είναι μέλη της αριστοκρατίας  Ουλπιανός : Η νομική επιστήμη είναι η γνώση των θείων και ανθρωπίνων πραγμάτων