Η ΣΧΕΣΗ ΤΗΣ ΜΕ ΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ ΠΕΡΙΚΛΗΣ ΗΛΙΟΠΟΥΛΟΣ ΗΛΙΑΣ ΓΕΝΙΚΟ ΛΥΚΕΙΟ ΣΕΡΒΙΩΝ 2016 ΕΡΓΑΣΙΑ Β΄ΛΥΚΕΙΟΥ

 Ποντιακή ονομάζεται η νεοελληνική διάλεκτος που μιλιόταν στη βορειοανατολική Μικρά Ασία από τους ελληνόφωνους κατοίκους του Εύξεινου Πόντου και συγκεκριμένα του ανατολικού τμήματος της μικρασιατικής παραλίας. Η περιοχή αυτή περιελάμβανε περίπου 800 οικισμούς, εκτεινόταν σε μια ζώνη 400 χιλιομέτρων, από την Ινέπολη στα δυτικά μέχρι την Κολχίδα στα ανατολικά, και δεν ήταν αμιγώς ελληνόφωνη, αλλά εκεί ήταν εγκατεστημένοι και τουρκικοί πληθυσμοί. Επίσης, η διάλεκτος αυτή χρησιμοποιούνταν σε μερικά χωριά της μικρασιατικής ενδοχώρας σε βάθος 100 περίπου χιλιομέτρων από την ακτή ( Τομπαΐδης 1996). Μαζί, λοιπόν, με την καππαδοκική, την ελληνοκριμαϊκή ( ταυρορουμέικη ) και τη διάλεκτο των Φαρασών εντάσσεται στο σύνολο των ανατολικών ελληνικών διαλέκτων.

 Η ποντιακή διάλεκτος έχει τις ρίζες της στην ελληνιστική κοινή. Η διαμόρφωσή της χρονολογείται ήδη από τον 7 ο ή τον 8 ο αιώνα. Συγκεκριμένα, ο Browning (1991, ) υποστηρίζει ότι οι αραβικές εισβολές στην περιοχή κατά τον 7 ο και 8 ο αιώνα, σε συνδυασμό με τις ήδη υπάρχουσες τοπικές ιδιαιτερότητες της ελληνιστικής κοινής στη Μικρά Ασία, είχαν ως αποτέλεσμα να αρχίσει να διαφοροποιείται σημαντικά ο λόγος των κατοίκων της περιοχής εκείνης. Επιπλέον, οι Έλληνες του Πόντου ζούσαν μια ιδιόμορφη συνοριακή ζωή και είχαν λίγη επαφή με τις κύριες περιοχές του ελληνικού εποικισμού δυτικότερα. Με άλλα λόγια, φαίνεται ότι ο Πόντος ήταν απομονωμένος από την υπόλοιπη βυζαντινή αυτοκρατορία και ουσιαστικά ανεξάρτητος ήδη από τον 12 ο αιώνα, ενώ από τον 13 ο έως τα μέσα του 15 ου αποτέλεσε την ανεξάρτητη αυτοκρατορία της Τραπεζούντας.

 Μέχρι τον 19 ο αιώνα δεν έχουμε καθόλου γραπτά κείμενα για τη διάλεκτο αυτή, με αποτέλεσμα να μην μπορούμε να ανιχνεύσουμε με ακρίβεια τα στάδια και τις λεπτομέρειες της εξέλιξής της. Η ποντιακή αποτελούσε κώδικα προφορικής παράδοσης, τον οποίον οι ομιλητές του ονόμαζαν « ρωμέικα » ή « λαζικά ». Η καταγραφή διαλεκτικών κειμένων δεν αρχίζει παρά στα τέλη του 19 ου αιώνα και γίνεται συστηματικότερη από το 1928 και εξής με την ίδρυση του Αρχείου Πόντου στην Ελλάδα.

 Ωστόσο, το σύστημα γραφής που ακολουθείται παραβλέπει και ουσιαστικά « συγκαλύπτει » αρκετές της ιδιαιτερότητες, με αποτέλεσμα ούτε αυτά τα κείμενα να μας παρέχουν μια ακριβή καταγραφή της διαλέκτου. Ακριβέστερη καταγραφή της σύμφωνα με το σύγχρονο φωνητικό σύστημα έχουμε από το 1980 και εξής (Drettas 1999)

 Η ποντιακή διάλεκτος αποτελεί μία από τις τέσσερις διαλέκτους της νέας ελληνικής γλώσσας και είναι άμεση απόγονος της ιωνικής διαλέκτου της αρχαίας ελληνικής, καθώς Ίωνες από τη Μίλητο αποίκησαν τα παράλια του Εύξεινου Πόντου ξεκινώντας από τη Σινώπη και συνεχίζοντας με τα Κοτύωρα, την Κερασούντα και την Τραπεζούντα. Υπολογίζεται, λοιπόν, πως η αρχαία ιωνική διάλεκτος πρωτοακούστηκε στα παράλια του Εύξεινου Πόντου το 785 π. Χ., όταν κατοικήθηκε η Σινώπη. Η ελληνική ταυτότητα, τουλάχιστον για την Τραπεζούντα, επιβεβαιώνεται από τη μαρτυ p ία του Ξενοφώντα στην « Κύρου Ανάβαση », όπου περιγράφει την Τραπεζούντα ως « πόλιν ελληνίδα, οικουμένην εν τω Ευξείνω Πόντω, Σινωπέων αποικία ». Η περιοχή του Πόντου αποτέλεσε το βορειοανατολικό άκρο, στο οποίο ομιλήθηκε η ελληνική γλώσσα. Και, χάρη στη γεωγραφική απόσταση του Πόντου από τη μητροπολιτική Ελλάδα, δεν επηρεάστηκε η ποντιακή από την κοινή νεοελληνική, διασώζοντας έτσι πολλούς τύπους της αρχαίας ελληνικής είτε ατόφιους είτε ελαφρά παραλλαγμένους.

 Παρατηρούμε π. χ. πως αντίθετα με τη λατινική λέξη « τσεκούρι », που χρησιμοποιείται στη νέα ελληνική, η ποντιακή χρησιμοποιεί τη λέξη « αξινάριν », η οποία προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη « αξίνη ». Επίσης, για τη λέξη κόσα, που σημαίνει το μεγάλο δρεπάνι με το οποίο θερίζει κανείς όρθιος και είναι λέξη σλαβικής προέλευσης, η ποντιακή χρησιμοποιεί τη λέξη « κερεντή », η οποία βγαίνει από το ρήμα « κείρω » ( κουρεύω ). Η ποντιακή κρατώντας τη λέξη « μακέλιν », αντί για τη λέξη κασμάς, που χρησιμοποιούμε σήμερα, διατηρεί την αρχαία ελληνική λέξη « μακέλη », κι όχι τη λέξη « κασμάς » που είναι τουρκικής προέλευσης.

 Το ίδιο συμβαίνει και με τη λέξη « ρούχο ». Ενώ, δηλαδή, η ποντιακή χρησιμοποιεί τη λέξη « λώμα », που προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη « λώπη » ( ένδυμα ), η νεοελληνική χρησιμοποιεί τη σλαβική λέξη « ρούχο ». Τέλος, για τη λέξη « τσουκνίδα », η οποία δεν είναι σίγουρο πώς προέκυψε ετυμολογικά στη νέα ελληνική, η ποντιακή χρησιμοποιεί τη λέξη « κνιδέα » και « κιντέα », διατηρώντας την αρχαία ελληνική ονομασία « κνίδη ».

 Ανάλογες σκέψεις προκαλούν και αρκετά ρήματα που διασώθηκαν στην ποντιακή, τα οποία η νέα ελληνική δεν τα κράτησε ή τα αντικατέστησε με άλλα. Π. χ. το ρήμα « κλοτσώ » αντικατέστησε το αρχαίο « λακτίζω », ενώ στην ποντιακή υπάρχει ως « λαχτίζω ». Το « ριγώ », που παρέμεινε αυτούσιο στην ποντιακή από την αρχαία, στη νέα ελληνική αντικαταστάθηκε από το « κρυώνω ». Ακόμη, το « κρούω » διατηρήθηκε ακέραιο στην ποντιακή, ενώ στη νέα ελληνική χρησιμοποιείται κυρίως το « χτυπάω ».

 Επιπλέον, τα ρήματα « φιλέω - ω » και « πονέω - ω » στη νέα ελληνική πήραν την κατάληξη «- άω - ώ », ενώ στην ποντιακή διατηρήθηκε η αρχαία κατάληξη «- έω - ώ ». Το ρήμα « ικανέω - ώ » και « ικανέομαι - ούμαι », που δεν διατηρήθηκε στη νέα ελληνική, διατηρήθηκε στην ποντιακή και είναι το πολύ γνωστό μας « κανείται » (= φτάνει, είναι αρκετό ). Το ίδιο συμβαίνει και με την Ευκτική Αορίστου β΄ του ρήματος « λαγχάνω », η οποία διατηρείται στην ποντιακή στο γ΄ ενικό για να εκφράζει πιθανότητα κι ευχή ( π. χ. λάχ ’ επορούν κι έρχουνταν ), ενώ στη νέα ελληνική δεν διατηρήθηκε το ρή ! α αυτό, παρά μόνο τα παράγωγά του, όπως : « λαχνός », « λαχείο », « λαχειοφόρος » κτλ.

 Δεν γίνεται συνίζηση στις διφθόγγους /ia/ και /io/, αλλά συναίρεση με αποτελέσματα [ä] και [ö], που προφέρονται περίπου σαν τα αντίστοιχα γερμανικά : [vasilä δ es] ( βασιλιάδες ), [telöno] ( τελειώνω ). Η συνίζηση απουσιάζει γενικότερα : [foléa] ( φωλιά ), [peðía] ( παιδιά ).  Το η προφέρεται ως [e]: νύφη > [nífe], κλέφτης > [kléftes], Γιάννης > [ ʝ ánes].  Παρατηρείται σίγηση των άτονων φωνηέντων /i/ και /u/, η οποία θυμίζει τα ημιβόρεια ιδιώματα του ελληνικού χώρου : [pe γ á δ ] ( πηγάδι ), [ákson] ( άκουσον ), > [ ʝ índan] ( γίνονταν ), [k ό r] ( κόρη ).

 Διατηρείται το τελικό [n] και επεκτείνεται σε λέξεις όπου ιστορικά δεν δικαιολογείται : πόρταν [p ό rtan], τραπέζιν [trapézin], χώμαν [x ό man].  Τόνος σε μια τονική ενότητα μπορεί να απαντά ακόμη και στην τέταρτη ή πέμπτη συλλαβή πριν το τέλος, οπότε αναπτύσσεται και ένας δεύτερος τόνος στη δεύτερη ή την τρίτη συλλαβή από το τέλος : κοιμόμαστε [éçimumunéstine].

 Το αντικείμενο τίθεται πάντα σε αιτιατική, π. χ. είπα τον κύρη ( είπα στον κύρη ).  Τα κλιτικά έπονται του ρήματος, π. χ. έγκα σε ( σου έφερα ), έδειξα ' τον το χωράφι μου ( του έδειξα το χωράφι μου ), ντο λες με ? ( τί μου λές ).

 Επίσης, διαφορές εντοπίζονται στη θεματοποίηση και την εστίαση της πρότασης στην ποντιακή σε σχέση με την κοινή (Drettas 2000 α ). X αρακτηριστική στο επίπεδο αυτό είναι η χρήση του επιτιθέμενου μορίου - πα, το οποίο αποτελεί « διακριτικό ισχυρής θεματοποίησης », π. χ. #aso- kifálim-pa eksévan ta-névram# ' από τ o κεφάλι μ o υ έξω βγήκαν τα νεύρα μ o υ ' (Drettas 1999, 19). Φαίνεται πάντως ότι η ποντιακή δέχθηκε ισχυρές επιδράσεις στη σύνταξή της από την τουρκική ( Τζιτζιλής 2000).